Аққан жұлдыз - 02

олардың ішінде – Сібірді аралаған....
Николайдың Сібірге беттеп сапар шегуін, «таққа отырардың алдындағы
саясат» деп түсінген Сперанский, оны мүмкін қадырынша жақсы қарсы
алудың жабдығын жасады. Ол үшін қазақ дуандарының аға сұлтандарына
арнаулы хат жазып, Николай қызық көруге тұрарлық кигіз үйлер жасатуды
бұйырды. Николай келерде ол үйлер Ертіс өзенінің табиғаты сұлу жағасына
тігіледі де, сол жерге жасалып, наследникке қазақтың салтанатты ғұрпы,
ойын-сауығы көрсетіледі.
Бұл хабарды алған Айғаным шеберлерді жинап ақылдасты. Олар кигізді
шылғи ақ қозының жүнінен бастыру керек керегені, уықты, шаңырақты əр
түсті бояумен əшекейлеу керек, үзіктер, түндіктің етектері мен өңірлері
қызыл шұғамен оюлану керек, үйдің іші-сыртына арнаулы жабылған кілем
баулары тартылу керек, кереге ішіне кілем түсті шилер құрылу керек...
Шеберлер осы ұйғарындымен іске кірісті. Жасалатын үйдің ішін
əшекейлейтін жасау -жиһазды Айғаным уайымдамады, себебі – «орда»
аталуы пəлен ғасырға созылған бұл үйге осы тұқымға түскен келіншек
атаулы кілем, алтын мен күмістен жасалған ыдыстар сияқты бас мүліктерін
сыйлайды екен. Осы жасау-жиһаздар жинала келе көбейіп кетіп, кейінгі
кезде күтуі қиынға айналған көрінеді. Бұл мүліктер бір түгіл бірнеше киіз
үйдің ішін толтырады.
Николайға арнап жасалған кигіз үй дер кезінде бітті. Жұрт «бұндай
салтанатты кигіз үйді көрмек түгіл, естіген де жоқпыз» деп қайран
қалысты.
Дуан басылар Николайға арнап жасатқан үйлерін бір-біріне көрсетпеуге
тырысқан еді, бірақ олар, бір-біріне астыртын кісі жіберіп, кімнің қалай
жасауынан хабар алып жатты. Айғаным жұмсаған жансыздардың
айтуынша, жасырын жасалған үйлерде, оның үйінен асары жоқ.
Николайға арналып жасалған үйлер. Ертіс өзенінің Омбыға жақын
жердегі тоғайы тамаша бір қойнауына алып,оған тігілді. Бəрі де айдында
қалқыған аққулардай аппақ шаңқай үйлер. Бəрінің де өзгелерге ұқсамайтын
əдемі өзгешеліктері бар. Солардың ішінде көпшіліктің көзіне бір үй ерекше
түсті. Ол – екі ақ үйді біріне-бірін жалғастыра, біреуін -ауыз, біреуін - төргі
үй ғып тігілуінде ғана емес, (олайша тігілген тағы бір үйлер де бар),
керегелерінің бір қоспасына əйнек, бір қоспасына айна орнатып, сегіз қанат
үйді, əдеттегі ондай үйден əлдеқайда кеңітіп жіберуінде онымен де қоймай,
шаңырағына күмбез орнатып, оның ұшар басына ай орнатып, сырттан
қараған кісіге қоспақ кигіз үйдің мешіт сияқты көрінуінде болды. Бұл үйді
Қызылжардың миллионер байы, первый-гельды саудагер Пышқантайдың
Маймағы жасатқан еді.
– Міне, қайда, үй!.. Міне, қайда, байлық!.. Бұндай үйді жасату тек,
ақшаның ғана қолынан келеді! – десті халайық.
Николайды күтіп алуға жиналған жұрттың естуінше, наследник Ертістің
ақ үйлер тігілген жағасына кемемен келіп тоқтайды. Кемеден қырға шығу
үшін, сол араға арнаулы көпір жасалып, оның үстіне кілемдер жабылады,
кигіз үйге баратын жолына да кілемдер төселіп, бергі жағы жалпая
жайылған кілем жолының əр үйге барар тұс-тұсында тармақтанып кетеді,
оларға да кілем төселеді. Үйлердің ішіне де кілемдер жайылады. Қымбатты
жасау-жиһаздар жиналған.
Тігілген үйлердің ішінде ең үлкені де, көрнектісі де. Маймақтікі
болғанмен, жасау жағынан ешбір үй Айғаным үйімен таласа алмады. Ең
алдымен оның есік алдына жайған кілемі жұрттың көзін сүріндірді.
– Бұл кілемді, – деседі білетіндер, – тасы өрге домалап, жұлдызы
оңынан туып, тұмсығымен құс тістеп, дəуірлеп тұрған шағында Абылай
хан Бұхара – Шəріпке арнаулы кісілер жіберіп, ондағы түрікпен
шеберлеріне түрлі түске бояған шым жібектен тоқытқан екен. Сонда
айтқаны – «ұзын тұрқы да, көлденеңі де кең мешіттің ішіне молынан
жететін болсын».
