Аққан жұлдыз - 51

– Қаштық! – деді татар, Есқараны құшағынан босатып, жағасынан
қапсыра ұстап, сайға қарай сүйрей жөнелді.
Серігінің ырқына көнбеуге Есқараның амалы болмай, сайға бірге
домалай жөнелді... Көкірегін кернеген кек бұрынғыдан да керней түсті...
Түнде дүрліктірушінің кім екенін білмегенмен, Потанин «жəй біреу
шығар» деп жорамалдағанмен, Шоқанның ойынан «Есқара» деген күдік
кетпей-ақ қойды. Олай ойлауына тағы бір себеп, туған еліндегі сенісер
досының бірі, – Жолтабардың Мұқаны, Қожықтың жəне оның
балаларының жайы туралы Шоқанмен əңгімелесіп отырып, Қожықты:
– «Ұры» дегенмен есті ұры. Оның ұры болуына хан тұқымы сен
кінəлісің. Сенің Есенейге өшіккен Кенесарың, Қожыққа «соны жақтайсың»
деп, əкесі – Мақыштан қалған мың жылқысын бір түнде айдады да кетті.
Сөйтіп, кешегі мыңқырған байдың баласы – Қожық бір түнде «жұтап»,
тақыр кедей боп, жүген ұстады да қалды. Қайтадан жинауға, далада жатқан
мал бар ма? Сондықтан ұрлық жолына түсті де кетті.
– Онысын мен де естігем.
Қожықтың балаларын жекелеп сипаттағанда, Мұқан Есқараға көбірек
тоқтады.
– «Əке балаға сыншы» дегендей, – деді ол, Қожықтың өзге балаларын
жұрт əкесіне тартқан «бау кеспе» деп көтермелегенмен, əкенің өз көңілі
ұйыған баласы – Есқара. Оны Қожық «мінезі тұйық демесең, қылтыңсылтыңы болмағанмен, менен туған балалардың ең естісі осы – Есқара. Бұл
қайратын сыртына емес, ішіне жинайды. Көрерсіңдер, түбінде Мақаш
шаңырағының тұтқасы осы болады, намысын да осы жоқтайды, кегін де
осы қайтарады» дегенін естідім. Жуас демеңдер бұны. «Жуастан жуан
шығады» дегенді есте тұтыңдар! – деген.
Қожық та, балалары да ұсталып, айдауға кетер алдында Қожықтың
«Есқараны қалдыр» деген зарына құлақ асқысы келген Шоқанды, ондай
емексуден айнуға Мұқанның жаңағы сөзі себеп болған.
Содан бері кездескісі келмей, оны айдаудан оралмайды деп жүргенде,
ойда жоқта Кяхтадан жолыға кетті. Жүз көріспегенмен, Потанинның
сипаттауында – сол! Түнде келіп жүрген де сол! Ол күдігі ертеңінде
анықталды. Баққан қойларын кеше кешке қорасына қамаған Қодығұл бүгін
жоқ болып шықты. Қасына еретін бала қайда кеткенін білмейді. Бұл
бірінші кездескен оқиға. Қайда кетеді ол? Əрине, көкке сусап.
Бұл қылығына қарағанда, əкесінің оған берген бағасының дұрысқа
шыққаны!..
Үрей күдігі көңілге кірмесін деңіз. Егер кіре қалса, одан арылу қиын.
Соның бір мысалы, Шоқанның басында бұған дейін де болатын: төрт-бес
жасында қабаған бір итке өзі ұрынам деп, анау қатты қауып алып, жарасы
көпке дейін бітпеген. Содан кейін оған ит атаулының бəрі қауып алатын
сияқтанып, маңына дарытпауға тырысатын ол үшін, қайда барса да, күні
бүгінге дейін қолына қамшы, таяқ сияқты қару ұстамай жүрмейтін. Ит
атаулыға өштігі сондай: бетімен жүрген бейкүнə иттерге де алыстан
ақырып, қолына түскен нəрсені лақтыратын да, маңайлатпай қашыратын.
Күдігіне кірген Есқара оған жатса-тұрса оның есінен кетпей, қапысын
тауып қабуға аңдыған ит сияқты елестеді де тұрды. Одан қалай құтылу
керек?
Осы күдік кернеп алған Шоқан, ұйқыдан талған Потанин тан, қараңғысы
кезінде, қорылдай қалғып кеткенде де көз шырымын ала алмай, тас
қараңғы бөлмеде, қояндай бақырайды да жатты. Оған əрбір сыбдыр, күткен
жауы келе жатқандай əсер беріп, созыла жата беруге төзбей, басын
əлденеше көтеріп, жан-жағына алақтай қарады. Сөйтіп жатқанда, атпастай
сияқтанған тан, сібірлей бастады-ау!..
Қатты қалғығанда ұйқының тез қанатыны бар. Потанин да сөйтіп,
Шоқан бір қозғалғанда оянып кетті де, терезеге төне қарап:
– Таң атып қалған екен ғой! – деді. – Ұйқым да қанып қапты ғой. Тұру
керек. Сен қалғыдың, ба?
