Аққан жұлдыз - 11

– Өтейдің биыл жаз іргесін бөлуіне ерегісіп, - деді хабар айтушы, –
Шыңғыс жайлаудан қайтып келе жатқан оның барлық марқасын сайға
біткен шытырман ішінде мауыздатып тастапты. Бұл жұмысты өзгеге емес,
өзінің баласы – Шоқанға істетіпті. Қылығын қылып алған ол бала, қазір
əскерлік бекініске паналап жатыр дейді. Өтей теңдік сұрап кісі салса,
Шыңғыс «білгенін қылсын» деп мықтылық айтып, шашасынан келтірмейді
дейді...
Қожық бұл кезде Құсмұрынға жақын жердегі Қарасу өзенін жайлаған
Уақтың Қараман руында қонақтап жүреді. Оған күрең марқа əңгімесі
Есенейден де өте түсіп жетті.
Есеней мен Қожық өз ара ат салысып хабарласты да, əңгіменің
байыбына бармастан-ақ, елді Шыңғысқа қарсы көтерудің амалына кірісті.
Олай көтеру оңай еді. Құсмұрын дуанына он үш жыл аға султан болғанда,
Шыңғыстың азуы мен тырнағы батпаған ауыл кем де кем, əсіресе
Құсмұрын көліне жақын тұстағы ауылдардан.
Жұртты желіктіру жабдығына кіріскен Есеней мен Қожық, əуелі
Құндызды жағасында жасырын бас қосып алды.
– Бұл былай да лып еткелі тұрған өрт еді, – деді Есеней, – соны тұтатып
жіберуге Өтейдің қозысы себеп болды. Сылтау табылды. Енді осыны
пайдалану керек. Сен – «жаубасарлап», мен – «ұшпайлап» екі жақтан ұран
шақырсақ, Керей, Уақтың сойыл соғар еркегінен атқа қонбаған жан
қалмайды. Олар Құсмұрынның қырқасы түгіл, көлінің аумағын да
əлденеше орап алуға жетеді. Шыңғыстың сүйеніп келгені бекіністегі
солдаттар. Саны – бірер жүздей ғана дейді. Не бітіреді олар сүйеніш
болып? Көпке топырақ шаша ала ма?
– Ештеңе де істей алмас, – деді Қожық кейде жиіленіп кететін кекештігі
бұл жолы азайып, аздап тұтыққанмен, сөздерін еркін айтып, – менің қауіпім
басқада.
– Неде?
– Абылайды алғаш хан көтеріп, алты ақ отау тігіп, алты қызын берген,
алты жүз жылқы, алты мың қой берген Атығай мен Қарауыл деседі ғой.
Мынау əңгіме көтеріліп, көңіліне қауіп ұялғаннан кейін, Шыңғыс соларға
жасырын ат шаптырып, «Керей, Уақ ордасын талауға жиылып жатыр,
қайтеді екен, Атығай, Қарауыл? Талатып қоя ма екен, қорғай ма екен?»
депті дейді. Соған сегіз ата - Қарауыл он екі ата - Дəуіт дүрлігіп, бастығы
Қанай би мен Құрымсы би боп, жігіт жинап жатыр дейді.
– Тағы не дейді? – деді Есеней.
– Бір қауесеттерге қарағанда, – деді Қожық, – Торғай жағындағы Тоқал –
Арғын да жігіт жинап жатқанға ұқсайды. Абылайдың билері мен
батырлары: Қаз дауысты Қазыбек, Шақ-Шақ Жəнібек, Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай ғой. Солардың бəрінің де елдері, – «Абылай ордасын
шаптырмаймыз» деп жиналып жатқан сияқты.
– Тағы?
Қожық сөзін əрі қарай жалғастыра алмай тұтығып қалды.
– Оттап отырсың, кекеш ит! - деді Есеней, еркін сөйлейтін Қожыққа.
– Не-не-тег-г-ге? - деді Қожық.
– Жинала берсін, Атығай – Қарауыл. Басқалары жиналса да мейлі!
Жаумен санасып соғыспайды. Жабылам десе жасанып қарсы тұрамыз. Уақ
атаңның баласы - сен Атығай -Қарауыл жаққа ие боласың, мен Керей
атаулыны ертіп, Қыпшақ пен Арғын келетін жаққа ие болам. Сонда
қоршауда қалған ордаға олар қалай пана бола алады? Жəне қаңғырған
жалғыз үйлі төрені қорғаймын деп Керей, Уақтың қалың қолымен қалай
шабыса алады олар? Қорғайтын қай бір орда бұл? Қазір бұл – ханның
ордасы емес, орыс патшасы тіктірген балаған ғана. Сол үшін мал басын
бəйгеге тігетін, жынды ма, Арғын мен Қыпшақ?
– Өйте алмайды, – деді Есеней, кекештене сөйлеуге əзірленіп келе
жатқан Қожықты бөгеп, – бірақ қапы болмау үшін жəне Шыңғыстың үрейін
ұшыру үшін қаптаған қалың қол, Құсмұрын көлінің аумағын тез қамау
керек.
