Аққан жұлдыз - 56

Шоқанның, аты патшаға да жетіп, омы Орта Азия жаққа жұмсауға патша
ризашылық беріпті.
– Енді, – деп мақтанды, бұл істі өзі өтегендей болған Гасфорт,
Шыңғысқа, – тек көзім тимесін» де, сау, аман болып, патшаның мына
тапсырмасын абыроймен орындап кайтса жердегі балаң аспанға бір-ақ
шырқап шығады, содан кейін оны патшадан сібірлік қазақтар басқармасына
председатель ғып сұрап алам. Аржағында генералдық чин де таяу тұр;
оның аты, сіздің фамилияңыз биік даражалардың тауына ерлей, биіктей
береді деген сөз!...
Бұл сөздерге Шыңғыс терісіне сыймай қуанды да:
– Бəрі сіздің арқаңыз, Ваше превосходительство! – деп құлдық ұрды.
Петербургтан оралған Шыңғыстың, қуанышы осы болса, реніші: азаға
қопа қардай ғып шақырғанмен, сібірлік аталатын халықтардың өкілдері,
олардың ішінде – қазақтар елеусіз ұсталды.
– Петерборда «қонақтар қорасы» аталатын үй болады екен, – деп
баяндады Шыңғыс бұл жайды Шоқанға, – бір орамды түгел қамти, алқақотан отыратын ауылдай тұтаса, дөңгелене салынған үйшіктер екен.
Маңындағы биік үйлерден бойы əлдеқайда аласа, небары, екі-ақ этаж,
(осындай сездерді жаттап алу жəне дəл айтуға жаны құмар Шыңғыс «э»
əрпін нығарлап айтты), астыңғы этажы түгелімен сауда-саттық дүкендері,
үстіңгісі – мейманхана.
– Бізге алғашында осы да қанағат көрінді, – деп жалғастырды Шыңғыс
сөзін, – бірақ, үйрене келе байқасақ, кемшілікте екенбіз.
– Неге? – деді Шоқан.
– Қонақ қорасына, тек сібірліктердің қарапайым жағы ғана орналасқан,
ұлықтарымызды «гостиница» аталатын əдемі, салтанатты үйлерге түсірген.
Кавказдан, Балтық теңізі жақтан, Бұхара əмиратынан келгендер де
гостиницаға апарылған, біздің, қазақтан оған іліккені нөкерлерімен
Меңдігерей Бөкейханов қана. Жолы да, жасы да үлкен адам болған соң,
Меңдігерейге əдейілеп барып сəлемдессем, жатқан үйі «Ангельтер»
аталатын мейманхана екен. Біз орналасқан үймен салыстырғанда, ол жұмақ
сияқты, ал біздікі оның қасында шынында да нағыз «қора». Атын тауып
қойған.
Оған Петербург татарларынан орысша жəне мұсылманша оқыған бір
епті қуды жəрдемге беріп, ол аз күнде кең байтақ астананың есік-тесігінен
көрсетпеген жерін қоймаған; ал, сібірлік қазақтардың жəрдемшісі
Добшинский жолшыбай да маңғазсып түк бітірмей Гасфорттан көз таса
тұстарда арақ ішумен əуреленіп келіп еді, Петербургта ол салтын тіпті
үдетіп ап, күні-түні мастықтан басын көтермей қойды. Тегі қазақ
атаулының жаратылысын жек көретін ол, «саудың басындағы ой, мастықта
тіліне ауысады» дегендей, қосылған қазақтарына көмектесу орнына, əуелі
еппен байқап көріп, үйрене келе өктеп боқтай беретін болды. Алыстағы
жанаралдан гөрі, жақындағы кіпіралдан қаттырақ қорқатын қазақ,
сұлтандары, Добшинский не десе де үндемей жеңеді, қатты қызған кезде,
кейбір сұлтанға тілі түгіл қолы да тиіп қалады.
Сұлтандардың ызаланған кейбірі, шағым айтайын десе, Омбыдан шыға
бере озып кеткен Гасфорт, сол қалпымен Петербургқа дейін жеткізген жоқ.
Петербургта жақсы мейманханалардың тəуір номеріне орналасқан ол,
бастапқы күндердің бірінде өзіне ерген депутацияның басын қосып, жүрістұрыс тəртібімен таныстырды да, ара-тұра төбесін көрсеткені болмаса,
жұғысуды қойып алды.
Депутация қиындықты киімнен де көрді.
Ауқатты қазақтардың қашан да мақтаныш көріп киетіні түлкінің
жонынан, бауырынан, пұшпағынан немесе, күзен, ақ тышқан сияқты ұсақ
аңдар терісінен, тіпті байлары бұлғын, құндыз сияқты қымбат аңдардан
жасалған ішік. Бұндай ішіктерді, əсіресе күзен, ақ тышқан, пұшпақ сияқты
жеңілдерін, сыпайы жерге барған қазақтар, жылдың өзге мезгілдері түгіл,
шілденің сарша-тамызында да үстіне артып ап, пысынап өлгелі жүреді.
Қыс күндері қасқырдан, аюдан, жаннаттан тіктірген тысты тондар.