– Аздап мызғыдым,– деді ол, ояу жатуын айтса, досы себебін сұрар
деген оймен:
Себепті айтуға болмайды. «Шоқан» басымен сонша үрейлендім деуі ұят!
Досының ол қалпын аңғара алмаған Потанин, қабағының
қатыңқылығын, түнде шала ұйқы болуына жорып, өзінің ұйықтағысы
келмегенмен, Шоқан, қалғи түссін дегендей.
– Əлі ерте. Біраз жата тұрайық, – деп бетін теріс бұрып, көзін жұмып
пысылдаған болды.
Шоқан өйте алар емес. Ішкі ереуілі оны дөңбекшіте бергенін абайлаған
Потанин, өтірік ұйықтап жата беруге шыдамай:
Əлде, тұрамыз ба? – деді Шоқанға қарай аунап.
Сөйтсек те болады.
Екеуі үстеріне жеңіл киімдерін ғана жамылып тысқа шықты. Шоқан
кольтін шалбарының қалтасына сала шықты. Александра Дуськаны таң ата
тысқа шығарып жіберетін еді. Бүгін де, сөйткен екен. Шоқанды жатырқаған
қанден ол тысқа шыға шəуілдей үргенде, Шоқанның денесі селк ете қалды
да, Потанин «Жетеді! Жат!» деп жекірген соң Дуська өршеленбей өз
жайына кетті.
Сəскелік ас алдында кісі жіберіп білдірсе, Банзаров келмепті. Пəтер
иесінің айтуынша, қалада бүгін түске дейін бітіретін жұмысы бар. Тез
оралуға тиісті.
Александра Викторовнаның, қонақтарын сəскеде тойғызар тамағы
жоғын білетін Потанин кеше бере алмаған сыбағасын бүгін жегізбек
болып, түнгі күзетте ұйықтап қалған, ерте оянған күтушісін (денщик)
казармаға жұмсады да, ерттеулі екі ат алдырып, бағынышты жүздігінің
(сотня) жұмысымен таныстыруға алып кетті.
Потаниннің жүзі басы ясауыл қарамағындағы əскердің күн сайынғы
дағдылы денешынықтыру ойындарын, көбінесе оның өзі емес, елубасы,
онбасы сияқты жəрдемшілері басқарады. Бүгін де сөйтіп, достар барған
шақта, жүздіктің ертемен атқаратын ат ойыны бітіп, жаяулаған казактар
чехарда ойнау үстінде екен; онысы солдаттар арасы он саржаннан
тізбектеле, қолдарын тізелеріне тірей еңкейіп тұрады да, артқысы жүгіріп
көп алдыңғысының басынан қарғиды. Сөйтіп, бірінің үстінен бірі қарғып,
ен, көп қарғығышына шылымдық темекі, үстеме тамақ, бірер жұтым арахы
сияқты сыйлық береді.
Тосын көзге қызық сияқтанатын бұл ойын, көңіл қобалжуы əлі де
басыла қоймаған жəне осындай ойынды бала шағында ауылда да талай
көрген Шоқанға айта қалғандай қызғылықты бола қойған жоқ. Оның
басынан кетпейтін ой «қараңғы ұры, əлі де маңайын торып, қапысын аңдып
жүр!..»
Казармаға келе ол қауіп күшейе түсті: қойларын қорасына қамаған
Қодығұл жоқ болып шықты. «Ол – Есқара!».
– Қайда жүр ол?!
Қорқыныш кеулеп алған Шоқанның өз ойына салса, Үркітке қазір-ақ
қайтып кетер еді. Бірақ, қалай, қалай? «Əдейі іздеп келдім» деген
Банзаровты көрмей ме?..
Потанин Шоқанның бұл үрейін сезбеді, оның қабағы қатып, түсі
сұрлануын, түнде ұйықтамауына жорыды. Өз ойын да Дуськаның түнде
дүрліктіруі бөледі, бірақ терезеге келушіні Шоқанды аңдушы деген күдік
басына келмейді, оны бетімен жүрген біреуге жориды; Қодығұлдың да
жоғалуына мəн бермей, «қаңғырынды шіркін, басы ауған жағына кете
барған болар» деп жорамалдайды.
Түндегі қонағасыны түкке тұрмайды деп есептеген Потанин, «лайықты
сыбағаңды берем» деп, Шоқанның еркінен тысқары, бір күрең қасқа
марқаны сойғызды да, сəскелік ас кезінде алдына тартты. Ойы үрейлі
Шоқан одан да жөнді жей алмай отырғанда, Банзаровтың Кяхтаға оралуын
хабарлаған шапқын келіп қалды. Көңілдегі қорқынышын сол қуаныш қуып
шыққандай боп серги қалған Шоқан, Потанинді ертті де салт атпен ілезде
қалаға тартты...