– Сондағы түпкі ұстар сөзіміз не болады? – деді Қожық.
– «Екінің бірі» дейміз «не балаңды тірідей қолымызға бер, не істеуді
өзіміз шешеміз немесе бізге өкпелеме, ар жағын найзаның ұшы білектің
күші шешеді» дейміз....
– Ма-ма-мақұл! – деді Қожық.
«Ағаш қамшы көп, аттанарда жоқ» дегендей, Керей мен Уақтың
қаптаған қалың қолы Құсмұрын көлінің жан-жағына шоғырлана бастаған
шақта, Шыңғысқа доспын дейтін адамдардың ілуде біреуі ғана болмаса,
орда маңайына жолай алмады. Өзгені былай қойғанда .«жау қайдалап?»
дамыл бермейтін «ат, шап!» таң аузын жаппайтын, басқарған елінің
Шыңғысқа жауығуына бас себеп болған Шепенің өзі, ордаға қауіп-қатер
төне бастаған шақта, елеусіз зытып отырған. қайда кеткені белгісіз. «Ата
досыңмын» дейтін Өтей де Керей мен Уақтың ауқымынан шыға алмай,
тілектестігін Шыңғысқа астыртын жеткізіп, көзге де, сөзге де түсе алмай
отыр.
Осындай қысыңқы уақытта, қазақ атаулыдан Шыңғыстың қасында
қалған белгілікті адамдар Күрлеуіт руынан шыққан – Сатыбалдының
Жаманқұлы мен Қанжығалы руындағы беделді адамның бірі əрі биі –
Меңдекенің Шəңкісі. «Күрлеуіт те, Қанжығалы да Құсмұрын дуанында аз
рулар, əрқайсысы ең көп дегенде – жүз үйден ғана. Ұлпанды алғаннан
кейін Есеней Баян аула маңайын мекендейтін қалың Күрлеуіттен өз қайын
жұрты Обаған бойына көшіріп алған, солардың ішінде, «қырық мың
жылқы бітіпті-мыс» дейтін атақты Нияз байдың ұрпағы Жаманқұл ақын да
келген. Қанжығалы руының да қалыңы Ереймен тауының маңында.
Абылайдың екі баласы – Уəлі мен Қасым хандыққа таласқанда, Шəңкінің
əкесі – Меңдеке Уəліні жақтаған, сондықтан хан болған Уəлі оның арғы
атасы – Теңізбай тұқымын Ерейменнен көшіріп, қазіргі Сарыкөл (Урицк)
ауданының «Отынағаш» деген орманды, шұрайлы жерінен қоныс берген.
Еркіне салса, Жаманқұл – Күрлеуіт, Шəңкі – Қанжығалысын ерте келер
еді. Өйте алмады олар. Себебі бұл арадағы Күрлеуіт ауылдарының байы да,
бегі де Елтіннің жігіті, ол – Есенейдің апасы – Матайдан туған жиен,
сондықтан тілегі Есеней жақта. Жігіттің аузына қарап отырған Күрлеуіт,
одан ұлықсатсыз аяғын қия баса алмайды. Жаманқұлдың жалғыз да болса
келген себебі Құсмұрын дуаны ашылып, Шыңғыс аға сұлтаны болғалы
үйінен шықпайтын ақыны. Жаманқұлдың суырып салма ақындығында да,
халық жырларын білуінде де түп жоқ. Халық əдебиетін жинап жүретін
Шыңғыс, одан талай жырларды жаздырып алған. «Бес жасынан хат
таныды» дейтін Шоқан да тентектік қылықтарының арасында əкесінің
халық фольклорын жазу ісіне жəрдемдесіп қоятын. Мысалы, біз Шоқанның
жарияланған ғылыми еңбектерінен Жаманқұл айтатын «Едіге» жырын
əкесіне алты жасында қағазға түсіріп бергенін білеміз. Жаманқұл
Шыңғысқа шынымен берілген адам. Сондықтан оның «басына қатер туды»
деген хабарды естіген соң ағайындарының «елден бөлініп қайда барасың?
Жаудың торына түсіп жазым боларсың» дегеніне қарамай, Шыңғысқа
қарсы топталып жүргендердің ара-арасымен ордаға жетті, досының
қасынан қозғалмай отырып алды.
Шəңкінің Қанжығалыны ерте алмаған себебі бұл руда Жəдігердің
Асаубайы дейтін, Орта жүзге аты жайылған шешен болған, өзі кедей
болған. Жолаушылап жүрген Шыңғыс бір сəтте Асаубайдың аулына кез
келіп, сонда шешен дұрыстап қонағасы бере алмаса керек, Шыңғыс соны
кек көріп, Қанжығалыдағы Бексары дейтін даукес біреуге: «Асаубай
отырған «Қорқылдақ» атамның жері еді, əкем Үмбеттен, Асаубайдың əкесі
Жəдігер тартып алды, сол жерді өзіме қайтарып бер» деп дуанға арыз
жаздырған. Қолына түскен арызды, Шыңғыс билерінің қарамағына берген.