Петербург сапарына шыққан сұлтандар қолында бар ішікті киіп үлкен
орындарда байлық белгісін көрсеткісі келді. Ішігі жоқтары түйенің я
қойдың жүнінен тоқыған астарлы ауыр шекпендерін алды. Тек «патшаның
сыйы» деп санайтын тұрпайы қара шұға шекпенін ала шыққан жалғыз
Шыңғыс қана.
Аяқ киімдері тіпті сорақы: бəрінде де қоныштары қара саннан келетін,
кигіз байпақты саптамалы былғары етік. Оның ішінде шұлғаулы мəсі,
жалғыз Шыңғыста ғана, салт жүрген кезде жеңіл, шолақ қоныш шиблет.
Оны қазақтар «Шыңғыстың шолақ етігі» деп, кейде «шегелі етігі» деп атын
бұрмалап алған.
Ақшадан тарыққан сібірлік қазақ,тар, көлік жағынан да қағажу болды.
Бұлар өздерінің теңсіздігін Меңдігерей Бөкейхановпен өлшейді.
Меңдігерей көргісі келетін жеріне баруы үшін, қарлы күні шанаға, лайсаң,
күні фаэтонға жегуіне пар ат беріліп қойған. Қайда жортам десе де еріктері;
ал сібірліктерде ондай жоқ, извозщик аталатындарды жалдайын десе ақша
жоқ. Сондықтан баруға, көруге міндетті деген жерлерге салпақтап жаяу
жетеді. Ондай орындар Петербургта толып жатыр екен. Бəріне барса
зорығып өлетін. Аз ғана жерлерге барғанда да қалжырап қайтады.
Жалпы алғанда, теңсіздік кемшілігі, сібірлік депутапияның
қазақтарынан ғана емес, ұсақ ұлттарының да, орыстарының да басына
түсті. Петербургтің неге бүйту себебін, өзара күңкілдескен олар таба
алмады. Жалпы бағынышты елдерді сөйтеді дейін десе, Кавказдан, Балтық
теңізі қолтығынан, кіші жəне ақ орыстардан. Бұхара эмиратынан
келгендерге көңіл бөлуі де, күтуі де əлдеқайда артық.
– Неге бүйтеді?! – деген сұраудың жауабын, Омбыға оралған сібірлік
қазақтарға Шоқан тауып бергендей болды.
– Россия патшалығына, – деді ол, – олардың қызметі сіздерден
артығырақ өткен. Мысалы, Меңдігерей Жəңгір ханның баласы. Ол Кіші
күздегі Əбілхайыр ханның нəсілі, Жəңгір ханның баласы. Бүкіл қазақ
атаулыдан Россияға бірінші болып еркімен бағынған – Əбілхайыр. Оның
Ералы, Нұралы, Айшуақ, Бекей есімді төрт ұлы болған. Өткен ғасырдың
үшінші ширегінде Емельян Пугачев бастаған орыс крестьяндары патшаға
қарсы көтеріліс жасағанда, сол кездің ханы Нұралы сол кездің патшасы
Екінші Екатерина жағында болып көтерілісті басуға көп күш берген.
Сібірде ондай адам болмаған. Осы ғасырдың бас кезінде Кіші жүз хандығы
екіге бөлініп, Жайықтың шығыс жағына Нұралы тұқымы ие болған да
Жайық пен Еділ арасына Бөкей əмір жүргізіп оның аумағы «Бөкей ордасы»
аталған. Бекейдің хандығы, оның баласы, өздеріңіз атап отырған Жəңгірге,
ол өлген соң, баласы Меңдігерейге ауысқан. Ол ең алдымен, сіздер емес,
Саратовтың кадет корпусында тəрбиеленген офицер, орыс-түрік соғысына
қатынасып ерлік көрсеткен жауынгер. Даражасы – полковник жəне сібір
қазақтарынан əлдеқалай бола салатын полковник емес, орыс
полковниктерінің қатарында жүре алатын кісі. Бізде Абылайдың бір баласы
Қасымның, олардың балалары Есенгелді мен Саржанның, Кенесары мен
Наурызбайдың Россияға қарсы көтерілген кезінде, Бөкей ордасында Исатай
Тайманов жəне Махамбет Өтемісов бастаған шаруалар көтерілісі болған.
Біздегі көтерілісті менің атам – Уəлі, əжем – Айғаным, мынау əкем –
Шыңғыс болып, осы отырған бəрін, боп баса алмай, ақырында Алатау
жағына айдап тастауға ғана əлдерін, келді де, сіздердің абыройларыңызды
алақанның аясындай қырғыз алып, Кенесарының кескен басын Омбыға
əкеп берді. Ал осы кезде Жəңгір хан өз қол астындағы көтерілісті қан-жоса
ғып басты да, патша алдында үлкен абырой-атаққа ие болды. Сондықтан да
Бөкей ордасының хандығын күні кешеге дейін сақтады. Əне, Петербургтың
Меңдігерейді сіздерден артық күтетін себебі осы.
Петербургтағы азаға барғанда жазаға леккендей қорлық көрген сібірлік
қазақтардың, ол олқылығын түзеуге мүмкіншілігі де бар еді, енді, алдағы
бірер айда, сол Петербургта, екінші Александрдың тəж киіп, таққа отырған,
яғни патша болған тойы өткізіледі. Оған да Сібірден жəне сібірлік қазақ,
дуандарынан депутация баруы туралы ішкі істер министрлігінен Омбыға
да бұйрық келіп жатыр. Бірақ, əнеугі азаға кім көрінгеннің қалай болса
солай, салдыр-салақ баруынан аузы күйгендей болған ішкі істер
министрлігі, бұл жолы сібірдің батысына да шығысына да қатал сөздер
айтып, тойға жіберілетіндерді əр елден таңдауды, оларды жақсылап
киіндіруді бұйырған. Оның үстіне, Петербургтан аттанар алдында,
Россиядағы отар елдерді басқаратын генерал-губернаторлардың бəрін
жинап ап мəслихат құрған граф Бутков даярлықсыз келгендерді, əсіресе
Гасфортты көзге шұқығандай болып, «осы кемшіліктеріңді тойға түзеп
келіңдер!» дегенді ауызба-ауыз арнаулы түрде тапсырған.
Сондай ескерту алып қайтқан Гасфорт, той жайын күн бұрын ойланып,
оған тағы да өзі бастап баратын депутация құрамын, Петербургтан Омбыға
орала сала жедел қолына алды.
Бірінші мəселе – баратындар кім? Əсіресе, қазақтан. Оған ұзақ ойланып,
басын қатыратын ештеңе жоқ, əрине азаға барғандар.
Бірақ, тойға баратындарды, азаға баратындардай Гасфорттың өзі
белгілей салмайды. Оның азаға əзірліксіз келуін, сөйтіп, ұятқа қалуын
ескерте кеп, ішкі істер министрі оған тойға əзірлікпен келуді тапсырған.
Сонда, бірінші қойған шарты, тойға баратындардың тізімін жəне
мінездемесін күн бұрын жасап, Петербургтан бекіттіріп алу.
Осы тапсырманы орындауға кіріскенде, Гасфорт өз қол астындағы
қазақтардан, азаға барып қайтқандардан басқа лайықтарды таба алмады. Ол
солардың тізімін жəне мінездемесін жасап, ішіне түсінік хатын қосып, граф
Бутковқа жолдамақ болды. Бекітер-бекітпесіне балды да, балсыз да емес.
Тізім жəне мінездеме жасау жұмысын Гасфорт Шоқанға тапсырды.
Омбыда бар материалдарға сүйене отыра, көмескі я жоқ жерлерін
білмеймін дейтін адамдардан сұрастыра жүре Шоқан жасаған тізіммен
қысқаша мінездемелер төмендегідей болып шықты:
Шыңғыс Уəлиханов. 1816 жылы Көкшетау дуанының «Сырымбет»
аталатын тауының етегінде туған. Орта жүздің ханы – Абылайдың ұрпағы,
əкесі Уəлі де, шешесі Айғаным да орыс өкіметі таныған хандар болған.
Омбыда казактардың офицерлік школында тəрбиеленген, 1843 жылы орыс
əскерін бастап, Кенесары Қасымовты қуысқаны үшін Александр лентасына
қадалған алтын медальмен наградталған, соңғы қызметі – Көкшетау
дуанының аға сұлтаны жəне облыстық басқарманың ақылшысы, соңғы чині
– подполковник.
Мұса Шорманов. 1816 жылы, Баянауыл тауының етегінде, Арғын
руының Қаржас аталатын тайпасында 13 жасынан елді басқару ісіне
араласқан Шорман би Күшіковтан туған; 16 жасында кіші сұлтандыққа
іліккен, Кенесарыны қуысқандығы үшін 1839 жылы хорунжи чинін алған,
Шығыс Сібірдегі алтын ошақтарынан Қытайдың зорлықшылдарын
қуысқандығы үшін сотник чині берілген, қазіргі мансабы – Баянауыл
дуанының аға сұлтаны, соңғы чині – ясаул.
Ыбырай Жайықов. 1801 жылы Ақмола дуанының Қошқарбай аталатын
тауының етегінде туған. (Одан əрі Шоқан Ыбырайдың ата тегі жəне чинге
көтерілу туралы əкесінен естігенін жазайын деп еді, ақылдасқан Мұса, «ол
ұят болар» деп жаздырмады). Кенесарыны қуысқандығы үшін сотник чинін
алған, қазіргі қызметі – Ақмола дуанының аға сұлтаны.
Қанғожа Тəтенов. Арғы атасы – Жəңгір Абылай ханмен бірге туған.
Оның баласы – Сұлтанбет, оның 14 ұлынан Шаншар дейтіні майорлыққа,
Орыс дейтіні хорунжилыққа, одан капитандыққа жетіп, Орта жүз
қазағынан бірінші рет алтын медаль алған, одан 1793 жылы туған Тəтен де
капитан боп, Ертіс бойындағы Бəсетиін, Қыпшақ жəне Уақ руларына аға
сұлтан болған; одан туған Бапы – бірінші Александрдың таққа отырған
тойына барып, ясаул чинін алған. Қанғожа соның баласы. Ол да
Кенесарыны қуысқандығы үшін сотник даражасына жеткен. Қазіргі чині –
Көкпекті дуанының аға сұлтаны.
Əбілез Əділов. Туған жылы мəлімсіз. Орта жаста. Əкесі Əли – əуелі
Аягөз дуанының, одан кейін Алатау дуанының аға султаны болған. Оның
əкесі Əділ Абылай ханның отыз ұлының бірі. Абылай ол баласын
Жетісудағы Найман, Жалайыр, Үйсін, Дулат руларын билеуге жіберген.
1824 жылы Кенесары əкесі – Қасыммен соғысып жеңгені үшін, Андрей
лентасына қадаған алтын медаль жəне қымбат тастармен əшекейленіп, аты
жазылған күміс жүзік алған; 1846 жылы Кенесарымен соғысқаны үшін
тағы бір алтын медаль жəне подполковник чинін алған. Əлидің өзі
алыстағы жүріске жарамайтын жетпіс жастағы қарт болғандықтан, орнына
Əулиеата дуанына жақында ғана аға султан болып тағайындалған баласы
поручик Əбілезді жіберуді өтінген.
Бұл тізімге өкілі кірмей қалған жалғыз дуан – Қарқаралы. Оның соңғы
кезге дейін алма-кезек ауысып келген аға султандары Құсбек жəне
Жамантай дейтін Барақ ханның тұқымдары, өзара бақ талас болып, бірінің
үстінен бірі арызды жаудыра берген де, ақыры, бірінің түбіне бірі жетіп,
екеуі де енді қайтып оралмастай, қызметтерінен босанған.
Ел олардың орнына, болғысы келмеуіне қарамай, «ел тоқырар кісі» деп,
Тобықты руынан Өскембайдың Құнанбайын ұсынып, жуық арада жоғарғы
жақтан бекіп келген. Құнанбай сонда да «жуықта хажыға кету ниетім бар»
деп, мөрін алмай, Петербург тойына да барғысы келмей, «тыңғылықты
кісі» деп, орнына дуанның белгілі бір биі – Қаракесек руынан Қазанғап ұлы
Тəттімбетті ұсынып Омбыға хат жазған.
Омбы оның мəн-жайын тексертсе, туған ағасы Құттымбет, 1826 жылы
бірінші Николайдың таққа отыру тойында поручик чинін жəне Андрей
лентасына қадаған күміс медаль алып келген екен.
Арғындағы Қаракесек руының «Шаншар» тайпасынан шыққан
Мөшкенің Қазанғабында Ырсымбет, Құттымбег, Тəттімбет, Жақсымбет,
Ашшымбет дейтін бес ұлы болған сияқты, олардан басқа тағы бес «беті»
кішкене күндерінде өлген, сонымен Қазанғапты кіндігінен тоғыз «бет»
болғанға ұқсайды.
Қазанғаптың өзі патша əскеріне қосылып Кенесарыны қуысқан, хорунжи
чинін алған; балалары да «ақ патшаны» жақтап, чинге іліккен. Атақты
Біржан салдың ақын Сарамен айтысында:
Ұл тумас Қазанғаптай ата ұлынан.
Тұқымы дегдар болған жатынынан,
Полковник чинге жеткен түгелімен,
Шырылдап туған бала қатынынан,–
деуі содан болса керек.
Осындай дегдар тұқымнан болғандықтан, Петербург тойына баратындар
тізіміне Тəттімбет те қосылды.
Тізімге леккендер хабарланып, қастарына кімдерді ерткісі келуі
сұралғанда олардан төмендегідей өтініш түсті:
Шыңғыс кіші сұлтандардан: Атығай – Қарауыл руларының болысы
Байсарының Шөбегін, Əлке – Байдалы руларының болысы Аққошқар
Кішкентаевты; Мұса, Сүйіндік Қаржас руларының болысы Секербай
Малгелдинді, өзінің кенже інісі, он екі жастағы Əужанды; Ыбырай, Бөрші,
Темеш руларының болысы, хан тұқымы – Қоңыр Құлжаның Бегалысын
ұсыныпты.
Толықтырылған тізім тез арада Петербургтағы сібірлік комитет пен ішкі
істер министрлігіне жолданды.
Бұлардың баруына күдігі жоқ Гасфорт, енді жаздың жағдайына лайық,
дұрыстап киіндіру қамына кірісті. Сонда орысша ма? Ұлтынша ма?
«Орысша» дегендері: «Патшаның сыйлығы» деп берілген, тұрпайы қара
шұғалардан тігіп, жаға-жеңдерін оқалаған шекпендер; олар ауыл арасында
ғана сəнді, патша əкімдерінің арасында келеке қылатын киімдер; іштерінде
хорунжи, сотник ясаул атақтары барлар бірталай болғанмен, ясаул
чииіндегі əскерлік киім Шыңғыста ғана бар. Өзгелерінде жоқ. Сондықтан,
аза сапарында сыйлыққа алған қылыштарын мойындарына асқысы келген
оларға, «есекке күміс тұрман артқандай көрінесіңдер» деп, «қайтқанда
аларсыңдар» деп Шоқан бар қылышты сыпырып алып қалатын болды.