ТАҒДЫРЛАСТАР
Банзаров бекерге қыдырып кеткен жоқ-ты. Шоқанның Үркітке келгенін
жəне бұны сұрастырғаның іздегісі келуін ол алдақашан естіген. Ана жылы,
бала жігіт шағында, Омбыда кездескен Шоқанның болғалы тұрғанын
байқап қалған Банзаров, оны еш уақыт есінен тастамай, тағдыры қалай
өрбуіне құлағын тігіп жүретін. Оның ойынша, Шоқан Кадет корпусын
тəмамдаумен тынбай, оқуды əрі қарай жалғастыруы керек. Сол ойын
Шоқанның өзіне де айтқан. бірақ, іс жүзінде олай болмай, корпусты
бітірген Шоқанның Батыс Сібірдегі генерал-губернаторға адьютант болып
орналасқанда, Банзаров «əттегене-ай!» деп өкінген. Сөйте тұра,
«университеттік білімім бар мен не бітіріп жүрмін. Чиновниктік қызмет
қана ма?» деп ойлап қоятын. Қайткенмен «ерекше туған» деп санайтын
Шоқанмен бір кездесіп, сырласуға, пікірлесуге құмар еді. Шоқан Үркітке
келді деп естіген соң сол арманынан шықпақ, онымен жолықпақ болған.
Бірақ, қалай? Үркітке іздеп барса ма?
Өйтуге де ойы соққанда, Кяхтаға келу хабары да жетіп қалған. «Ендеше,
осында тосу керек».
Бірақ, жəй тосқысы келмеді Банзаровтың. Əрі алыстан келген қонақ, əрі
хан тұқымы, əрі ойшыл адам деп білгендіктен, Шоқанды өзінің ғана емес,
бүкіл елінің қонағына санап, оны елдік құрметпен қарсы алғысы келді.
Сондағы ойы, көшпелі бурят халқының ауылдары қалың отыратын бір
тұсына апарып, таңдаулы жайлауын, əдет-ғұрпын көрсететін ұлан-асыр той
жасау.
Ондай жайлаулар Бурятияның əр жерінде болғанмен, Банзаровтың
таңданғаны Кяхта мен Верхноудинск18 қалаларының орта деңгейіндегі
«Қаз көлі» аталатыны. Айналасына ат шауып жете алмайтын суы тұщы,
түбі құм-қайран бұл көлдің кең жағасына буряттың ауылдары қаптай
қонады. Солардың ішінде атақты Шодоевтары да бар.
Шоқан Үркіттен шығады-ау деген кезде Банзаров сол кезде «Қаз көлі»
төңірегін жайлап отырған Юмсун Шодоевқа барды. Ол бурят халқының
тұқым қуалаған атақты зайсандарының19 жəне байларының бірі еді. Россия
үкіметіне де ол тұқым алғашқы адымдарынан жағып бір атасы – Балтұрық
1711 жылы Тайшы20 атағын алып, Байқал көлінің ық жағын орап жатқан
Хорин руларының əкімі болған. Шодой соның баласы. Осы чин атадан
балаға ауысып отырып, біз сипаттауға келе жатқан Юмсунға жеткен. Қазір
жасы егдетартқан ол жас жігіт күнінен тайшы. Оның үстіне ата-бабасынан
мирас болып жатқан ауыр дəулеті бар. Асыра мақтаушылардың аузына
оның «қырдағы малы қырық мың, ойдағы малы он мың». Соның қаншасы
растығын білгісі келген Банзаров, астыртын аңғарып көрсе: қырдағы
жылқысы төрт-бес мыңдық, ормандағы бұғысы екі-үш мыңның төңірегінде
көрінеді. Оған қоса, бірер мың қойы, бірер жүз түйесі бар сияқты. Оған
қоса, кең көлемде аң терісі мен балық саудасын да жүргізеді. Сырттағылар
оны «ақшаны арбаға артып жүреді» деседі. Юмсунды əкесі бала шағында
орыс-монғол школасына сабаққа беріп, екі хатты да жақсы танып шыққан.
Тұрмыс салтына өзге тайшылардан бөлек, орыс əкімдерінше тұрады.
Балаларының бəрі де орысша сауатты. Бір ұлы – Петербург
университетінде оқиды. Өзі Банзаровпен дос.
Банзаровтың оған айта барған тілегі: Шоқанды ұлан-асыр той жасаумен
қарсы алып, буряттың тұрмысын, ойын-сауығын көрсету еді. Өйту түк
қиындық келтірмеуін біле-тұра Юмсун бірден көне қоймай:
– Əкеле беріңіз, бір қонақты ойдағыдай күтіп аларлық қауқарымыз бар
ғой, – деп «сүйей салды» сөз ұстатты.
Ондағы ойы, Үркітпен астыртын хабарласып алу еді. Ол Шығыс
Сібірдің генерал-губернаторы Муравьев-Амурскиймен əкей-үкей адам;
оған ақылдасып алмай, көзге түсерлік ешбір адымын баспайды.