Сонда шешен Асаубай, Бексарыны сөзден жығып, билер жер əперудің
орнына өзіне ат, шапан айып салған. Шыңғыс «атын аруаққа кешесің» деп,
шапан орнына Бексарыдан Асаубайға бір тайша əперген екен деседі. Сонда
Асаубай Шыңғысқа:
Ойламап едім бұлайша əпергенің бір тайша, Бексарыдай бұзықтар,
Өтірік арыз жазудан Тыйылар енді қалайша? депті. Аралары содан
шалғайланған Асаубай, Қанжығалының басым көпшілігін Шəңкіге ертпей
ұстап қалды. Азшылығы еруге жүрексінді. Шəңкі атадан алтау еді,
солардан өзімен тетелес інісі – Шауыпкел батыр ғана ерді.
Шыңғыстың ордасына орныққан Жаманқұл мен Шəңкеге Балта руынан
шыққан, бізге өткен тараулардан белгілі - Тұрсынбай батыр ғана қосылды.
Жасы жүзден асқанмен, салт жүруден қалмаған ол, «Абылайдың ордасына
шабуыл жасалып жатыр» деген хабарды естіді де, «хан ағам тұсында
қырық жыл қорғаған қара шаңырақты талатып, үйде қалай отырам» деп,
бір немересін ертіп атқа қонды. Ертерек кезде, бір жорықтан қайтқан оның
үйінде «Абылайдың ала туы» қалып қойған еді, ол осы туды қолына ұстай,
қару-жарағын асына аттанды да, ордаға түспестен туын Құсмұрын
қырқасының тұмсығына тігіп, «келер жау болса осы арада күтемін!» деп,
жатып алды. Шақырған ауылдарға бармады ол. Сыйлайтын адамдар үстіне
күрке тікті де; асты апарып берді.
Есенейді қолдаушылар күн санап молая түсті. Құсмұрын қырқасының
батысындағы «Ханжатқан» сайына талай ақ үйлер тігіліп қалды. Есеней
«бұл жиынның шығынын өзім-ақ көтерем» деп, сойыстыққа жүз шамалы
байталы бар қысырақ үйірлерін, «сауынға» деп, төрт-бес айғырдың үйірін
алыстағы отарынан айдатып алды, қымызды ол «жұрт қанып ішсін» деп
«тайжүзгенге» құйдырды.
Қол қалыңдай түсті. Есеней онымен қанағаттанбай ана жылы Шыңғыс
қонысынан қуып, Торғай жаққа айдап жіберген Ақташы руының атақтысы
Мамыққа, сол Қуғында Уақтың Қытай аталатын руына паналап жалғыз үй
қалған Кетебайдың Садағын жұмсап, «Өш алар кезі жетті, Ақташы
жиналып келсін де, Шыңғысты бізбен бірге шапсын», деп хабар айтты.
Кекті Ақташының қару ұстарлық еркек – кіндіктісі атқа қонып,
«Ханжатқандағы» топқа кеп қосылды.
Көмір қазатын кəсібінен айрылған Тағыш руын бастап Жүргімбек батыр
келді. Ана жылы қонысынан аударарда қарсылық білдірген оны, Шыңғыс
«Ит жеккенге» жер аударып, содан жақында ғана оралған еді. Сондықтан
Шыңғысқа ол да өлердей өш.
Осынша қалың қол, Құсмұрынның қырқасында шекиіп отырған хан
ауылын əлдеқашан бас салар еді де, күл-талқанын шығарар еді. Өйтпей
салқынын алыстан салуын, Шыңғыс «бекіністегі əскерден қорқуы» деп
түсінді. Жан - жақтан торлай бастаған қалың қолдың неге, не мақсатпен
жиналуынан, Шамрай хабардар. Қай тұста кімдер топталуын оларды
кімдер басқарып жүруін, Шыңғыс оған күн сайын əлденеше рет
хабарлайды. Халдың ауырлап бара жатқанын көрген Шамрай, алғашқы
күндері-ақ, топталғандарды зеңбіректің астына алып, быт-шытын шығару,
сөйтіп беттетпей тастау еді. Олай істеуге Шыңғыс қорықты, – «былай да
өшігіп отырған елдерді, одан жаман өшіктіріп алармын» деп қауіптенді.
Бірақ сақтықта қорлық жоқ деп, «егер жау жағы шабуылға кіріссе тойтарыс
берерлік болыңдар!» деп əскерге қам жасатты. Бекініс пен орда арасына
салт мінген қарулы күзет қойғызды. Шамрай Шыңғысқа ереуілшілермен
бекіністе жатып сөйлесуді ұсынды. Өйтуді намыс көрген Шыңғыс, «не де
болса өз үйімде күтіп алам» деді. Жиынның қалыңдай түсуінен қауіптенген
Шамрай, қазақ-орыстың линиялық əскерінің штабы тұратын ЬІстапқа
көтеріліс болу қаупін хабарлап, тығыз түрде қарулы жəрдем жіберуін
өтінді. Штаб Шамрайға деген жолдап, тез арада Ыстаптан бір эскадрон,
Көкшетаудан бір эскадрон жəрдем баратынын хабарлады.