– Осылай тоқылған кілемнің, – деп жалғастырды сөзін кілемді
сипаттаушылар, – ажары тотының қанатындай мың құлпырып, қараса көзді
талдырады екен, бір өзі бір түйеге жүк екен, бес-алты жігіт зорға көтереді
екен.
Бұл сөздің растығын, құрметті оқырмандар мен өзім 1921 жылдың
көктемінде көрдім. Сол көктемде «ақ банды» деген шығып. өзгелермен
қатар Сырымбет тауындағы «хан ордасын» да талаған. Сол істі зерттеп
қайтуға жергілікті үкімет мені жіберді. Барсам орданың мұрагері, –
Шыңғыстың кіші ұлы, жасы қартаң тартқан Қоқыш (Нұрмұхаммет) екен.
Кедей шаруалы ол жайлауға шығуға күші болмай, қысқы ағаш үйінде
отырып қапты. Бандылар оның үйін осындай жағдайда талайды жəне
білмей таламайды баяғы Абылай заманынан бұл тұқымға келін болып
түскендер кілем, ішік, құндыз, алтын я күміс немесе құнды тастар сияқты
қымбат мүліктерін ордаға, сыйға тартады екен, солар жинала кеп, əлденеше
түйеге тең боларлық қорға айналған. Қапыда басқан қалың банды, бұл
мүліктерді қотара талап əкеткен. Жоғарыда аталған кілемді бандылар бірбіріне қимай, басшылары он екі бөлшекке кескен. Біздің қолымызға сол он
екінің бір ғана бөлшегі түсті, соның өзі қарсы екі құлаш екен, түсі –
тотының қанатындай құлпырады!..
Бұндай үлкен жəне көрікті кілем Николайға арнап үй тіккендердің
біреуінде де болмаған.
Айғаным Николайға арнап тіктірген үйдің ішіндегі жиһаздар да ерекше
еді. «Абылайға, Уəліге орыстың, қытайдың патшалары, қалмақтың,
қоқанның хандары, Бұхардың əмірі, сол елдердің атақты бектері, тағы
тағылар сыйлапты-мыс», деген қымбатты мүліктерде қисап болмайтын.
Мəселен, 1759 жылы, Абылай «Россияға бағынам» деп Петерборға туысы
Жолбарысты жібергенде, «сол кездің патшасы – Елизавета Петровна
Абылайға алтын штоппен (парча) тыстаған, жағасына құндыз кіреуке
салған бұларғын ішік жіберген». Хан болған Абылай туған жері - Бұхарға
барғанда, оның əмірі, – «Индияның патшасы сыйлап еді» деп, «жүз
жылқыға тұрарлық жұдырықтай жақұт тасын берген». «Қытайдың патшасы
- «алтын табаққа салып, алпыс кəрлен кесе жіберген»; «Қалмақтың ханы
Галдан - Церен Абылайға Хочече есімді қарындасын сыйға беріп, «еншісі»
деп бір нар əрең көтерерлік жиһаздарды артқан. Көршілес хандардың
біріне «Алты қырлы алмас» аталатын, жан-жағы жайдың оғындай
жалтылдайтын, о жағынан қарағанда, бұл жағынан күн көрінетін, көлемі
қос жұдырықтай, түсі мөлдір судай тас берген. Солар сияқты ешқайдан
табылмайтын ерекше қымбат мүліктер қисапсыз көп болған.
Айғаным наследникке тіктірген үйдің ішіне осылардың көбін қойдырды.
Көрініске ен, қымбаты – Айғанымның өзі. Жасы отызға кірген, алты
баланың анасы болғанмен, Айғанымның сымбатты денесі толыққанмен
жалпиып семірмей, арғымақтың семізінен жараған бедеудей жұп-жұқа боп
ерекше сұлуланып кеткен.
«Ел құлағы – елу». Айғанымның Омбыда бұлайша безенуіне қазақтың
Сібірдегі алты дуанында естімеген жан қалған жоқ. Бұны əркімдер əр түрлі
саққа жүгіртіп жатыр. Біреулер:
– Сперанский мен Айғаным көңілдес екен. Оны патшаға безенген түрде
көрсеткісі келуі содан, – деседі енді біреулері:
– Бір елдердің əдетінде, ерекше сыйлы қонақтың қойнына жас, сұлу əйел
салады екен, Сперанский де патшаға сондай құрмет көрсеткелі жүрмесін! –
деседі.
Айғанымды көргендер де, көрмегендер де, безенген қалпында бір көргісі
келеді, ал Сперанскийдің бұйрығы: – «Патша Ертісті бойлап кемемен
келгенде ғана Айғанымды жаңа адамға көрсету, оған дейін жан адамға
көрсетпеу».