Кісі салуға тағы да бір себебі: Амурскийді үйіне қонақ қып жіберуге
талай даярланғанмен, орайы келмей жүретін; өзінен бұрынғы генералгубернатор – Пестельдің қонақшыл болам деп опық жегенін білетін
Амурский сақсынып, Шодоевтің де, басқалардың да шақыруына бара
қоймай, «əне-міне» деген сүйреткіге сала беретін. Егер бұл жолы келе
қалса, Банзаров «жасаңыз!» деп өтінген тойын Шодоев генералға да,
Шоқанға да арнап, дойбы тілімен айтқанда «екі жеп биге шықпақ».
Іш-пікірі осындай Юмсун Шодоев Банзаров кете, жөн білетін сенімді
біреуін астыртын Үркітке жіберіп хабарланса, «жағдайыма қарармын» деп
өзі келер-келмесін екі-ұшты ғып айтқан генерал-губернатор, Шоқанды айта
қалғандай қарсы алуға ұлықсат беріпті.
Амурскийдің келер-келмесіне балды да, балсыз да болғанмен,
Шоқанның келуіне күдігі жоқ. Юмсун, оның көңілі үшін емес, қиын-қыстау
жағдайларда қажетін өтеп жүретін, əлі де керек күні көп болар деп
ойлайтын Доржи Банзаровтың көңілі үшін жəне Амурский «жасасын» деп
нығарлай тапсырғанын естіп, бурят ғұрпымен ұлан-асыр той жасауға
əзірленді. «Сол тойда, егер келе қалса силауға» деп, осы үйдегі қымбат
мүліктерді қарастырғанда, лайықты екі нəрсе əзір екен: біреуі – іші бұлғын,
жағасы құндыз қара құлын терісінен тіккен жарғақ; екіншісі –
тұрмандарының күміс əшекейлеріне алтын жалатқан ер-тоқым. Екеуі де
ғажап, əдемі болғанмен, жарғақты қымбатырақ көріп генералға тартпақ.
Шоқанға алтынмен аптап, күміспен күптелген ер-тоқым да жетіп жататын.
Өзге жабдықтары тығыз əзірленуде...
Шодоевтан ала-көңіл қайтқан, бірақ іштей «қайткенде де барамыз» деп
бекінген Банзаров Кяхтаға оралса, Шоқан бұл қалаға кеше келіпті де,
Потанин оны Лавровскаяның пəтеріне орналастырыпты; сол үйге іздеп
барса, Потанин оны Троицко-Спасовкедегі казактар казармасына əкеткен.
Оған шабайын десе, мана Банзаровтың пəтеріне өтіп бара жатқанын
терезеден көрген Александра, Потанин тосқауылға қойып кеткен солдатты
хабарға, казармаға жіберіп қойған екен, сондықтан амалсыз тосуға тура
келді. Оның шауып келе жатқан Шоқанның да ойлары «ана жылғы
көргеннен өзгерді ме екен?!»
Құшақтасып амандасқан олар, қатар отырып кескіндеріне қараса,
өзгерістері бірталай сияқты: Банзаровтың ол кездегі əжімсіз беті тарамтарам жолақтанған, өңі де, бұрынғыдан қоңырлана түскен, маңдай шашы
сиреп кейін шегінген қап-қара көз жанары да қоңырланып, қарашығының
төңірегі көгілдірлеу түспен сақиналанған; тығыршықтай денесі арыған,
ажары сынық; Шоқанның бойы бұрынғысынан биіктеп, ортадан жоғары
кісі болған, кескін-кейпі де есейген, тебіндеген мұрттары қалыңдап қалған,
бұрын да өткір көздері өткірлене түскен...
Кеңесті Банзаров бастап кетті де, өзімсінгендей «сен-мен» сөйлесіп,
əуелі қысқаша он, сапар тілеуін айта кеп:
– Қазір кетеміз, Шоқан! – деді, «ш» əрпін ысқыра, қалыңдата айтып.
– Қайда?
– Халыққа!
– Қайдағы?
Банзаров Құс көлінің маңында жасап келген даярлығын айтты. Шоқан
іштей риза бола тұра, «ол қалай?» деп сыпайысынған болып еді:
– Енді қалай? – деді Банзаров, – шындығын айтқанға ренжімейтін
боларсың. Біріншіден, арғы түбін қазсақ, монғол Шыңғыс ханның
ұрпағысың, ендеше, менімен қандассың; екіншіден, ежелден қан-жынымыз
араласқан қазақ халқының өкілісің; үшіншіден, Шығыс Сібірге Батыс
Сібірден келген қонақсың; сені сыйламағанда кімді сыйлаймыз? – деді.
Былай да бұл қаладан кетуге асығып отырған Шоқан, аттануға қарсы
болған жоқ.
«Қаз көлінің» Кяхта жақ беті, орманы сирек белесті дала болушы еді.
Онымен салт та, арба мен де жүруге болатынын айтып, Банзаров Шоқанға
таңдатып еді, одан əрі салт қана жүре алатын жерлер барын айтқан соң,
Шоқан арбаны таңдады.
Олар сол күні ылаумен аттанды. Атаманнан ұлықсат алып үлгермеген
Потанин қалып қойды. Александра мен екеуі Шоқанды мөлшерлі кезде
төменгі Анкараның Байкалдан шыға беріс сағасындағы ескі Үркіт
қалашығынан тоспақ.