Ордаға күн сайын шапқысы келетін Есенейді тоқтата беретін адам, бері
салғанда бүкіл Керей мен Уақ, əрі салғанда Арғын мен Қыпшақ бедел
көретін, Керейдің Алдай руынан шыққан Тоқсан би. Оны жұрт «тіл
біткеннің шешені, сөз біткеннің алғыры» дейді екен. Тоқсанның əкесі –
Жабай да, оның əкесі – Қара да атақты билер болған. Орта жүз Абылайды
ақ кигізге отырғызып хан көтергенде, бір бұрышын Қара би ұстаған екен
дейді. Оның жасы Абылайдан əлдеқайда үлкен екен. «Қара би қартайып,
жағы түсіп отырған шақта Абылай сəлемдесе келіпті. Сонда Қараның
жүгіріп жүрген немересі - Тоқсанға Абылай қолынан ет асатып,
маңдайынан сипап бата берген екен», дейді. Сондықтан билік істерінде
Тоқсан əкесі Жабайдан асып түскен екен дейді.
Абылайдың аруағын да, ордасын да, ұрпақтарын да сыйлайтын Тоқсан
қартайып үйінде отырып қалғанмен, «ордаға шабуыл жасалғалы жатыр»
дегенді естиді де, бармауға шыдамай қасына жолдас-жорасын ертіп атқа
қонды. Оның келуіне Есеней іштей қатты ренжіді, өзі де аруаққа сенгіш,
сыйынғыш ол, жеті атасынан бері би болып келе жатқан Тоқсанды пір
тұтып, алдынан өтпейтін, сөзін екі етпейтін, шаруасы шағын Тоқсанға жыл
сайын соғым жіберіп; жаз бір, қыс бір қонаққа шақырып батасын алып
тұратын. Соңғы жылдары атқа мінуден қалған Тоқсанға жылында бір рет
өзі барып сəлемдесетін, үлкен бір даулар болса немесе ел басына ауыр
күндер туа қалса, Тоқсанға ақылдасып алмай, дауды шешуге, ауырлықты
жеңілдетуге кіріспейтін. Тоқсан да Есенейді бірде: «Жауды жеңер
батырым» деп, бірде «Шалқыған ырысым» деп, бірде «Жау жасқанар
айбыным» деп еркелететін, Есенейдің сөзін ол да екі қылмайтын.
Тоқсанның келгендегі мақсаты, екі жақты қандастарына ынтымаққа
келтіріп татуластыру еді. Екі жақтың, əсіресе Есенейдің тамырын басып
байқаса, кенеуі кетіп қалған дүние сияқты. Əлсіреп отырған Шыңғыс
келісімге келуге ойлағанмен, Есеней жағы қайыспастай қақиып алған,
сондағы айтары баяғы бір сөз: «Не баласын қолымызға берсін, не
тұрысатын жерін айтсын!»
«Баланы беруге болмайды, – деп ойлайды Шыңғыс берсе – өлтіреді».
«Сонда не істеу керек?» деген сұрауға, Шыңғыстың табар жауабы біреу
ғана. «Қысылып бара жатса, қашып барып бекініске тығылу, одан арғы
үміті – Ыстап пен Көкшетаудан келетін эскадрондар.
Есеней шабуылға əзір болып қалған шақта Тоқсан келіп үлгерді.
Ұлықсат сұраған Есенейге:
– Тоқтай тұр, – деді Тоқсан.
– Қашанға дейін?
– Оны ақылдасамыз.
Тоқсанның естуінше, «хан ордасы таланғалы жатыр» деген хабармен,
Арқа мен Сібірді мекендеген елдердің ру басылары осы маңға келе жатқан
сияқты. Есенейді де бетке қаққысы келмеген ордаға да жаны ашыған
Тоқсан мəселені солармен ақылдаса отырып шешпек.
Қауесет рас болып шықты. «Абылайдың ордасы таланғалы жатыр» деген
қазақтың «ұзын құлағы» кең далаға дауылды желден жылдам тарады. Сол
хабарды естіген соң мына шеті – Ұлытау, Кішітаудағы бес болыс аталатын
Бағаналы боп, одан əрі – «Арғынның сəуірі» аталатын алпыс болыс
Қуандық пен Сүйіндік боп, Қарқаралы мен Баян тауларын төңіректеген
қырық болыс Қаракесек – Қаржас болып, Көкшетау өлкесін жайлайтын
сегіз ата – Қарауыл, он екі ата Дəуіт болып, «Тоқсан екі баулы» аталатын
Қыпшақтың Үй жəне Тобыл өзендерін мекендейтін тең, жарысы: Ұзын,
Көлденең, Торы, Қарабалық рулары болып, Торғай-Тосынды мекендейтін –
Жоғарғы Шекті, Обағанның батысын мекендейтін Төменгі Шекті болып,
Абылайдың ордасын қорғауға ұран шақырды да, əр жерде топталып жиыла
бастады. Бұл жайларды естіген Есеней айылын да жиған жоқ.