Тойға жаман-жəутік шекпендермен жіберуді ерсі көрген Гасфорт,
Шоқанның ақылымен, баратындардың бəріне де, жақсы көздемеден
қамзол-шалбар, бірнеше көйлек-дамбал, кебіс-мəсі дегендерді Омбыдағы
татар шеберлеріне қазақы үлгіде тіктіретін болды да, даярланған шақта,
бағасын өздері төлеуге тапсырды. Сырттарынан желбегей салатын
шекпенді түйе жүнінің өрмегінен қазақша кең ғып тіктіруге бұйырды.
Ендігі мəселе – қазақ депутаттарын кімнің басқарып баруы.
Добшинскийден аузы күйген қазақтар, оны я ол сияқтыларды ерткісі
келмеуін Гасфортқа ашық айтты. Генералдың «енді кім?» деген сұрауына
ешқайсысы жауап бере алған жоқ. Қалай береді? Сібірлік қазақтарда
Шоқаннан басқа орыс тілін жəне орыс тəртібін білетін жан естілмейді.
Оның баруына Шыңғыс пен Мұсадан басқалары түгелімен іштей қарсы.
Қолы леккен жердің бəрінде де Шоқанның биіктеп кетуіне күдігі жоқ олар,
дəурені өтіп кеткен хан тұқымынан тағы біреуінің орыс чинінде
жоғарылауын іштей күндейді, сол сырларын сырттарына қалай шығарудың
тəсілін таба алмай əлектенеді.
«Əр Мұсаға бір Перғауын» дегендей, Шыңғыстың іштей қатты күндеп
жүрген кісісі бар. Баяғыда, бастапқы қатынынан туған Əбəйділда
Айғанымға қарсы боп, Россияға қарсы көтеріліс жасағанын білеміз. Сонда
Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Сперанский оны алдап, «Керей – Уақ»
руларын саған билетем» деп жанжалын біраз уақытқа доғартқан. Сол кезде
Сұлтанғазы дейтін бес жасар ұлын аманатқа алған. «Аманат» дейтіні бір
ұлын патша өкіметінің қолына береді де, егер антын бұзса, өкімет аманатты
өлтіреді.
Бірақ, ақылды Сперанский, Əбəйділда антын бұзып тағы да
көтерілгенмен, қолына алған Сұлтанғазыны өзімен бірге Петербургқа алып
кетеді де, пансионаттағы орыс сабағына береді. Содан оқи берген
Сұлтанғазы, патша сарайының қасындағы «Паж» аталатын кадет корпусын
бітіріп чині жоғарылай береді де, Шыңғыс Петербургқа барған шақта,
патша нөкерлерінің қатарына кіреді.
Соны естіген Шыңғыс, қызғаныштан жарыла жаздағанмен, сырын
білуге жақындайын десе, анау бір кекірейген маңғаз!.. Шыңғыс
Петербургта болған күндерде, ол жұғысу орнына қашқалақтап, маңайламай
қояды. Абайсызда бірер кезігіп қалғанда байқаса, түр-тұлғасы кесік-кейіп
аумаған əжесі. Əкесі де осы сияқты менмен, кекір кісі болатын. Ол да
«тоқал баласы» деп Айғанымнан туғандарға өш еді. «Өш қана емес,
дұшпан да. Айғанымның өзін я кезіккен балаларын өлтірмек боп,
Əбəйділда талай аңдыған да, қолы жете алмаған. Соны білетін «тоқал
балалары», «ол ұсталып, Итжеккенге айдалды» дегенді естігенде, «шоқшоқ!» деп сандарын шапалақтап қуанған.
Сол Əбəйділда Итжеккеннен біраз жылда оралып, көп кешікпей
сырқаттанған да, елер алдында туыстарына «менің жаназама Айғаным
балалары кірмесін. Оларға қастықтан басқаны жасамаңдар!» деген өсиет
қалдырған. Соны естіген Айғаным балалары да, Шыңғыс балалары да,
«бəйбіше балаларын» келіспесе, кескілесер жауы санайтын. Шоқан да осы
рухта тəрбиеленген. Сондықтан, əкесі Петербургтағы азаға аттанарда
«Сұлтанғазы Абылайханов дегеннің аты естіледі, сол Əбəйділданың баласы
емес пе екен; сұрастырып қайт, егер сол болса, сырын тарт, əкесінің өсиетін
естіді ме екен, жоқ па екен? Əжемнің35 ұрпағына қалай қарайды екен?»
деген.
Шыңғыстың Сұлтанғазы туралы көрген-білгені жоғарғыдай. Естуінше,
қайсысы екені мəлімсіз, ағайынды Əбəйділда, Аппастың балаларынан
біреуі, астыртын түрде Петербурға ат ізін салыпты-мыс» деген қауесет бар.
Тіміскілеп байқаса, Əбайділданың «жастай қағынған» аты шыққан
Қашқымбай деген баласы болса керек. Қайсысы барса да, əкелерінің
өлердегі өсиетін Сұлтанғазыға айтпады деймісің? Оның Шыңғысқа
жоламау себебі сол кегін қайтарғысы келмеуіне кім кепіл?..
Ол жағын құдайға тапсырған Шыңғыстың қаупі – «патша сарайына кіріп
жүрген кəпір, Шоқанның есу жолына кедергі жасамаса неғылсын?!»
Шоқан депутацияға еріп Петербургтағы тойға барар болса, «анау кəпір
құсыттық жасап, жазымға ұшыратар» деп бір сескенетін, «патша
жұмсағалы отырған сапарына кесір келтірмесе не қылсын?!» деп екі
сескенетін Шыңғыс Шоқанды той сапарына қайткенде ертпеу тəсілін таба
алмай қатты қиналды.
Ондай тəсілді Гасфорт тапты. Оның да Шоқанды адъюданттықтан
жоғарылатқысы келетін хұлқы жоқ. Сол ниетіне қарай жан,а патшаның
қабылдауында болған оның құлағына жамандау бір сөз де шалынған еді.
Шоқанның Орта Азияға жұмсалуы жайында кеңесіп отырып, Гасфорт
патшаға оны асыра мақтап алды да. соған сеніп қалған патшаның аузынан:
– Россияға бағынышты елдердің əрқайсысынан біздің таққа шын
берілген адамдар болса, елінің тізгінін соған ұстатқан жөн. Мысалы,
Кавказда, Балтикада, Кіші орыста солай болып жүргенін білесіз. Егер
Валиханов бұл сапардан абыройлы келсе, сібірлік қазақтарды басқару ісін
сотқа неге тапсырмасқа? – дегенді айтып қалды.
Гасфорт бұл сөзден іштей сескенген еді. Ол өзін Батыс Сібірдің, оның
ішінде сібірлік қазақтардың «жарты патшасымын» деп есептейтін кісі, реті
келсе осы қызметінде өле-өлгенше тұра беру ниеті де бар. Сондай көңіліне,
патшаның сөзі тікендей қадалып, Шоқан туралы арам ойын іштей
тереңдете түсті.
Бұған дейін, Орта Азияға жұмсалатын Шоқанның қатерлі сапардан аман
оралар-оралмасын болжай алмаған ол, енді келмес сапарға кетуін де
болжалдай бастады. Онысы – Орта Азиядан аман қайта қалса, тарихтың
сол бір кезеңінде, ішіне кіруге ешбір сыртқы мемлекеттердің тұмсығы бата
алмай жүрген Орталық Азияға, оның ішінде «Шығыстық Бұхара»36
аталатын өлкеге жіберу. Одан аман қайтпауына сенімі берік сияқты. Сырт
естуінше, ол өлкенің қазіргі ханы – Уəлихан тере Европадан барған
оқымысты адамдардың басын кеседі де, бас сүйектен жасаған күмбезіне
іліп қояды.
Гасфорттың осы арам ниетінің ішкі мəнін аңғармаған патша да мақұлдай
кетті.
ТОЙ САПАРЫ
Гасфорт той сапарына əзірленіп болдым деп шамалаған шақта, баруға
тиісті депутацияның Петербургқа жолданған тізімі де бекіген күйінде келіп
қалды. Бұл, «шілденің сарша тамызы», аталатын ыстық күндер еді.
Тойға баратын қазақтардан, жалғыз Шыңғыстан басқа орыс тілімен нан
сұрап жер біреуі жоқ. Тілмаш бола алмауын Шыңғыс серіктеріне күн
бұрын ескертіп, «өліп баратырмын десеңдер, ауыздарыңа орысшылап су
тамыздырмаймын», – деді.
Енді кім бар?
Бүкіл сібірлік қазақтар ішінде оқығандардан орыс тілін білетін жалғыз
Шоқан ғана. Оның бұл сапарға бармауы мəлім болды. Не себепті екенін
Шыңғыс жасырмай, бір жағынан мақтаныш көріп, «жаңа патшаның
арнаулы тапсырмасын орындауға қалады» деген сез таратты, «өзім де
білмеймін, тегі аса құпия болу керек» деп, не тапсырма екенін айтпады. –
«Шоқындырады» деген үреймен орыс оқуынан қашқалақтап балаларын
школаға бермей келген сұлтандар, қателіктерін енді ғана түсінді. Шоқан
соны пайдаланып, жер-жебірлеріне жете ұрысты да, ұялған сұлтандар
«осыдан аман қайтсақ па? Ұл балаларымызды шетінен орыс оқуына
берерміз! деп ант ішкендей болды.
Омбының тұрғын қазақтарынан орыстық тілін біліп, хатын білмейтіндер
бірталай. Оларды тілмаштыққа ертуге болмайды: бəрі де ұсақты-ірілі
сауатсыз, сиықсыз сəудегерлер ғана.
Добшинскийден аузы күйген сұлтандардың татарша білетін орыс
тілмаштарына жолағысы келмейді.
Осы жайларды ақылдасқанда, ең қолайлы адам, Омбыдағы мешіттің
имамы, түмендік татар – Халил халфе болып шықты. Ол мұсылманша
білімді Қарғалыдан, орысша білімді Томскийден алған, сол кезде татар
арасынан көріне бастаған зиялылардың біреуі еді. Алыс жолдарға талай
шығып ысылған да адам. Жасы отыздың жуан ортасында. Осы
кандидатураға Омбы əкімдері тоқырағаннан кейін, өзі де бұл істе
ризаласқаннан кейін, Петербургқа баратын депутаттар атқа қонды.
Аза сапарында ауыр бейнетке ұшыраған жолаушылар, той сапарында
кейістік көрген жоқ. Ең алдымен, аза жолында, Омбыдан Петербургқа
дейін толассыз төпеген жаңбыр той жолында бір де тамбай, аспан үнемі
жарқырады да тұрды. Аза сапарында жолшыбай ылау міну де қиынға
соғып, кей жерде əлденеше түнеп қалғандары бар еді. Үкімет орындары
ылаушылардың сол бейғамдығын түзеткендей той жолының өн бойында
байланған аттар, қай кезде болса да даяр тұрып, жүргіншілерді кідіріссіз
іліп ала жөнелді. Осы қарқынмен, аза жолына жарты айдай уақытын
кетірген жолаушылар той жолында бір-ақ жұма жүрді.
Петербург та біздің жолаушыларды жылы жүзбен қарсы алып, бұлар
болған он шақты күнде «ақ түн» аталатын жарқын қабағын бір рет те
жаппай үнемі жарқырады да тұрды.
Азаға барған қазақтардың «шіркін, осындай үйге біз де бас сұғар ма
екенбіз?!» деп арман еткен «Ангельтер» мейманханасына, той сапарында
олар да түсті: кейбіреулеріне жеке, енді біреулеріне екі-үш төсекті
номерлер тиді. Бəрінің де барлық қажеті ішінде. Халил епті адам екен. Ол
бұрын бұндай орында тұрып көрмеген бейбақтарға «мынаны былайша
пайдалану керек!» деп номер ішін бəріне де түгел таныстырып шықты.
Асты кең бөлмеге даярлаған дастарқаннан бəрі тұтасып бір мезгілде ішетін
болды. Қандай тамақ əзірлету міндетін Халилге жүктеді. Əр бөлмедегілерді
ас кезінде жинап, азықтандырып тарату міндеті де сонда.
Омбыдан аттанарда, əр сұлтанның үйлерінен əкеткен дəмдерін, «аш
болмайсыңдар» деп, Шоқан зорлағандай алып қалған. Жолшыбайғы азық
ойдағыдай болмай, тек ақ жұмыртқамен ғана күн көрген қазақтар
Петербургқа олқы қарындау жеткен.
Петербург олай болмады. Тойға келгендерге берілетін ас ағыл-тегіл.
Солардың ішінен қазақтардың тағы да таңдағандары: ақ ірімшік шикі
қаймақ, айран, сүт, май сияқты ақтан жасалған тағамдар, ал, еттен, шошқа
былай тұрсын, «пісмілдəсіз бауыздаған» деп құс, қой, сиыр сияқты «адал»
көретін малдардан да алғаш татпай жүрді. Оны естіген өкімет, мына
«еркелігін» де көтеріп, сол маңдағы татар қасапшысына апарып, етке керек
хайуанды көздерінше бауыздатты. Мейманхана етіне қазақтар солай
үйренді.
Күннің ашықтығы, тілмаштарының ептілігі қазақтарға Петербург
қаласын еркін көруге мүмкіндік берді. Мейманхана төңірегінде қонақтарға
арналған фаэтонды аттар тізіліп тұрады. Ат алудың да, жетекші алудың да
тəртібін жақсы білетін Халил халфе астан, ұйқыдан бос мезгілдерде
қазақтарға қаланы қыдыртады да жүреді.
Петербургты сонша көп қыдырған біздің қазақтардың ұққаны не?
Енді соған келейік.
Бірінші қаланың өзі туралы.
Бұған дейін олардың еркін аралап көрген ең үлкен қаласы – Омбы.
(Азаға келген жолы Петербургты аралай алмағаны есімізде).
Бейнелеп айтқанда, олардың ұғымындағы Омбы сəулетті сарай сияқты
да, онымен салыстырғанда, қазақ қыстаулары қой қора сияқты. Ал,
Петербургты аралағаннан кейін, оны Омбымен салыстырғанда, «тамаша»
деп таңданатын Омбы, бұның қасында қазақтың қыстауы деуге сыятын;
Омбыдағы екі-үш қатар үйлерді «аспанмен тірескен!» деп жүрсе,
Петербургтағы кейбір биік үйлердің төбесі, əсіресе ордалар мен
шіркеулердің мұнаралары бұлтты күндері аспанның ішіне сүңгіп
тұрғандай; Омбының ең биік деген шіркеуі Петербург шіркеулерінің ең
аласасына татымайтын; Омбының ордасына саналатын генералгубернатордың кеңсесі бұндағы ордалармен, əсіресе қысқы ордамен
салыстырғанда мая қасындағы «итарқадай»...
Ең кереметі, құрылыс материалдары, əсіресе тастары. Қазақтардың тас.
атаулыдан бұған дейін білетіндері,– жергілікті таулардың орысша
«известняк» аталатын сұрғылт тастары. Былайша ол да қатқыл
сияқтанғанмен, атақты қазақтардың қабірлеріне қойған құлпылар, ең көп
дегенде елу-алпыс жылға шыдайды да, одан жел мен суға желініп,
бұдырмақтанып іри бастайды.
Батыс Сібірдегі қазақтар түгіл орыстарды да жəне басқа ұлттарды да
қайран қалдырған құлпы, дəуірі жүріп тұрған Айғанымның ері – Уəлиге
Самарқаннан əдейі алдырып орнатқан «көкаласы». Негізгі бояуы аспан
түсті болған, күн сəулесіне. шағылғанда өңі ойнақши құлпырып тұратын
бұл тасты, жақындағы ауыл-село адамдары дамылсыз шұбырып, көруге
тоймауы былай тұрсын, алыстан əдейі іздеп келетіндер де аз болмаған.
Сонда бəрінің бірауыздан айтары: – «Мұндай да керемет көрікті тас болады
екен-ау!..».
Біраз жұрт бұл тасты көре алмай арманда қалды. Ел жайлауға шығып,
қора есіз қалған бір жазда, тілеуі құрығыр əлдекімдер ұрлап əкетіп, із-түзі
табылмай қойды.
Басқа тастардан қазақтардың көргені – мəрмəр (мрамор). Оны да
Қызылжар, Омбы сияқты қалалардағы орыстың моласында, қазақтың
зиратында атақты адамдардың қабіріне қойылған құлпылардан ғана
кездестіреді; жүзіктің көзіне орнататын ұсақтары болмаса. өзге түсті
тастардан олардың хабары жоқ.
Енді, Петербургқа келсе, бұлар көрмек түгіл естімеген нелер түсті
тамаша тастар аяқ астында шашылып жатқандай. Көбінің беті айнадай
жалтыраған. «Жаратылуы осылай ма, əлде қолдан майдалай ма екен?!» деп
таңданысады қазақтар. Қайсысы болса да қаптап жатыр. Талай үйлердің,
шіркеулердің кейде іргесі, кейде бүкіл денесі осындай тастардан өрілген;
кей тұста алаңдарға да төселген, өзендер мен каналдар арналары да
кемерленген!.. Не деген көп, не деген ғажайып тастар!..
Бұндай əр түсті тамаша тастар «Исааки соборы» аталатын ғажап үлкен,
ғажап биік шіркеудің тұла бойында тұнып тұр. Ол қазақтар орналасқан
мейманхананың терезелерінен айқын көрінеді.
Халилдің, əркімнен сұрастырып, шала-шарпы ұғуынша, Петербург
қаласының іргесі 1703 жылы қаланған. Сол кезде орыстар шведтермен
соғысып қап, бір арпалыста «Бірінші Петр» аталатын патша жаудың
қамауында қалса керек те, батыр серіктерінің ерлік қимылымен əрең
құтылса керек.
– Сол күні, – дейді Халил, – Айса дінінде Исаак аталатын əулиенің туған
күні екен. Бұл, тегі ислам дінінде «Исхақ» аталатын пайғамбарға ұқсайды.
– Астапыралда! – деп қалды, Исхақ пайғамбарды халфенің кəпір
дініндегі əулиеге теңгеруін ерсі көрген қазақтар.
Халфе оларға Айса дінінің бас кітабы Интилде (Евангелие), одан əрі
Мұса дінінің бас кітабы «Тауратта» (Талмуд) айтылатын əулиелердің
аттары «Құранда» өзгеріңкіреп қайталанатынын баяндап берді. Халфенің
оқуы көптігіне ден қойып алған қазақтар, сене қоймаса да, «солай ма?!»
дей салысты.
– Сонымен, – деді халфе Исааки соборы туралы сөзін жалғастырып, –
аса қатерлі қамаудан құтылуын, Петр Исаактың жебеп-желеуінен деп
санайды да, оның құрметіне қаланың, орта тұсынан, ез қолынан қиып,
кішкене ағаш шіркеу орнатады. Сол шіркеу бертінге дейін келіп, Павел
патшаның бұйрығымен қопарылады да, орнына қымбат тастардан,
қаладағы ең кең, ең биік ең көркем анау шеркеу тұрғызылады. Оның да аты
«Исааки соборы».
Халфе бұл шіркеу түгіл, бүкіл қаланың қандай қиындықпен орнауын да
сұрастырып көрген екен. Оның айтуынша Петербург, түбіне сырық
бойламайтын былқылдақ саздың үстіне орнаған.
– Қалай?!..
– Қара майға малшыған қарағай бөренелерді астына батыра берген де,
кептеліп болған шақта, үстіне тас төсеген.
– Кімдер батырған, сонша бөренені?!
– Құлдықтағы қара шекпендер, – деп Халил Россиядағы крепостнойлық
правоны білгенінше түсіндірді. Бұл жайды естімеген «орысты орыс