Банзаров Шоқанмен жүз көріскеннен-ақ, ежелгі танысындай ашық
сөйлесіп, ашық сырласып кетті. Кяхтада уақ-түйек бірдемелерді кеңескен
ол, жолға шыға, салмақты кеңеске ауысты.
– Сен, əрине, – деп бастады ол сөзін, – ориенталист болуға əзірленіп
жүрген жігітсің. Шығысты, олардың ішінде Сібірді зерттеушілер көп.
Мысалы – Симон Палластың, Эбергарт Фишердің немесе Герарт
Миллердің Сібір туралы томдап жазған кітаптары бар; оларды оқыған
боларсың.
– Түгелімен. Əсіресе, Палласты. Ол қазақ елін де біраз зерттеген кісі.
– Білем. Қалай қарайсын, оның зерттеулеріне?
– Үстірт білетін де, ағат айтатын да жерлері бар сияқты...
– «Бар» емес, көп. Осы арада бір сырымды айтып қояйын ба саған?
– Естиік.
– Орыстың соңғы ғасырдағы пікір ағымдары: словяндық жəне батыстық
болып екіге бөлініп жүргенін білесің...
– Əрине...
– Бастапқылары, негізінде – орыстар...
– Білем.
– Ал, мен,– деді Банзаров күле сөйлей,– отар жəне ұсақ ұлттан шыға
тұра, барып тұрған словяншылмын!..
– Қызық екен!
– Петербургтағы Ғылым Академиясына сыйыса алмауға осы сенімім
себеп болды. Академия қызметіне араласа байқасам, оқымысты
аталатындардың көбі – неміс. Олар, əрине, батысшылдар. Мен соларға
қарсылар жағына шығып алдым да, айтысты мəселелер төңірегінде
сайыстым, кеп! Əсіресе, шығысты зерттеу мəселесінде. Бұл жайда, басы –
академик Шмидт қып, көбін жеңіп шықтым. Сол айтыс үстінде Фишер мен
Миллердің Сібір туралы жазғандарын да қатты сынға алдым. Əрине, бос
сөздермен емес, талассыз дəлелдермен, сондықтан да батысшылдар мені
араларынан кетіргісі келді.
– Түсінікті,– деді Шоқан.
– Ал, сен ғой, біздің бұл, Шығыс Сібірге, осындағы тұрғын елдердің
тағдырымен танысқалы келдің?
– Əрине. Батыс Сібірді жақсы білетін сияқтымын. Оның тағдыры туралы
оқығандарым көп. Соңғы кезде бұл мəселемен ерекше шұғылданып жүрген
кісі, орыс географы – Ипполит Завалишин.
– Естуім бар еді. Өзімен де, еңбектерімен де таныстығым жоқ.
– Мен таныспын, «Батыс Сібірдің тарихы» аталатын үш томды еңбегі
жазылып біткен. Академияның бағалауына жіберілді. Бір данасы Омбыда.
Мен қолжазбаларын түгел қарап шықтым, өте бағалы еңбек. Бірақ жарық
көруі де қиын болар. Ішінде либералдық пікір көп. Ондай ойларға жол табу
қиын болып жүр ғой.
– Рас. Біздің Шығыс Сібірді орыс ғалымдарынан қазір көбірек зерттеп
жүрген адам – Афанасий Прокофьевич Щапов. Ол да либерал, оның жазып
жүргендері де көп. Оның да еңбектерінің жарық көруі қиын.
– Солайлау болып тұр! – деді Шоқан, демін соза алып.
– Бірақ, жазыла беру керек солар, – деді Банзаров, – түптеп барып
жарыққа шықпай қоймайды. Біздің де ат салысуымыз керек бұл ұлы іске.
– Сіз əрине, – деді өзімен салыстырғанда, сақа кісіге «анаған Бапзаровты
«сен» деп атауды ерсі көрген, «сіз» деп атауға дағдыланған Шоқан, – жазып
та жүрген боларсыз а?
– Жоқ. Бұрынғы жазғандарым болмаса, жаңадан жазуға мен əлі материал
жинау үстінде жүрген кісімін. Бұл жөнде менің алға ұстар үлгім, фин
ғалымы – Матвей Кострен...
– Еңбектерімен аздап таныстығым бар...
– Жүріс тұрысымен ше?
– Қай жағынан дейсіз?
– Халқының тұрмысымен танысу жағынан...
– Ол жағын толық біле бермеймін.
– Білмесең, фин тұқымдас халықтар Скандинавия жарты аралынан
бастап, Мұз мұхитын жағалай, əлденеше мың шақырым жерге жайылып
жатады ғой. Халқын сүйген Кострен осы тұқымдардың тұрмысын
жақсылап білу үшін қартаң тартуына қарамай, əлі күнге дейін жаяу аралап
жүреді. Сондықтан баспада жарияланған еңбектеріне қарағанда, бұл
тұрмыстар туралы білетіндері ұшан теңіз сияқты. Мен де бұнда келгелі
«бурят-монғол» аталатын елдердің ішкі өміріне үңілудемін.