– Келе берсін, – деді ол, – «бұл қалай болады?» деп үрейленгендер «Біз
жасанған жаумыз. Қамданған қалын, топтан жынын шашып құтырған бура
да қаймығады. Көрерсіңдер, сол «жиналып жатыр» дегендердің ешқайсысы
Керей, Уақтың қарулы қолымен сойыл соғысуға келе алмайды, олар тек
бітім сұраған билерін ғана жібереді.»
Есенейдің айтқаны келді. «Анау жақтан келеді, мынау жақтан келеді»
дегендердің біреуі де Керей мен Уақтың жасанған жауынгерлеріне
жақындауға бата алмай, салмағын алыстан салғысы келді де, татулық
тілетуге, əр ру өзінің «жақсы-жайсаң» дегендерін жұмсады.
Олардың ішінде аталған рулардың «пəлен би, пəлен шешен»
дегендерінің көбі бар еді. Есеней тіктірген үйлерде бастары қосылған олар:
«Бəріміз қойдай маңырап, қозыдай жамырамайық, Есенейге де, Шыңғысқа
да бітуана сөзді айтатын біреуді ғана шығарайық» десті.
Орта жүзге қарайтын алты ру: Арғын, Қыпшақ, Қоңырат, Найман,
Керей, Уақ бас қосқанда, «аға баласы» деп жолды Арғынға береді.
Бұлардың ішінен қоңыртас төрт ру кептігін салыстырғанда: «Аспандай –
Арғын, жұлдыздай – Қыпшақ, қойдай – Керей, қозыдай – Уақ» деп келеді.
Бұдан Арғынның өзге рулардан көптігі де көрініп тұр.
«Есеней мен Шыңғысқа кім сөйлеседі?» дегенде өзге рулар: «аға баласы
- Арғын сөйлессін» деді. Арғыннан Құсмұрынға жиналған билердің жасы
үлкені де, таңдаулысы да, Аңдағұл руынан келген Өтемістің Құрымсысы
болып шықты. Ол талай топқа түсіп, «қызыл тілден жүлде алған» шешен де
еді, «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін табатын» білгір де еді.
Дауласқан екі жаққа шешінді сөз айтардан бұрын, Құрымсы əуелі
Шыңғыспен, одан кейін Есенеймен оңаша сөйлесті. Ыстаптан да,
Көкшетаудан да қалың қол келуін күтіп, «қарсы қазақтарды солардың
мылтық күшімен қуам» деген сенімде отырған Шыңғыс Құрымсының:
– Кеше атаң Абылайды хан көтерген одан – əкең Уəліні ол өлген соң
шешең – Айғанымды хан сайлаған Атығай менен Қарауыл еді, өзге
рулардан бір табан саған жақын еді, сондықтан Есенейден гөрі сені жақын
тұтып, бірінші рет саған сөйлесіп отырмын, – деп бастап, татулық əңгімесін
айтып еді. Шыңғыс «бас асаулық» қылып, салам ба деген бұғалығына
тоқырамай, жұлқына берді. Содан кейін Құрымсы айтар сөзінің турасына
көшті.
– Сен неге сіресе бересің? – деді Құрымсы оған, – сонда сүйенерін орыс
үкіметі ме? Үкімет елді қыра алмайды. Азар болса, Есенейін, Қожығы
қамап, Итжеккенге айдатады. Қатыны мен еркегі құрып қалмаса, Керей мен
Уақтан Есенейлер мен Қожықтар тағы туады. Үкімет оларды ит жеккенге
айдап тауыса алмайды. Ерлерін айдату, елдің өшпенділігін күшейте береді.
Өшіккен ел кегін алмай қоймайды. Түбінде үкімет жеңбейді, ел жеңеді.
Ендеше елмен есептеспей болмайды. Жұрт сені «ақылгөй емес, тасыр қой»
деуші еді, рас екен ғой сонысы! «Əлін білмеген əлек» дегендей, өлеріңді
білмейтін адам ба едің сен? Керей, Уақтың қолына беріп отырған
шылбырын босатайыншы, не істер екен саған? Олар аспандағы жұлдыздай,
сен арасындағы үркердейсің. Бір шайқауына келемісің олардың? Ерегісіп
көрші, күліңді көкке ұшырсын! Орта жүздің игі жақсылары сені сыйлап кеп
отырған жоқ, Абылайдың аруағын сыйлап келіп отыр. Тілін алмай көрші,
олар да безеді сенен!... Сонда не істемексің?
Құрымсының шешендік торына іліккен Шыңғыс, амалсыздығын көрді
де:
– Сонда, не істе дейсің маған? – деді.
– Істе дейтінім: басын аман, малын түгел кезде, бұл Құсмұрыннан кет.
– Қайда?
– Оны ойлан. «Өзі болған жігітке, бір кісілік орын бар» дегендей,
өнеріңе лайық орынды табарсың!
«Жарайды» дей қоюға, Шыңғыс əрі «шылқы май» көретін орнын
қимады, əрі «Есенейден қорқып кетіпті» деген атақты қорлық көрді. Бірақ
«ақылына айғыр салып» байқаса, Құрымсының айтып отырғаны шындық.