Айғанымның парадтық киімі төмендегідей болып шықты, басында
алтыннан əшекейлеп жасаған, өн-бойын түрлі-түсті қымбат тастармен
безеген, маңдайына – үлкендігі сиырдың тобығындай жасыл жақұт
орнатқан – таж, одан бетіне түсірген жұқа, селдір ақ жібек шадыра үстінде
орысша – парча, қазақша – үш топ аталатын, қызғылт түсті мауыты, оның
өрнектері алтыннан; мəнерлі шым жібектен тігілген көйлегі – жерге
сүйретілген қос етек, аяғындағы оюлы, кестелі, биік өкше етігі, тек, қадам
басқанда ғана көзге түседі ұзын, жуан бұрымдары екіге өріледі де, ұшына
жалпақтығы алақандай, үзбелері көп, қымбат тастармен безенген алтын
шолпы тағылады, саусақтары мен білектері де қымбат жүзіктер мен
сақиналарға толы.
Осылайша безенген Айғанымды Сперанский мен таңдаулы чиновниктері
жасырын көрген шақта, бəрі де естен танғандай боп, іштей ғашық
болмағаны жоқ. Сперанский ерекше қуанышта. Оның шамалауынша
бұндай əрі жас, əрі сымбатты, əрі сұлу, əрі осынша малынып киінген
шығыс əйелін, наследник кітаптан ғана оқымаса, түсінде ғана көрмесе,
өңінде көрмеген болу керек. Соған құдай оңдап, наследниктің көзі түсе
қалса...
Ар жағында Сперанский неше түрлі əдемі қиялға кетеді... Айғанымның
өз ойы да солай...
Көпшілік те, əкімдер де күткен күн таянып қалды. Омбыға қазақ-орыс
линиясы арқылы келетін наследникті қарсы алуға, Сперанский жəне
таңдаулы бірер чиновниктер кетті, Ол топқа қазақтан ешкім қосылған жоқ.
Сперанский Айғанымды да қосам ба деп ойлап тұрды да, өзінің арнап
тігілген ордасындағы салтанатында көрісуді мақұл көрді.
Кемемен келетін наследникті аға сұлтандар ғана қарсы алып, кіші
сұлтандар күту қызметінде ғана жүруге, өзге қазақтар той басталғанша
көрінбеуге ұйғарылған. Аға сұлтандардың саны – алтау, оларға берілген
нұсқау: «көпір үстінде үш-үштен екі жарылып, қолдарыңды қусырып,
төмен қарап тұрасыңдар. Наследник танысуды тілесе ғана бастарыңды
көтересіңдер, əйтпесе, сол тұқырған қалыптарыңда қаласыңдар, өзі тіл
қатып, ұлықсат етпей еш қайсың тіл қатпайсыңдар».
Наследник мінген кеме келіп тоқтағанда, аға сұлтандар берілген
нұсқаудың шеңберінде еді. Оларды аңғаруға наследниктің мүмкіндігі де
болмай қалды, кеме көріне, дауы жер-көкті солқылдата ойнаған əскерлік
оркестр төңіректі азан-қазан ғып жіберді жəне қарулы күзетшілер ерсіліқарсы сабылып, қаптап кетті. Музыканың мұндай зор үнін естімеген қазақ
сұлтандары естерінен танып, күтіп тұрған құрметті қонақтарының
қастарынан қалай өтіп кеткенін аңғармай да қалды.
Омбы əкімдерінің де, сұлтандардың да ойы: «Наследник бұл арада ең
кемі - бірер күн болар» еді. Олай болмай шықты. Наследникпен бірге
келген Сперанский - абыр-сабыр арасында сұлтандарға тіл қатып:
– Кигіз үйлерді көрсетіп, сіздермен таныстыруға ғана əкелдім, үйлердің
бəріне емес, өзі таңдаған біреуіне ғана кіріп шығады, сол арада сендермен
де тілдестіріп қалармын, жақын тұста еріп отырыңдар, – деді.
Маңайын үсті-басы жарқыраған чиньдер, қарулы əскерлер қоршаған
Николайдың көзі кигіз үйлерден – Маймақтікіне түсті де, ішіне бас сұғып
қана шықты. Сұлтандар есік алдында тұр еді. Сперанскийдің оларды
таныстырғысы келген бірер сөзіне Николай көңілін бұрмас па еді, қайтер
еді, егер иіліп, қол қусырып тұрған сұлтандардан Айғанымға көзі түсе
қалмаса.
Николайдың мана қарамай кетуін, менсінбеуіне жорыған Айғанымның
ұлттық та, аға сұлтандық та, əйелдік те, намысы оттай лаулап, бұл қызу,
былай да сұлу бетін тіпті құлпырта түскен. Өзінің түр-тұлғасын биік
бағалайтын Айғаным, «Николай Маймақтың үйінен шыққанда əлгі
қылығын қайталар» деп секемденді де, əйелдің еркекті арбарлық барлық
қылықтарын жасады да, наследник есіктен шыға бергенде бет пердесін
кейін серпіп жіберіп, үлкен қара көзін төңкере бір қарап қап, ұзын
кірпіктерін төмен түсіре, басын тағы ие қойды. Былай да «əйел жанды» деп
есептелетін Николай, қиялында ғана жасап жүрген мынадай сұлуды көзі
шалғанда, түлкі көрген бүркіттей төне қалды. Сол қалпын көз қиығымен
аңғарған Айғаным, елтіген еркекті ырқына жылдам арбап алғысы келіп,
бойын тікейте жазды да, жеңіл ғана жымиған кескінмен, өз ордасына
шақырған қимыл көрсетті.
«Білемін» деушілердің айтуынша, европа патшаларының ішіндегі ең
паңы да, ең тəкаппары да Романовтар, олардың ішінде - бірінші Николай.
Оның əкесі - Павел есерсоқ, дарақы, күлегеш адам болған ғой. Ал, баласы
кішкене күнінен залым, қатал, байсалды, қу болған. Сондықтан да, таққа
отырған кезінде «шоқпарлы Николай» атанған. Бұл мінездерінің үстіне
Николай, «қара халық» аталатындарды көзіне де ілмейтін аристократ, отар
елдерге менсінбей қарайтын барып тұрған - колонизатор. Оның ұғымында
қайсақтар - етті шикі жейтін, қатынды ортақ алатын, үстіне адамдық түрде
киім де іле білмейтін, тамақ та іше білмейтін, барып тұрған – тағылар...
Қоршаған сұлтандарға, əсіресе Айғанымға қараса, көргені естігенінен
мүлдем басқаша. Əсіресе – Айғаным. Оның жарқ еткен шырайлы кескіні
бұлт арасынан шыға келген күн сияқтанып, жалт еткен көзі ашық аспанда
жалтылдаған Шолпан сияқтанып кетті. «Мəссаған шығыс! – деген ой кеп
кетті, шығыс ертегілерін көп оқыған Николайға, – сипаттайтын сұлулары
шындығында да бар екен ғой!».
Николайдың еркектік сезім билеген секундтарда бойынан қашқан
ақылы, Айғаным кескіні жəне қол қимылымен ордасына қарай жөн
сілтегенде ғана басына оралды, өзінің «жер құдайы - патша» екені есіне
сонда ғана түсіп, Айғанымның отты көзінен қорғасындай еріп кеткен
денесі су сепкендей сонда ғана қатая қалды да, аристократтығы да,
колонизаторлығы да ұстап, енді түлкі емес, арбағыш айдаһар кезіккендей
жалт бұрылып, кеме жаққа беттей берді. Айғаным да, басқалары да тұрып
қап, соңына тек бірге жүрген нөкерлері ғана ерді. Басын қаздың
айғырындай қақырайта кетіп бара жатқан Николайдан жəбірлі көзін
алмаған Айғаным, бір нəрсеге қатты өкінді, онысы - орыс тілін білмеуі еді.
– Егер білсем, – деп кейіді ол ішінен, – патшаның баласы болмақ түгіл,
құдайдың баласы болса да тіл қатар еді. Тілге келсе, жеңге де келер ме еді,
қайтер еді!.. Айғаным Омбыға он жасар Шыңғысты ерте келген еді.
Айғаным Омбыға он жасар Шыңғысты ерте келген еді, сондағы ойы –
«патшалардың, патшасы» деп түсінетін орыс патшасы Николайға
маңдайынан сипату. «Құдай оңдап, құдай жақсылыққа қол жетсе, – деп
ойлады Айғаным, – баламның бағы ұшқаны!».
Айғаным ол арманына жете алмады. Ертіс жағасына барып үй тіккенше
құлындай ойнақтап асыр салып жүрген Шыңғыс, «ханзада келеді» деген
күннің алдында кенеттен ауырып, тұла бойы от болып жанып кетті.
Аузынан жалын атқан, жанын қоярға жер таппай аласұрған баланы, жұрт
өледі екен деп қорықты. Айғанымда да ес жоқ. Зəресі ұшқан оның көңіліне
медеу болған нəрсе – Омбыдан келген дəрігердің:
– Осы маңайдағы сазда маса көп, солар шаққан да, балаң безгек болған,
дəрімен жазамыз, – деуі.
Дəрі ішкенмен ол түні дөңбекшіп дамыл көрмеген бала, ертегіге қатты
терледі де, солғын тартып қалғуға айналды.
– Бұл несі?! – деп үрейленгендерге:
– Жазылуға бет алғаны, – деп жауап берді дəрігер.
Ханзада келгенде қалың ұйқыдағы Шыңғыс, ағыл-тегіл тердің үстінде
еді. Айғанымның сонда да оятқысы келгенмен, «ауруын қайталатып
аласың» деп дəрігер ұлықсат бермеді. «Ендеше, – деп ойлады Айғаным, –
ханзада құдай оңдап ордаға басын сұқса, мақсатыма жетермін».
Енді, міне, Айғаным ол мақсатына да жете алмады, ханзада ордасына
бас сұқпақ түгіл, анадайдан қараған да жоқ.
Айғаным бұлай болуды, маңдайы тайқыған хан тұқымының кезекті
сүрінуіне жорыды.
Жоғарыда айтқандай, өзінен туған алты ұлдың ішінде, «хан ордасын осы
ұстар» деп дəмеленгені, Шыңғыс болатын. Бұл тек қана дəме емес, ар
жағында сүйенер тірегі де еді.
Осы Шыңғыс туарда, Уəлінің үйіне, Айғанымның атасы – Пірəлі ишан
келіп жатты. Сарғалдақ «əулие» ол кезде өліп, жұрт «оның барлық қасиеті
Пірəліге ауды, оқуы əкесіндей болмағанмен, бұл да ғайыпты болжайтын
сəуегей, бұл да аспаннан пері түсіріп, жерден жынды қуатын ғылымын
біледі, бұның да «алғысы – алғайды, қарғысы – атады» дейтін.
Сарғалдақтың алғашқы əйелінен туған Пірəлі, жасы Айғанымнан
əлдеқайда үлкен, сақал-шашы бурылданып қалған қарт та. Өзге діншілдер
сияқты Уəлі де, Айғаным да Пірəліні пір тұтатын.
Пірəлі келіп жатқанда Айғаным ұл тапты. Уəлі қайнағасынан сəбидің
атын қоюды өтінді. Пірəлі жиеніне ат қоярдан бұрын, əке-шешенің де,
былайғы жұрттың да көңілін бөлерлік сөз айтты.
– Түс көрдім, – деді ол, – түсімде əулие атам аян беріп, осы баланың
туарын айтты да, атын «Шыңғыс қой, балам!» деді. «Неге əулие ата?» деп
ем, «хандардың əуелі де Шыңғыс, ақыры да Шыңғыс, соңғы Шыңғыс – осы
жиен болар», – деді.
Пірəлінің сəуегейлігіне сенетін жұрт та, Уəлі мен Айғаным да бұл сөзге
нанды. «Соңғы Шыңғыс осы» деп сенген əке-шеше де, басқалар да,
нəрестені кішкене күнінен қадыр тұтты. Уəлі өлерде қасында отырғандар:
– Хан аға, бізге айтар не өсиетің бар? – деп еді.
– «Өлінің тілін тірі алмайды», дегендей, – деді əл үстінде жатқан Уəлі
сөздерін деміге əрең айтып, – не айтайын сендерге? Құдай көкейлеріңе не
салса соны істей берерсіңдер. Жалғыз ғана айтарым: арғы атамыз –
Күншуақтан қалып, хандардың бірінен соң біріне мұра болып келе жатқан
қара шаңырақтың ендігі иесі – Шығажан3 болар.
Уəлі өлгеннен кейін, қара шаңырақ тігілген жоқ. Ерінен кейін «хан»
аталған Айғаным, «еркекке ғана тəуенді» деп санайтын, «киелі» деп
сенетін қара шаңырақты қатын басымен үстіне тігуге жүрексінді. Бірақ ол
қара шаңырақты қастерлеп, қақпасы құлыптаулы сарайға сақтатты да,
бұрынғы əдетпен жыл сайынғы көктемде күн көзіне шығарып құрғатып,
тазалатып, майлатып, ерекше күттірді. Ойы: аманшылық болып Шыңғыс ер
жетсе, үйленсе, бағы ұшып əкім болса, өзіне тəуелді үй тіге қалса, қара
шаңырақты соған көтерту.
Ақылды Айғаным «əкім» деп орыс патшасының қызметкерін ғана
түсінеді, «хандық» дегеннің өткен дəурен екенін жақсы біледі. Шыңғысты
да «ақ патшаның қызметкері болады» деп дəмеленеді.
Сондай дəмеде жүргенде, Николайды қарсы алар шақта баласының
ауырып қалуы, Айғанымды қатты қайғыға түсірді. Николайдың Шыңғысқа
бата беруінен күдерін үзгендей болған Айғаным: «Семей жаққа кеткен ол,
қайта» осы араға тағы тоқырауы мүмкін» деген сөзбен тағы да үміттенді.
Сперанский, жиналған қазақтарға «тарқамаңдар, оралуды күтіңдер!» деп
кеткен.
Ол үміті орындалмады. Семейге дейін пароходпен барып Николай, одан
əрі Барнаул, Томск, Тюмень арқылы Петерборға атпен кетті. Николайдың
оралмауына өкінген сұлтандар, жалынышты Сперанскийдің, өзін одан кем
күткен наследникке көрсетпек болған сый-сияпаттарын, біраз үн соған
көрсетті.
Өзінің аға сұлтандық өмірі қысқа деп түсінген, қызығып орнын басар
деп Шыңғыстан дəмеленген Айғаным, Сперанскийдің жылы ұшырауын
пайдаланып, мақсатына қалай жету жайын ақылдасты.
– Бір ғана ақыл бар, – деді Сперанский – ол – балаңды орыс оқуына беру.
Біз əзірге қазақтың хандарынан шыққан беделді адамдарына сүйеніп
келеміз. Бірақ, тұрақтап сүйеніш емес олар. Бізге, орысша сауаты бар
адамдар ғана сүйеніш бола алады. Мақсатымыз – алдағы аз жылда
сондайларды даярлау. Одан кейін сауатсыз адамның қажеті болмайды. Осы
жайда, білгілікті, беделді адамдарға айтып келеміз, олардан əзірге
тыңдағаны жоқ. Осы ізгі сөзді сіз бастап, балаңызды Омбыдағы орыс
оқуына бірінші боп беріңіз.
– Қандай оқуға?
– Омбыда офицерлер даярлайтын школа бар, оның шығыстық бөлімі
бар, мұсылманша да, орысша да оқытады соған орналастырамыз, одан
орыстың үлкен əкімі боп шығуы мүмкін.
– Мақұл, – деді Айғаным.
ШАРАСЫЗ ШЫҢҒЫС
Шыңғыстың еркіне салса, шешесінен қалмағанда болар еді. «Қала»
дегеннің не екенін ол Омбыда көрді. Бұнда Сырымбет төңірегіндей
еркіндік жоқ: үйлері тығыз, көшелері тар, əрі шаң, адамдары тыраштанған
тəкаппар сияқты, меймандостығы жоқ сияқты; «мал» дегеннен көргені
жегін аттармен, қаладан ерте кетіп, кеш оралатын, — аздаған сауын
сиырлар; сирегірек шошқа ұшырайды, бұрын оны көрмеген, «арам» деп
естіген бала Шыңғыс оларға жирене қарайды; олардан басқа жануары:
тауық, қаз, үйрек сияқты, азын-аулақ құстар!..
Сырымбеттің кең өлкесінен тар қалаға келіп тұрғысы келмеген Шыңғыс
«қалмаймын» деп қиқаңдаған болатын. Айғаным əуелі «қаласың!» деп
жекіріп, оған көнбегесін аттанар алдында пəуеске қасына жылап келген
Шыңғысты шапалақпен жаққа тартып қап, итеріп жіберді де, өзі жүріп
кетті.
Шыңғыс офицерлік школаның азиялық бөліміндегі эскадронға жазылды.
Бұрын орыстың тілінен де, оқуынан да хабарсыз ол бірер жылдар
жаттығып, алдағы оқушылардың қатарына кірді. Осы беті оқи берсе
офицер болатын, одан əрі маңдайына жазғанын көретін Шыңғыс, школаға
түспей тұрып-ақ болашағына бөгет боларлық бір оқиғаға іліккен еді.
Өйтуіне айыпты адам – шешесі.
Ана жылы Николайды қарсы алу жабдығымен Омбыға келіп, өзге аға
сұлтандармен қатар, Ертіс жағасына үй тіккенде, Айғаным басқа
сұлтандардан гөрі Баян аула дуанынан келген аға сұлтан – Күшіктің
Шорманымен жақынырақ жүріп, екеуі құда түседі күйеу – Айғанымның
ұлы Шыңғыс, қыз – Шормандікі, аты – Зейнеп.
Құдалық жəйін баяндардан бұрын оқырмандарға Шорманды қысқаша
таныстыра кетейік: Баян аула төңірегін мекендейтін Қаржас руынан
шыққан оның əкесі - Күшік шаруа баққан, дəулеті орта, момын адам екен.
Шорман содан пысық болып туады да, маңайдағы рулардың бəріне атақты
би болған Шоңның қасына бала жасынан ереді. Бір сəтте, ел ішіндегі ірі
даудың біріне, он үш жастағы Шорман тоқтаулы билік айтып, содан «Бала Шорман», «Би - Шорман» аталып кетеді.
Кенесары көтерілісі басталғанда, Шорман жігіт жасында екен. Қаржас
руынан Кенесарыға Тайжан, Сейтен дейтін ағайынды байлар қосылады.
Ата жағынан олар Шорманға жақын болады. Бірақ Шорман Россияны
жақтайды да, Тайжан мен Сейтен қолының үстінен патша əскерін қапыда
түсіріп, арпалыста көп адам өледі, солардың ішінде Тайжан мен Сейтен де
болады. Олардың қолдағы бар мүліктерін патша əскері талап бала-шаға,
қатын-қалашын алып кетеді. Олардың тағдыры не болғаны, күні бүгінге
дейін мəлімсіз.
– Тайжан мен Сейтенде, – деседі жұрт, – үш мың жылқы бар екен, иелері
атылғанда, ол жылқылар, Тюмень жағындағы «Қызақ» дейтін жерде
жайылымда екен. Иелері атылған, иемденер ұрпағы құрыған қалың
жылқыны «Қаржастың малы» деп, Шорман айдатып алады да, өзі
меншіктеніп кетеді. Оған дейін дөңгелек қана дəулеті бар Шорман, үш мың
жылқы қолына бірден іліккен соң, Сүйіндік, Қаржас руларының ірі
байларының бірі болады. Кенесары қолын Баян ауладан алысқа қуып
тастауда еңбегі ерекше болған Шорманға, патша үкіметі «Ясаул» атты
əскерлік чинь береді.
– Байлығының, билігінің, əпесерлігінің үстіне, – деседі, ІІІорманды
білеміз дейтіндер, - ол ақылды да, қу да, қысық та, өтімді де адам болған.
«Дəулеті» де, «кісілігі» де сондай болған Шорман, сымбатты биік денелі,
кескінді сұлу жігіт еді. Оның үстіне, тебіндегелі ұстара тигізбеген қап-қара
түсті шоқша сақалынан қияғы ұзын қалын, мұрты, былай да сұлу
Шорманды тіпті əдемілеп жіберген. Сол жылы жасы жиырма жетіге
шыққан Шорманның қызыл шырайлы бетінде, ешбір əжімнің белгісі жоқ.
Жасы ол жылы отыз беске шыққанмен, Айғанымның сымбат-ажары да,
гүлі кемелденген түрде екенін жоғарыда айттық. Сондықтан, олардың бірбіріне үйірлігін өсекшілер жамандыққа» жорып, «бай тапты», «қатын
тапты» сияқты қаңқуға айналдырып жіберді.
Осы қаңқу молыға бастаған шақта, «Шорман мен Айғаным құда
болыпты» деген қауесет естіле қалды. «Бұл қалай?! – деп қайран қалысты
жұрт: – Бұрынғы қаңқу раc болғанда, бүйтпесе керек еді ғой бұлар?
Қаңқудың рас болмағаны ма, сонда?!»
Жалған қаңқуды осымен доғарып, Айғаным мен Шорманның неліктен
құда болу себебіне кешейік. «Алтын көрсе періште жолдан таяды»
дегендей, сымбаты мен сұлулығы көргендерді таң қалдыратын Айғанымға,
алғашқы кезіккеннен-ақ Шорман да қызыға қарап қалды. Ондай жастың
талайын көрген Айғаным, Шорманның ішіне сезім үйірілгенін түсінді.
Түсіне тұра ол жолы да, келер кездесулерде де, Айғаным сезімге
сезіммен жауап бермеуге тырысты. Жастайынан кісіге жəне «анау-мынау»
емес ханға əйел болған ол, өзінің қоғам ішіндегі орнын, Уəліге некесі
қиылғаннан - ақ əлі де «ханның əйелі», «əулиенің қызы» деген атақабыройына кір келтірмеуге бекінді. Сонда ол, «күнəсіз періште» емес,
«басы пенденің бірі» екенін білмеген жоқ. Бірақ, осы пендешілігін»
ешкімге сездірмеу жолына түсті. Ол жолы – «атағы бар» дейтін мырзаны
да, шораны да маңына жолатпау жолатса болды, «мен сүйттім» дегенді
мақтаныш көріп, мұқым жұртқа жаяды да жібереді.
Ажар – көркіне талай көздер қадала қараған, бəріне де битарап
қалпынан өзгермей дағдыланған Айғанымның көзі Шорманға да өзгермеді.
«Қарағанымды құтқармаймын» деп ойлайтын жəне бұған дейін солай да
болып келе жатқан Шорман, Айғанымның мына қылығына қайран қалды.
«Ит қорыған жерге еш» дегендей, «қайтсем де құтқармаймын!» деген
намысқа кірді ол. Оның Айғанымға өзге сұлтандардан гөрі жампаңдай
беруі содан еді.
Ал, Айғаным ше?
Шорманға басында «бай» деп, «қарадан шыққан хан» деп, «ақылды» деп
жұғысқан ол, оның өзіне құмарлануын көзқарасынан да, басқа
қылықтарынан да байқай жүре, сымбатты, сұлу жас жігітке іштей қызыға
жүре, машықтанған жолынан таймауға тырысты да, осы бетінде бір сəтте
қылжақтағысы келген Шорманға, көңілі елеңдейтін бір сөз айтып қалды:
– Қалай? - деді Шорман.
– Қыз алысып, қыз берісеміз.
– Мақұл, - деді Шорман, - сонда қызды кімнен кім алады?
– Менде қыз жоқ, - деді Айғаным, - құдай ондай жынысты маған
бермеді. Ал, сенде ше?
– Менде бар, бірақ, кішкентай.
– Оның не оқасы бар? Қазақ балаларын бесікте де атастыра береді.
Манадан бері бұл сөзді ойын сияқты көріп отырған Шорман, енді
шындық мəн бергендей:
– Ойланайын, ханша. Қабырғама жəне ағайын-туғанмен ақылдасайын, –
деді.
– Мақұл, – деді Айғаным.
Айғанымның бұндай ұсыныс жасауына төмендегідей себеп болды: хан
ордасына келін болып түскелі, оның байқағаны, - арғы-бергі хандардан
тараған, «төре» аталатын адамдар, тек бір емшекті сормаса болғаны,
бірімен-бірі құда болып, қыз алыса береді. Сөйтіп, бір ауылда отыратын
аталас төрелес, біріне-бірі құда боп, күйеу мен қалыңдық боп, нағашы мен
жиен болып, бытысып жатады. Бұған бірі қазақ арасында туып-өскен
Айғанымның ұғымында - ерсілік. «Қара» аталатын қазақтар, жеті атадан
бергі жерде қыз алыспайды.
Төрелердің тағы бір əдеті – өздері қара қазақтан қыз алады да, қызын
оларға өте сирек береді. Айғанымның байқауынша қара қазақтың қызынан
туған балалар, əдетте: денелі, көрікті келеді, төре қызынан туған балалар
ондайлар сирек кездеседі, олардың көпшілігі: аласа, талдырмаш бойлы,
кескіндері ажарсыз, жүдеу бас, түрлі сырқатқа ұрынғыш, жалқау, тентек
келеді. Оған қиса, бір ақынның жырында:
Қатын алма төреден,
Қатын алсаң төреден:
Еркегі болар жау жанды,
Ұрғашысы - ер жанды.
Төреден туған еркектер:
Екі үйді бір жерге қондырмас,
Атта жал, түйеде қом тұрмас,
Жауыққан жаққа бет бұрса,
Өліп тынбай болдырмас, деген сөз бар. Қазақта «төреге ерген ерін арқалайды» деген мақал да бар.
Ар жағын қоя тұрғанда, Айғанымның өз тұсындағы Абылай ұрпақтары бірбірімен жаудай қырқысты.
Əр қатыннан туған балалар бір-бірімен өшпестей өшпенділікте.
Бұлайша қастасу, төре атаулының бəрінде бар. Мысалы – Қарқаралы
дуанындағы Барақ ханы ұлы Бөкейдің: Тəуке, Есім, Сұлтанғазы дейтін
балалары, Айғаныммен тұстас: Құсбек, Жамантай деген немерелері
атысып-шабысудан көз ашқан емес.
Төрелердің осындай жайын білетін Айғаным, шамасы келсе өзінің
балаларын төренің емес, қараның қызына үйлендірмек еді. Шорманға
«құда болайық» деп Ұсыныс Жасауы сондықтан.
«Қабырғама, туыстарыммен ақылдасам» дегенмен, Айғанымның
аузынан құдалық сөз шыққанда - ақ, Шорман іштей бірден - ақ көне кеткен
еді, ондағы себебі: «Қара қазақтан шыққан бірінші ханмын» деген
ұғымдағы ол, ұрпағына ханның қанын араластыру үшін, сөйтіп, «қара
сүйектіктен» «ақ сүйектікке» ауысу үшін, хан тұқымдарымен құда болуды
арман ететін. Бірақ, оның ойы, – ұлдарына хан тұқымынан қыз əперу еді.
Айғаным ол ойын бұзып, қыз сұрап қалды.
– Оқасы болмас, – деген ойға келді Шорман, – бүгін қыз берсем, ертең
қыз алармын, сөйтіп қат-қабат болып кете барармыз.
«Айғаным мен Шорман құда болуға келіскеннен кейіп, алғашқы тойды
Омбы қаласында жасап, сол маңайдағы қала, даланың білгілікті адамдарын
да, Омбыға келіп жат қан ұлылы-кішілі сұлтандарды да, Омбының
əкімдерін түгел шақырыпты» дейді. Тойға арнап тігілген үй мен берілген
қонақасыда қисап болмаса керек. «Шыңғыстың көрімдігінің өзіне айғырүйір жылқы беріпті-мыс».
Бұл құрметіне риза болған Айғаным, Шорманды келесі күзге мекені Сырымбетке қонаққа шақырып кетеді.
Айғаным айта қалғандай бай болмаған кісі. Сондықтан, мекеніне бара
Атығай мен Қаруыл руларының атақты байлары мен билерін шақырып
алады, құдалық жайын баяндай келіп:
– Шорман Қаржас пен Сүйіндіктің сорпаға шығарым ертіп, жер
қайысқан қолмен келеді, құда – менікі, орда – сенікі, қалай қарсы аласың? –
депті.
– Қалай ойласаң солай қарсы алайық, – депті Атығай мен Қарауыл.
– Онда, – депті Айғаным, – сойыстық мал сендердікі болсын, жасаужиһазды мың кісі болса да жеткізем, жатар орынға мың, кісі болса да
сыйғызам.
Шорман Сырымбетке қазақ салтымен емес, қала салтымен: пəуескелерге
- үш аттан, тарантастарға – пар аттан түстерін біркелкі ғып жектіріп,
саймандарын бай - көпестерше сəндеп, аттарының сирағына ақ жібек орап
келіпті. Бұндай арбалардың саны елу шақты екен, - дейді, оларға жүз
шақты салт ерген.
– Соншама адам, – деседі білетіндер, – Айғанымның ағаштан қидырған
ордасы мен отауларына кең сыйған.
Абылай тұқымынан қыз ұзатылса, жиһаздары жаңадан жасалады екен.
Ал, келін түссе, жақсы мүліктері ордаға тартылады екен. Құрала - құрала
ондай мүліктер көбейіп кетіп, «орда» деген, тек қана кигіз үй болған шақта,
жайлауға көшерде тең-тең ғып, Сырымбет тауының «қойма» аталатын
үңгірлеріне тастап, басына күзет қойып кетеді екен. Орда ағаштан
жасалғаннан кейін, мүліктер алғашқы жылда берік сарайларда сақталып,
келер жылда Айғаным - «жайлаудан қыстауым тиыш» деп ағаш ордадан