– Жақсы екен, – деді Шоқан.
– Саған да осы жолды ұсынам.
– Есте болар...
Шоқан кеңес үстінде байқаса, туған елінің тарихы жəне тіршілігі туралы
Банзаровтың біліп үлгергені керемет көп.
Солардың бірталайын «Қаз көліне» жеткенше айтып та берді.
– Европа елдеріндей, я Қытайдай біздің монғол, қазақ, сияқты көшпелі
елдерде көне замандардан сақталған жазу-сызу болмаған ғой.
– Орхон-Енисей жазуын айтпағанда, – деген сөз қосты Шоқан.
– Оның бары рас. Бірақ ол əлі анықталып жетпеген жазу ғой...
– Рас. Айта беріңіз.
– Біздің монғол тұқымдас елдердің көне тарихын, тек ауызша
шежірешілдерден ғана естиміз...
Бізде де.
– Ол шежірелерді қағазға, аржағында – қытайлар, бер жағында –
ламалар түсірген.
– Бізде, қожалар, яғни ислам дінін таратушылар...
– Шежірешілдердің айтуынша буряттардың арғы атасы қара көк бұқа
болыпты-мыс.
– Бізде «Қыпшақтың бір руы айғырдан жаралыпты-мыс» деп «Торы
айғыр» аталады. Тотимизм сенімінің мəселесі ғой ол; хайуаннан тарады
дейтін тұқымдар көп қой, дүние жүзінде. Кешіріңіз, сөзіңізді бөлдім.
– Қара көк бұқадан тарағандардан бертінде булагат руы тарайды, тегі
сол булагат – бурят болу керек. Бізде «соболь» аңын булаған дейді...
– Бізде собольді бұлғын дейді.
– Екеуі бір сөз болу керек. Айсадан бұрын Байқал төңірегін гун
түріктерінен құралған мемлекет билеген ғой. Айсадан бері, əуелі –
ұйғырлар, одан кейін қырғыздар мемлекет құрған. Сол кезде монғолдар мен
түріктер қан жағынан да, тіл жағынан да қатты араласқан. Содан қалған
сөздер «бұлғыннан» басқа да толып жатыр.
– Сонымен, буряттар өз мемлекетін қашаннан құрған?
– Тұтас бір хандық буряттардан ешуақытта да болмаған. «Болам»
дегендері тез тарап кеткен.
– Қазақта да солай.
– Сібірдің бірталай халқын жаулап алған Шыңғыс та, буряттарды түгел
бағындыра алмаған.
– Қазақ руларын түгелімен.
– Орыстар отарланғанша, бурят рулары өз алдына хандық құрып келген.
– Бізде де.
– Батыс Сібірге он алтыншы ғасырдың орта кезінде кірген қаруы,
Енисей өзенінің батыс жағына тіреліп, жетпіс, сексен жылдай тоқыраған
да, Бурят өлкелеріне қарай жылжыған. Олар «бурят» деген есімді бұрмалап
«брат» атаған. Брат жеріне Байқалдың теріскей жағын орай сұғынған орыс
қауы, аз жылдың ішінде «Даури елі» деп те атаған бурят жерін аз жылда
иемденіп болған. Қарулы, күшті Россияға садақпен қарсы тұра алмаған
біздің аталастар орыс əскеріне жанжалсыз бағынған.
– Біздің ел де сөйтті.
– Бірақ, жанжал бағынғаннан кейін басталды, – деп жалғастырды
Банзаров сөзін – оған негізгі себеп екеу болды; бірі шаруашылық қысым,
екіншісі – рухани қысым. Əуелі шаруашылық қысымды айтайық, «ясак»
деген сөзді, сен əрине білесің?
– Шыңғысханнан қалған сөз ғой ол. Қазақ «жасақ» дейді. Солай деп
əскери қосынды да айтады. Соған қарағанда алғашқы мағынасы – «əскерлік
шығын», яғни жеңілген жақ жеңушіге төлейтін «контрибуция» болу керек.
– Мен де солай ойлаймын. Россия патшасының қаруы, біздің шығыстық
сібірден жасақ сұрай кірді.
– Батыс Сібірден де.
– Бірінші Петрдың бұнда шабуыл жасау туралы берген бұйрығында
«тұрғын халықтарды обьясачить» деген сөзі бар, онысы, «бірден жасақ
алу» деген сөз ғой.
– Əрине.
– Алғашқы жасағы – жылына түтін21 басынан бір бұлғын.
– Қымбат екен!.. Жəне табыла бере ме ол?
– Қиын болса да табады. Сібірлік Тайганың ең көп аңы – бұлғын. Бір
мəліметте, он сегізінші ғасырда патшалық қазынаның үштен бірін бұлғын
терісі өтеген. Солар Сібірдікі.