Ендігі оның ақылдасары, - Орынборға кеткен Драгомиров. «Жаны шын
ашиды» деп ойлайтын Драгомировтің Орынбор сапарынан оралар уақыты
болып қалды, сөзінде тұрса, келіп қалуға тиісті. Ойы соған тоқыраған
Шыңғыс:
– Жарайды қабырғама ақылдасайын, – деді.
– Ұзақ ақылдаспа, – деді Құрымсы, – тезірек шеш. Маған ертең –
бүрсігүні Есенеймен сөйлесу керек. Соған дейін жауабыңды күтем.
– Тым тығыздатып əкеттің ғой, Құреке, Əуелі Есенеймен сөйлесіп ап,
мені соның бетін көргеннен кейін сынамаймысың? – деді Шыңғыс.
– Ол да дұрыс екен, – деді Құрымсы.
Көмейінде тұрған бір сөзді Құрымсы Шыңғысқа айтпады, ол «Аға
сұлтандығыңды Есенейге бер де, өзің бұл арадан тай!» еді. Оны айту үшін
əуелі Есенеймен сөйлесіп алу қажет болды.
Есенейдің алғашқы əйелі – Қанікей, Құрымсымен аталас – Зілғараның
қызы екенін еткен тараулардан білеміз. Сондықтан жасы кіші болғанмен,
жолығысқан шақтарда Құрымсы оны «жездей» деп, өзін еркелейтін
«балдыз» орнына ұстап, ойынды-шынды сөздерін батыл айта беретін.
Ойынға доғал Есеней ел əдетімен «балдыздық» көтере жүріп, қытығына
тиген бірер жолда, «оттама, балдызым» деп бетінен қатты қауып тастағаны
бар. Содан тауы шағылған Құрымсы, кейін байқап əзілдесетін болған.
Бұл жолы сөйлескелі отырған кеңесі – қалжың араластыратын нəрсе
емес, салмақты нəрсе. Сондықтан Құрымсы, Есенеймен сөйлескенде
«тиегін» яғни Тоқсанды қасына ала отыруға ұйғарды.
Тоқсан мен Құрымсы жасты болатын, талай рет кездескен олар,
«құрдаспыз» деп қатты ойнайтын, сонымен қатар, бір-біріне сөздері
тыңдаулы да. Кейде, кейбір дауларды олар сəлем айтумен де бітіріп
тастайтын. Біз сипаттап отырған жиынға Құрымсыны төбе - би қоюда,
Тоқсанның рөлі ерекше болған.
Есенейдің алдын ала Тоқсанмен жолығысқан Құрымсы:
– Құрдас-ау, сен түлкі жортағыңды қоя тұрып, тура сұрауға, тура
жауабыңды берші: Керей, Уақ осынша қара тер болып шапқылағанда, түпкі
мақсатың не? – деді.
– Оның несін сұрайсың, құрдас-ау! – деді Тоқсан, – Атығай мен Қарауыл
– алдымызға өзің салып берген жолың бар емес пе? Біз де сонымен жүреміз
– дағы.
«Жол» деп отырғаны, – Абылайдың Сырымбет тауында тігілген
«хандық» ордасының аға сұлтаны Атығайдың Андағұл руынан шыққан
Зілғараның болуы еді. Дуанды аз жыл басқарған Зілғара, «қартайдым,
жүріс-тұрысты көтере алмаймын» деп, аға султандығын баласы – Мұсаға
берген. Мұса сол қызметінде əлі де тұрған. (Жақша ішінде айта кететін сөз:
Қызылжардың батысында, сексен шақырым жерде, Есіл өзенінің бойында,
орысша «Явленко» аталатын қала бар, қазақтар соны «Мүсін» дейді, онысы
«Мусин» яғни «Мұсаның қаласы» дегені, олай дейтіні, қала түскенше, сол
ара Мұсаның, одан кейін балаларының қыстауы болған).
Тоқсанның не айтқалы отырғанын тұспалды сөзінен түсіне қалған
Құрымсы:
– Сондағы атағалы отырғаның Есеней ме? – деп сұрады.
– Үстінен түскен сөздің несін қайталайын, – деді.
– Мен тоқырармын-ау оған, – деді Құрымсы, – елің тоқырай ма
Есенейге?
– Онда жұмысың болмасын, құрдасжан. Төрелік беруге жолың бос.
Тізгінге қол созба. Оны кімге берерін Керей мен Уақтың өзі білсін.
– Мақұл, құрдасжан.
Есеней пəлденбей, құрылысшы айтқан ұсынысты құшақтай алды.
– Бірақ, – деген шартын айтты ол, – егер бұл арадан аман кетем десе,
Шыңғыс мына жағы ЬІстаптан, ана жағы – Көкшетаудан шақыртып
отырған қарулы əскерін ізімен кейін қайтарсын. Олар шегінбей татулығым
жоқ. Егер шегінбесе, – соғысам. Қай тұста келе жатуларынан биенің
сауыны сайын хабар алып тұрмын. Ыстаптан шыққан əскер бүгін
Қараобаға жеткен, Көкшетаудікі – Қойбағар көліне. Сол жерлерден бір
табан бері аттаса, қашан қырып тастағанша Шыңғысты ұлып – отанымен
жоқ қып жіберем.
Бұл сөзге Тоқсан да қосылды.
тынбайтынын білетін Құрымсы:
Есенейдің
айтқанын
істемей
– Сөйлесейін, Шыңғысқа, – деді.
– Сөйлесу-мөйлесуіңді білмеймін би, – деді Есеней үлкен айран көзін
шатыната қарап, – айтқаным айтқан. Шыңғыс шақырған əскеріне бүгіннен
бастап шапқын жіберіп, шерулерін шегіндірмесе, екі би маған
өкпелемеңдер, мен онда Шыңғыстың түсірген аспанын көріп алам да,
өзімнің қимылыма кірісем.
– Мақұл, – десті билер.
Құрымсының башайлап айтқан сөздеріне Шыңғыс «көрерміз,
ақылдасармыз» деген ғана жауап айтты, сондағысы Орынбордан оралатын
Драгомировпен ақылдасу еді. Сол күні келген Драгомиров, əуелі болып
жатқан оқиғаға Шыңғыстан қанып алды да алдымен Есенейдің талабын
орындатып, екі жақтан да келе жатқан əскер бастықтарына өз атынан
«кейін қайтсын» деген бұйрық хатпен кісі шаптырды. Шыңғысқа айтқаны:
– Қызметіңнен алу мəселесін, мен шешпеймін, Омбының генералгубернаторы шешеді. Ал маған салсаң, бұл қызметіңнен өзің арыз беріп
босануың керек.
– Неге?! – деді Шыңғыс, Драгомировтің кескініне таңдана қарап.
– Біріншіден, – деді Драгомиров, сөзін нығыздай айтып, – Омбыда
үстіңнен жиналған материалдарды жинастырып көрсем, көбі шындыққа
жатады. Егер ол материалдар сотқа түссе, қызметіңнен босау былай
тұрсын, талайларды қолыңнан айдатқан алыстағы Сібірге өзің айдаласың.
– Қызметтен түскенмен құтылам ба ол істерден? – деді Шыңғыс.
– Құтыласың.
– Қалай?
– Материалдарды өртетіп жібереді.
– Түспей де істемеймісің соны?
– Істей алмаймын.
– Неге?!
– Басқарып отырған еліңнің ауқымына қарағанда, үстіңнен жазылар
шағымның шегі жоқ сияқты. Бұрынғы материалдарды жойғанмен, жаңа
материалдар орнын басады. Түптегенде олар тексерілмей қоймайды.
Жасалатын қорытынды белгілі.
– Екінші сөзіңді айт, – деді Шыңғыс бастапқы ұсынысқа іштей көніп.
– Екіншім, – өзің Омбыға менімен бірге аттан жəне бекіністе қорғалап
отырған балаңды ерте аттан.
– Неге?!
– Менің байқауымша, балаң осы арада тұрса, өшігіп алған жұрт, оның
көзін жоймай тынбайды.
– Мүмкін, – деді Шыңғыс.
– Жəне айтарым, – деді Драгомиров, – хандық заманыңды
көксегеніңмен, ол сенің қолыңнан ұшып кеткен, енді қайтып қонбайтын
құс. Сен қазір «хан» емессің. Россия үкіметінің чиновнигі ғанасың.
– Рас! – деді Шыңғыс ауыр күрсініп.
– Сауатсыз кісі Россияда чиновник бола алмайды. Кенесарыны жойған
шақта патша үкіметі жергілікті елдің, білгілікті адамдарынан жəрдемшілер
тапты да, оларға чиндер, шекпендер берді. Қазір қазақ даласында сотник,
ясаул, хорунжий дегендер толып жатыр, солардың бірі өзіңмен жауласып
отырған Есеней Естемесов. Солардың бірен - сараңы ғана болмаса берілген
наградалардың не екеніне көбі түсінбейді.
– Рас, – деді Шыңғыс.
– Келешекте олардың бəрінен орысша оқыған қазақ озады. Оған мысал –
Тұрлыбек Көшенов.
– Рас.
– Ендеше болашақта «кісі болсын» десең үкімет тізгінін ұстасын» десең,
балаларыңды, ең алдымен анау тентек балаңды Омбыға апар да, орыс
оқуына бер!
Олар осыған келісті.
Билер бас қосқанда, Шыңғыс жиналған жұртқа, бұл дуанның аға
сұлтандығынан еркімен босанатындығын, ол үшін қазір Омбыға жүріп,
ондағы үкіметке арыз беретінін айтты.
Қай «ризашылық» екенін біле тұра, жақтаушылар да, қарсылар да сөз
көтерген жоқ. Драгомировтің қолынан жасалған піргеуірде – Көкшетаудағы
туыстарына барғысы келеді» деген сылтаумен, жұрт Шыңғысқа алғыс
айтып босатпақ болды да, үкіметтен оның орнына «ел қалаған» Есенейді
отырғызуын өтінді.