– Көшім хан Ермактан жеңіліп, баласы Мəметқұл қолға түсіп Москваға
жіберілгенде, інісі Есім жасырын қуып барып, қаһарлы (Грозный) Иванның
қатынына мың бұлғын пара өткізу арқылы босатып алды деген хабар бар
еді, рас екен ғой сол!
– Рас ол. Сібірлік əкімдер де параға мыңдап болмағанмен, жүздеп
бұлғын алады.
– Біздің халық ақсүйектер (ояндар, ламалар) жəне қарасүйектер болып
екіге бөлінеді. Қарасүйектерді «қыштым» деп атайды, ол тегі түріктердің
«қысу» сөзінен туған «қыстым» болу керек яғни «қыспақта тұратындар»,
яғни кедейлер, жасақты жинаушылар – ақсүйектен қойылатын əкімдер мен
ламалар. Өздері жасақ төлемейтін олар, өз құлқындарын да ұмытпайды.
Қыштымнан жиналатын жасақ, екі-үш еселеніп кетеді.
– Ақшалай жиналатын жасақты жергілікті əкімдер бізде де сөйтеді.
– Патшаның орыстан тағайындайтын əкімдері жергілікті жауыздардан
аспаса, кем түспейді. Мысалы, бізде атаман – Пахомов деген болып еткен.
Нояндар қыштымдарды қысса, ол нояндарды қысып, параға тоймайтын
болған. Атына тілі келмеген буряттар оны Багаба-хан деген...
– Бізде князь Светловты – Эспетеу деген сияқты екен, – деді Шоқан
күліп.
– Ақырында, қыштымдар оны өлтірмек болғанда, өзі қашып үлгерген де,
қолдарына бурят серігі – Шадриков түсіп қап, ауыр азаппен көзін жойған.
Соның арты халықтық көтеріліске айналған соң, мазасызданған патша –
екінші Екатерина, өз қасындағы секунд-майор Щербачевты тексеруге
жіберген де, бұндағы əкімдердің қылмысы анықталған соң, тексерілуі
ұзаққа созылған істің нəтижесінде генерал-губернатор Пестель, азаматтық
губернатор – Трескин, тайшы Дымбыл Галсанов, қызметтерінен алынып,
сарай министрі – князь Голициннің, қолдауымен сотталудан əрең аман
қалған.
– Ондай шаралар бізде əзірге жоқ! – деді Шоқан күрсініп.
– Содан кейін жасақ жыю тəртіпке салынып «хэб» аталатын заңмен,
бұлғын орнына мал яки ақша төлеуге ұлықсат берілді. Оны да төлей
алмағандар өзін сатып, крепостнойлық халге кешті. Көбі қазір шахталар
мен заводтарда еріксіз жұмысшы. Біразы нояндардың жұмыстарын
атқарады.
– Бізде əзірге мұндайлар жоқ.
– Ол сендердің бақыттарың. Байқал төңірегіндегі шаруашылық
қысымының жайы осылай болып келеді!..
– «Рухани қысым» дегеніңіз?
– Ол бізде дінге байланысты. Байқал төңірегіндегі елдердің ежелгі діні –
шаманизм...
– Оның үстіне сіздің «Қара сенім» деген еңбегіңізден таныспын.
– Жақсы екен оның. Ғасырлар бойы сол сеніммен келген байқалдықтар
арасына кешегі он жетінші ғасырдан бастап будда дінінің сопылық тармағы
ламаизм келіп кірді. Осы екі дін өзара қырқысып жүрген шағында Россия
патшалығының отаршылдық саясаты, христиан дінінің миссионерлерін
жіберді. Олар тұрған елдерді шоқындыру саясатына кірісті. Бірақ, қандай
əдіспен?
– Иə? – деді Шоқан құмарлана құлақ тігіп.
– Алтын орда татарларының кейбір мырзалары сияқты біздің
буряттардан да чинге қызығып, алғаш өздігімен шоқынған нояндар болды.
Мысалы, Андрюша мен Митюша Степановтар атанған, бурятша
фамилиялары Берегаев дейтін нояндар, христиан дініне 1693 жылы кешкен.
Қыштым арасынан да аздап шоқынушылар шыға бастаған. Мысалы
Онохов. Үкімет оны жасақ жинаушылыққа тағайындап мейлінше
қиянатшыл болған. Содан ба, əлде діншілдігінен бе, хориндар тайшысы –
Дамба Дугар Иринцеев, орыс селосында тұратын Оноховты түнде
терезесінен ұрлатып ап, арқасына өлердей қамшы соқтырып, «лама дініне
қайтам» деген уəдесін алып, босатқан. Содан кейін шоқындыларды ұрлау,
сабау, өлтіру көбейіп кеткен. Бірақ, миссионерлер əрекетін доғармай, үгіті
өтпеген соң, күні бүгінге дейін жергілікті халықтарды зорлықпен, кейде
мылтық күшімен шоқындыруда. Осы ретте, Шығыс Сібірдің қазіргі
прхиепископы Никон Нилмен қатты аразбын. Бұл православяндық
шіркеудің осы ғасырдың басында атағы шыққан оқымыстысы – Николай
Федорович Нилдың баласы. Менің оған айтарым,– халықты зорлықпен
емес, үгітпен көндір! Оның айтары – «үгітке көнбесе қайтем?» Менің
айтарым, – «ендеше, зорлама!»
– Батыс Сібірдегі, Орал тауындағы, Еділ бойындағы Нилдарға да мен
осыны айтқалы жүрмін.
– Бірақ, тыңдамайды, оныңды! Босқа əуре боласын. Оның мысалы –
мен. Өз қара басым, ешбір діндік сенімді танымайтын – атеистпін...
– Мен де сондай ұғымға бейіммін.
– Ендеше, ойымыз бір жерден шықты. Бірақ, адам қоғамының санасы
түгелімен атеизмге жеткен жоқ. Дін сенімі қоғам арасында көпке созылады.
Менің айтарым: қай дінге болса да, адам өз сенімімен бағынсын, зорлап
бағындыру болмасын!
– Гениально! – деп қалды. Шоқан.
– «Рухани қысым» дегенім осы.
– «Осының аржағында ақымақтық бір ой жатады, – деді Шоқан. Патша
өкіметі, отар елдерді өзіне дін сенімі арқылы жақындатқысы келеді. Қата
пікір ол. Оған мысал – орыстар мен татарлар арасы. Опричина22 дəуірінде
олар бір-бірімен сеніскен жайда еді. Сонда орыс əскерін татар ханы
Шингилай (мұсылманша – Шаһ-Ғали) тамаша басқарып тұрды. Кейін,
патша өкіметінің жəрдемімен, ислам діні татарлар арасында кең тарағанда,
Қырым татарлары соңғы бір ғасырда, Россия мемлекетіне екі рет
опасыздық жасады. Дін жəрдемдессе бұл не?!..
– Дұрыс пікір. Бірақ, осы пікірді үкіметке түсіндіру өте қиын.
Одан əрі ойға кеткендей, екеуі де біраз уақыт кеңестерін доғарды. Ой
түйіндерін əлі тоғыстырып үлгермегенмен, екеуінің де, халықтарының
тағдырлары біріне-бірі өте ұқсас сияқты; ой-саналары да желді күні қатар
тұтанған өрттей, бір бетке ауытқи өршиді. Сонда тірелер тиянақтарын
шамалап көрсе, екеуі де бірін-бірі қолдан келмеске жармасып жүрген
қазіргі заманның Донкихотына меңзейді....
Шоқаннан өзіне жан-серігін тапқандай болған Банзаров, оған
буряттардың сыртқы саясаттық өмірімен бірсыдырғы таныстырып болдым
деп санады да, енді ішкі өміріне үңілдірмек болды. Бірақ, тағы да ұзаққа
созылатын бұл кеңесін бастамады ол; сондағы ойы,– «Қаз көлінің»
төңірегін көрсін. Онда бай да, қыштым да, қоңсылар да, ламалар да,
шамандар да бар, əрқайсысының өзіне тəуелді тұрмысы бар; Юмсун той
жасай қалса, бурят халқының ойын-сауықтарын да көреді; солардан өзі
ғибрат алсын да, қорытынды жасасын».
Юмсунның күтінуі керемет болып шықты. Ас та, той да... деген сияқты
халықтық мерекелер де, буряттар да күн бұрын сауын айтады екен. «Қырық
рулы қазақ» дегендей, буряттардың да толып жатқан рулары Байқал көлінің
батысы мен шығысын, күнгейі мен теріскейін кең орай жайылып жатады
екен. «Сібірлік халықтар» дегенде, сол бір тарихи кезеңде сан жағынан ең
көбінің бірі – бурят екен. Банзаровтың қолында жалпы сібірліктердің,
олардың ішінде, бурят руларының географиялық картасы бар еді. Шоқанды
сонымен таныстыра отырып:
– Аз халыққа көп халықтың өктемдік жасайтыны белгілі, – деген ол, –
орыстар бурятқа өктем десек тунгус я түрік тұқымдарынан арасына сіңген
аз руларға буряттар да өктемдік жасап, көбін қыштымға айналдырып
жібереді.
– Юмсун сауынды өз ұлысындағы рулардың бəріне айтып келер күнін
қосымша хабарламақ болған. Тойшыл жұрт онысын күтсін бе? Шоқан мен
Банзаров жеткен шақта «Қаз көлінің,» кең аумағын толтырып тастапты.
Дегенмен Юмсун елеулі адамдарының түгел келуін тосты да арнаулы
қонақтарын құрметтей тұрғысы келді. Оның өз ордасын Шоқан анадайдан
айтпай-ақ таныды: аршыған жұмыртқадай əппақ, сəулесі күнге
шағылысқан ақ киіз үйлер; көлемдері маңайдағы үйлерден үлкен де,
еңселері биік те; біреуі тым зорырақ, ол, тегі, тайшының өз ордасы болар;
екі жақ қанатындағылары,– не отаулары не қонақ үйлері болар... Қоңыр,
қараша үйлер олардан алшақ тігілген; олар, əрине, бурятша айтқанда, –