Сол кезде Құсмұрынға келе жатқан əскерлердің кейін қайтқан хабары да
алынды. Есеней жинаған топ тарай бастады. Шыңғыс Омбыға жүруге
əзірленді.
Шоқан бұл кезде бекіністен үйіне келген еді. Оның қылмысын ешкім
бетіне басқан жоқ, жалғыз шешесі ғана болмаса, басқалардан жан адам
жылы ұшыраған жоқ.
Сондай суықтыққа мəн бермей жүрген тентек баланың құлағына,
əкесінің Омбыдағы орыс оқуына алып кету хабары шалынды.
Баланы шошытпау үшін, еркімен апару үшін жүрерден бірер күн бұрын,
Шыңғыс шақыртып алды да, балалық санасына сіңетін түрде түсіндірді.
Шоқан үндемей шығып кетті.
«Барар, – деп сенді Шыңғыс, – барғысы келмесе, еркіне қарамаспын».
«Ертең аттанамыз» деген күннің кешіне, Шоқан жоғалып шықты.
Ешқайда жоқ!..
Дос көретін Құтпаны, Шоқанға бұл жолы қас болып шықты.
«Қасқыройнақтың» апанына тығылған оны, Шындығында іздеген
адамдарына Құтпан тауып берді...
Үйіне еріксіз сүйреп əкелген Шоқан, көнудің орнына бейпілдігіне басып,
Шыңғыстың аузы - басынан боқтамаған түгін қойған жоқ. Көнбейтінін
көрген Шыңғыс «тағы қашып кетер» деген оймен, Шепенің үйіне қаматты
да, оның зор, семіз денелі жалпақ бет, долы мінезді шикіл сары қатыны, Шоңайнаның қолына берді. Өзін «дүмді жердің қызымын» деп ойлайтын
ол мейлі кім болса да алдына жан шығарған əйел емес. Өзге түгіл Айғаным
да одан қорқып беттеспеуге тырысатын, беттесе қалса, жүнін жығылған
жағына сыйпап, жөніне қарай кешетін. Ол бұрын Шоқанды «тентек» деп
жақсы көретін еді. Сол тентектіктің сойылы, ақыры өз басына тиіп, күйеуі
– Шепе сотқарлығының салдарынан қашып кетті. Содан кейін, «құдай
қолыма түсірсе!» деп, жұдырығын түйіп, тісін қайрап жүргенде Шоқан
қолына лекті. Оны «шүу» дегеннен ықтырып алмақ боп, Шоңайна
алақандай көзін қадалта бір қарап.
– Бар ана төрге! Жат мейлің, отыр мейлің – еркің. Қашып құтылам деп
ойлама! Тілімді алмасаң, менен жамандық таппа! – деді.
Өзгеден қорқпайтын Шоқан, Шепенің ұйтқыттауымен, кішірек кезінде
Шоңайнаны боқтап қап, артынан қолына түскенде ауыр санының астына
басып отырып, біраз мытыған. Денесі көкала қойдай боп босаған Шоқан
жылап барып шешесіне шаққанда:
– Көк долы қатын екенін білмейтін бе едің, балам-ау? – деген Зейнеп, –
біле тұра неге соқтықтың? Оны құдайдан басқа ешкім де жеңбейді. Тимесін
десең жолама, атын атап, жөнін жөндеме, аулақ жүр! – деген.
Шыңғыс та Шоқанды Шоңайнаның үйіне сондай мінезін білгендіктен
қаматты. Тырп етсе тағы да таяқ жейтінін білген Шоқан, Шоңайна қолымен
нұсқаған төрге барды да, басына жастық салмастан, төсеулі жатқан ескі,
кір, құрамыс үлкен көрпенің ішіне кіріп, басын тұмшалай бүркеп ап,
арқасын сүйекпен əшекейлеген жүкаяққа тіреп, бүкшие жатып қалды.
Сол қалпынан ол, келер таң атқанша қозғалған жоқ. Іңірде шешесі Зейнеп кеп, ағыл-тегіл жылаған дыбыспен, оятқысы құшағына алғысы
келіп, бас жағынан қозғап керіп еді, ояу жатқан Шоқан, қасақана қатты
ұйықтаған боп, ешбір сес бермеді. Зейнеп онысын шын ұйықтағанға
жорып, денесін алдына өңгеріп алмақ болып еді, бала талып жатқан
адамдай былқ-сылқ етіп икемге келмеді. «Мұнысы несі?!.. Əлде есінен
танып жатыр ма?!» деп қорыққан Зейнеп, Шоқанның былқылдаған денесін
күшпен алдына өңгеріп еді:
– Тарт қолыңды! – деген қатал даусы естілді баланың.
– Мен апаңмын, құлыным! – деп еңіреп қоя берген Зейнепке:
– Ұстама! – деді Шоқан даусын қатайта түсіп.
– Менмін ғой, Қанашжан, апаңмын ғой, – деді Зейнеп құшағын қаусыра
түспек боп.
– «Тиме» дедім ғой, – деді Шоқан, шешесінің қаусырған құшағын
жазбақ боп.
Қара көлеңкеде, босағада шынтақтап қисайып жатқан Шоңайна: