Аққан жұлдыз - 34

аталып патша өкіметіне қызмет ететін сұлтандардың арқа тірері – Омбы
əкімдері. Сұлтандар ұрылар жайын үкіметке хабарлап та тұрады. Басында
үкімет шара қолданып, бірен-саранын кіріптар етіп те байқады. Бірақ,
онымен ұрылар саны жыл сайын азаю орнына көбейе түсті. Бəрін жою
үшін, қазақ даласына қарулы қалың əскер шығару керек, оның аты – «елді
жаппай дүрліктіру» деген сөз; оның арты көтеріліске соғу қаупі бар... Бұл
жайды Омбы үкіметі Петербурға хабарлағанда, «күшпен түгел тыям
дегенді қойыңдар, біртіндеп еппен тыйыңдар» деген бұйрық алды.
Біртіндеуге болар түрлері жоқ. Мысалы, бізге аты-жөні өткен тараулардан
мəлім Мақаштың Қожығын жергілікті сұлтандар мен билер тыя алмаған
соң, Омбы үкіметі Қызылжардың үйездік начальнигі Мамонтовқа «қарулы
отрядпен бар да, балаларын да, өзін де ұстап Омбыға жеткіз» деген бұйрық
берген. Сол бұйрықты орындауға барған Мамонтовқа Қожық «көнем,
тақсыр!» деп құлдық ұрған да, «қазақ ғұрпымен, үйімнен дəм тат» деп, қой
сойып қонақ асы берген. Сонда сорпаға меңдуана (белена) тастап, уыты
сіңген сорпаны ішкеннен кейін, қонақтар түгел есірген. Сол кезде Қожық
қаруларын сыпырып ап, аяқ-қолдарын қыл арқанмен байлаған да, өзгелерін
бір оңаша үйге қамап, құрымға бөлеген Мамонтовты шаңыраққа асып,
бірнеше күн ұстаған. Тірідей сүрленген Мамонтовты Қожық босатып:
– Білгендеріңді істеңдер! – деп қоя берген.
Бұл оқиғадан кейін, Омбы үкіметі қырға қарумен шығып, ұры ұстаймын
дегенді қойған. Ел бетімен жайыла берген. Оларды жинауға əлі келмесін
көрген Шыңғыс, Омбыға барын үкімет адамдарына ақылдаспақ ниетінде
еді.
Енді, сəті түсіп, сол үкімет үйіне келгелі жатыр жəне оларды Шоқан
бастап əкеледі. Атбасар жəрмеңкесінің кезінде, алты дуанның билері мен
бас қосқан мəжіліс болуы туралы, мəжілісті генерал-губернатордың өзі
басқаруы туралы нұсқау-хат Шыңғысқа да келген. Мəжіліске өз дуанынан
қатынасатын адамдарды ол даярлап та жатқан.
«Сол мəжілісте» – деп қиялданады Шыңғыс, – ел адамдары мен Омбы
төрелерінің арасына Қанашжан дəнекер болса, менің де төбем көкке
жетпей ме? Оның да атақ-абыройы аспанға шарықтамай ма? Содан кейін,
«төмендеп келеді» дейтін даражам тағы биіктемей ме? О, жасаған жайлар
не, тек сол күнге жеткіз де, оралған бағымызды тіл-көзден сақтай гөр!».
«Əлде қайтемін», бұған дейін қысқы ордасының, алшақтамай қойып
келген Шыңғыс, көңіліне қуанышты ойлар ұялағаннан кейін, қонақтарын
көктемдегі мекенінде қарсы алуға ойлады. Ол мекен Сырымбет тауының
күнгей жақ бетінде, жиырма шақырымдай жердегі «Саумал» аталатын
көлдің жағасында еді. Түбі терең, асты қайраң, аумағы ат шаптырым бұл
көлдің батыс жақ биік жар қабағына қалың шытырман болып өскен қызыл
қайыңның орманы төмендеп барып, көл шетіне тірелетін. Көлдің суы
саумалдау, мал суаруға болмаса, адам ішуге сортаң татиды. Ал, оның суын
татқан мал, қайдан болса да қашып кеп ішеді. Көлге орман арасындағы
жыралардан да, етек жақтан да бал-бұлақтар құйылып жатады, көл
төңірегін қоныстаған жұрт ауыз суды содан алады.
Жар қабақ жағынан қарағанда Саумалкөлдің бітімі өгіздің имек мүйізіне
ұқсайды: теріскей жағы жуантық, мұқыл, күнгей жағы жіңішкелеу, сүйір.
Сондықтан, орыстар ол көлді «Кривое озеро» дейді, кейін соған жақын
орнаған орыс поселкесі советтік дəуірге дейін «Кривоозерное» аталып кеп,
бертінде Володаровка болып өзгерді.
Саумалкөл қабағы, су жағынан бірталай биік болғанмен, үстіне шықсаң
айналасы жазық далаға айналып, əр тұстағы таулар бар мүсінімен айқын
көрінеді. Теріскей жақ ойпатына біткен қарағай орманның арасынан,
Сырымбет тауының ұшар басы жалаңаштанған екі өркеші қылтияды;
күнгей жақта, аттың еріне ұқсайтын қырқасы, бойын бұлт тан асырған, мол
денесі дөңгелене бітіп, дария көлді қаусырған құшағы қымқалау боп, екі
босағасы кезеңдене түйіспей қалған көгілдір түсті Айыртау тұрады.
Орда ауылы қысқы мекенінен қозғалғанда, көктем кезінде Саумалкөлдің
дөңіне қонатын еді де, биені сол арада байлап, шілде туа Ұлытау жақ
жырақтағы «Қалмақ», «Сал« қын» аталатын көлдерге беттейтін еді. Бірақ,
бұл ауыл асықпай көшіп, жол бойында сынысып отыратын ауылдардан
ерулігін жей жүретін.
Биылғы жағдай одан басқарақ болды. Əуелі Малтабарды, одан кейін
Шоқан тобын Атбасар жолының үстінде күтіп алу үшін, Саумалкөл
жағасынан қолайлы тосқауыл жоқ. Басқа жолдардың бəрі де бұрыс.
Осы себеппен хан ауылы Саумалкөлдің жарқабағын жиектей қонды да,
малдарын бағатын қарашы ауылды көлдің шығысындағы тоғайлы
жазығына орналастырды. Салтанатты жыл болатындықтан, Шыңғыс өз
ордасына да, бірге қонатын отаулары мен қонақ үйіне де кіршіксіз ақ кигіз
жаптырды. Қонақ үйін ол ылғи ордадан алшағырақ тіктіретін. Биыл да
сөйтті. Ал, «отау» аталатын, бұған дейін ордаға іргесі тақау қонатын
Мəмкенің үйін биыл алысырақ тұсқа орнаттырды. Неге бұлай болуын
Шыңғыс пен Зейнеп, Бүбі үшеуінен басқа жан білген жоқ.
Шөбек пен Жарылғамысты Омбыға аттандырар алдында, үнемі ақылшы
көретін Зейнепке Шыңғыс «осылай да осылай!» деп мəн-жайды дəттеткен.
Сонда, аз уақыт тұнжырап қалған Зейнеп Шыңғыстың:
– Ие, не дейсің, бəйбіше? – деп қайталай берген сұрауына:
– Обал болмай ма? – деген-ді.
– Неге обал болады? Ауы атқа, аузы асқа жарымай жүрген жалғыз атты
жалаңқая біреуге берсем обал. Дəулеті теңіздей шалқыған, ішері алдағы,
ішпесі арттағы, босағасын аттай үлде мен бүлдеге орайтын кісіге берсем,
несі обал?
– Жəй, жас шамалары алшақ дегенім ғой.
– Сөз еместі айттың ғой, бəйбіше! Оның не оқасы бар? Жас тоқал алған
талай шалды көріп жүрміз. Аш, жалаңаш жүрген жігітке барғаннан,
дəулетті қартаңға барып, ішініп, киініп отырғаны артық емес пе? «Қарт»
деп, қарт адам ба Малтабар? Мен білетін Малтабар болса, əлі де бірер
қызды қартайтады.
Ол да рас сияқтанған Зейнеп əрі қарай таласпаған. Екеуі де
Малтабардың қыз көруге келер-келмесін күткен. Енді Малтабар келетін
болды. Оған қызды көрсетудің жағдайын жасау керек. Өйтуді Шыңғыс
төмендегідей жоспарлады, ауылды Саумалкөлге көшіргенде, Мəмкенің
отауын орда үйден алшақ тіктіру керек те, қонақ үйге түсетін Малтабар, не
ертемен, не кешпен... дегендей, қыздар үйде болатын мезгілсіз бір шақта
кіріп баруы керек. Сонда көзі жалған қыз Малтабарға ұнаса болды, арғы
əңгіме оңай. Үйінде бұндай өрескелдік болып көрмеген Бүбі шошып кетпеу
үшін, Зейнеп күн бұрын ұғындырып қояды.
Бүбі Зейнепті «келіншек» дейтін еді. Басында жесір, əдемі жас қатынға
əмеңгер Шыңғыс аяқ сала ма деп қауіптенетін Зейнеп, жүре-келе ондай
оқиға болмауына сенген де екеуі абысын-ажын болып сырласып кеткен.
Сондай Зейнептің Малтабар жайлы айтқан сөзіне қарсы болмаған Бүбі.
– Тек, былай болсын, келіншек, – деген тұжырымын айтты. – Күйеу бұл
отауға кірерде, мен ішінде отырмайын, келерінен белгі берілсе, тысқа
шығып кетейін.
Жоспар дəл орындалады: Қызылжардан Саумалкөлдегі орда ауылға бірақ күнде жеткен Малтабар, Абаның бастауымен, Шыңғыстың қонақ үйіне
түсті. Сəті келгенде, өзге күндерде топырлап жататын қонақтар, бүгін бұл
үйде жоқ екен.
Бертін келе еті қалыңдаған Малтабар, таразы жас шағындағы елгезектік
салтынан егде тартқанда да арылған жоқ еді. Үйінде де құс ұйқылы ол
жолға шықса тіпті сергіп, ояу кезі түгіл ұйқыда да тышқанның сыбдырын
сезіп жататын, өлі түнде əлденеше оянып, даладағы дүниелерін, сұлыға
тойғызғаннан кейін арқаннан босатпайтын аттарын əлсін-əлсін тысқа
шығып қарай беретін...
Бүгін мұрнына «жақын жердегі маңда ұйықтап жатырға» жорыған сұлу
қалыңдығының, иісі келгендей, ол тіпті сергіп, «ұйықтармын» деген
дəмемен көзін қанша жұмса да, мызғи алмады. Бір өлеңде:
– «Кетпейсің тұрсам ойдан, жатсам түстен Басымды не сиқырмен
əуреледің?!» – дегендей, сыртынан сипаттаған қыздың бейнесі көз алдында
елестеді де тұрды. Оған бұл түннің ұзақтығы жылдан кем көрінген жоқ.
Сілесін солайша қатырған таң созылып барып, əрең дегенде атты-ау!..
Кеше кешке Малтабардың қызды қалай көруі сөз болғанда:
– Анау ақ үйді көріп тұрсың ғой, – деген еді Аба Малтабарға, Мəмкенің
отауын қолымен нұсқап.
– Бадырайып тұрған үйді көрмей не бопты маған? – деген еді Малтабар.
– Онда не бар?
– Сенің қалыңдығын, сол үйде. Мəмке батырды естіп пе едің?
– Естідім, – дей салған, естімеген Малтабар.
– Жаугершілікте өлген батыр ғой ол.
– Солай десетін...
– Соның жастай қалған қатыны байға тимей, аруағын күтіп, сауытсаймандарын күзетіп, кө жылдан бері жесір отыр.
– Ə-ə-ə...
– Ол жəй қатын емес, əулие қатын. Күні-түні оқитыны – намаз. Бейсауат
кісі үстіне батып кіре алмайды. Түн мезгілдерінде есігі ішінен құлыптаулы
болады.
– Апырай, ə...
– Хан-ием саған бермек болған қызды сол үйге қамап ұстап отыр.
Сондағы ниеті –«ашылмай, шашылмай барсын» дегендік. Құдай жазса
көрерсің, Малтеке, менің байқауым бекер болмаса, бұл əлі «емшек табы –
аузынан, бесік табы – арқасынан кетпеген» періштедей таза қыз.
Бұл сөздерді естіген соң Малтабардың қызды көруге құмары тіпті
күшейген. «Ертең» деген мезгіл, оған өмір жетпейтін алыстық сияқтанған.
Өз еркіне салса, Мəмкенің отауына сол сəтте-ақ кіріп барар еді, оны
Шыңғыс белгілеген тəртіп көтермейді!..
Көрер таңды тағы да көзімен атырған Малтабар, таң сібірлей
арқандаулы атының төңірегінде жүрді де қойды, себебі, уəде бойынша
Абаның белгілеген тұстан көрініс беруін күтті; шытырман орманның отау
жақ жиегін жағалаған Аба, Бүбінің дəретке шығар кезін күтті. Оған да əр
минут сағаттай көрініп, батырдың отауына тіккен көзінің майы
сарғайғандай болған уақытта, Бүбі бар болғыры, желеңін басына бүркеніп,
есіктен əрең дегенде шықты-ау!..
Уəде, Бүбінің үйінен шыққаның орда маңындағы атқа жайдақ мінген
Аба, сонадайдан жортып өтумен сездіреді. Бұл – Абаның жақын тұстағы
жайылымда оттайтын сауын биелерді жинар шағы.
Тағы бір уəде: Малтабар Мəмке батырдың отауына жалаңаш қыратпен
емес, жарқабаққа өскен шытырманның бір қабат жиегімен барады.
Абадан белгі алған Малтабар, жарқабаққа еппен еңкеңдей жетіп, қалың
шытырманның аяққа оралуына, бетін осуына қарамай, қасқырдан қашқан
қабандай жылдам қимылмен жүрді де, «отау осы тұста болар» деген
мөлшерде, құрт көтерілетін биікке өрледі. Оның көз өлшемі дəл-ақ екен,
жарқабақтың шетіне таяна қонған отаудың іргесінен тура шықты.
Батырдың көрініп тұрған есігіне ентелей кіріп баруға жүрексінгендей,
Малтабар жарқабақты жиектей өскен орманды тасаланып аз кідірді де,
«ұялған ұрғашыдан құр қалады» деген мақалдың итермелеуімен,
жамылтқы кигізі түрулі тұрған жарма есікті ішке қарай нұқып қалды, ол
ашылып кетті. Еппен басқан Малтабар үйге кіре берді.
Қаннен-қаперсіз екі қыз бұл кезде төсек-орындарын жинастырып жатыр
еді. «Аруақты орын» деп, өзгелер түгіл өзі де үстіне шықпайтын, бет жағын
оюлы сүйектермен, жарқырақ тастармен əшекейлеген, тапалтақ кең төсекағаштың Бүбі алдына жататын да, шымылдық құратын; «іргеге жақын
жатса, біреулер сырттан сыбырлап тіл қатар, немесе сайқы-мазақтау
біреулер сағанақтан шыбық жүгіртіп мазасын кетірер» деген оймен Бүбі
қыздарды төрдің шыбық түгіл сырық жетпейтін ортасына жатқызатын.
Үй ішін жинастыру жабдығында жүрген қыздар, əсіресе Айжан,
Малтабардың үйге кіріп келуін аңғармай қалды. Əдетте, бұл үйдің түндігі
күн сəскеден жоғарыламай ашылмайтын, оған дейін, кигіздері жаңа үйдің
іші қара-көлеңке болатын. Бүгін қашқарлық құманын қолына ұстай дəретке
шыққан Бүбінің түндікті күнгей жағынан кең ғып ашуы, қыздарға түсініксіз
болған. Оның, бүйтуі кездейсоқ емес еді. Айжанның түр-тұлғасын
Малтабар түгел жəне айқын көру үшін, «сөйт, келіншек!» деп Зейнептің
тапсыруы еді.
Қыздар табалдырықты аттаған Малтабарды тез аңдамас па еді, қайтер
еді, егер күйбеңдеп жүрген екі қыздың өз қалыңдығы қайсысы екенін
Малтабардың тез көргісі келмесе. Сол мақсатпен ол «іһə» деп қаттырақ
дыбыстап қалғанда, күтпеген үнге қыздар жалт қарады.
Малтабардың түрі көрмеген кісіге, əсіресе – қыздарға Шошынғандай еді.
Ол соңғы жылдарда ерекше шарланып Кеткен. Кейбір семізге қазы ғана
қалың бітіп, өзге денесі сылалау болады ғой. Малтабардың бар мүшесіне
май бірқалыпты өсіп, ортадан төмендеу денесі жуан бөшкедей тор» Сия
дөңгеленіп алған. Семіз біреулердің бас еті ашаңдау болады ғой, бұның
басы да семіріп, беті кіші-гірім табақтай болып жалпайған. Бұғағы
салбыраған, шүйдесі күдірейген, қабақ астына шодырая біткен шел былай
да кішірек көзін сығырайтып, күлгенде жабылып қалатын болған. Сондай
бетінің, кем-кетігін қабалау боп қалың біткен сақалы бүркеп тұратын еді.
Осы сапарға шығарда, жас қызға қияқ мұртты, шоқша сақалды болып
көрінгісі келді де, бурылданған бет түгін тонап əкеп, иегінің ұшына бір
тұтамдай тұлдырын ғана тастады. Өсімтал сақалының, қырған түбірі ілезде
қаулап, ылай көлдің бетіне қатқан қара көк мұздай жылтырай қалды.
Малтабардың бір əдеті – сақалын жүндеуде, мұртын басуда ешкімге де
сенбей, ол істі өзі атқаратын. Жасырақ кезде оның дірілсіз қатты қолы,
бетіне ұстарадан дақ түсірмейтін. Бертін келе, басына да, қолына да аздап
қалтақ кіре бастаған ол, қанша сақтанам дегенмен ұстара жүзін тайдырып
ап, бет терісінің əр жерін қалпын кететін. Кеше, орда ауылға келе жатып,
орман арасындағы оңашада, «мен қырып берейін» деген атқосшысына
сенбей, сақалын өзі алам дегенде бет терісін қан-жоса ғып кескен. Сол
жараларынан жылап аққан қанды, бұлақтың сазын басып, əрең тоқтатқан.
Қалыңдыққа киімдерімен де ұнағысы келген Малтабар, шекесі жалпақ
басына татардың, қонымсыз дөңгелек тақиясын, үстіне орыстың тылтиған
тар костюмін киген, сондықтан, бұрын етегі ұзын, пішімі мол татарша
шапанмен, жүргенде жасырынып тұратын салпы семіз қарны, енді ері
бауырына ауған ат сияқты салбырап бұлтия қалған.
Осындай бейнемен кіріп барған Малтабардан қыздар қалай шошымас!
Малтабар дыбыс бергенде жалт қараған екі қыздан, жеңілтек мінезді
Рақия, бірінші боп сыр білдіріп, «аһ!» деп бақырып қалды да, терге қарай
сырулы тұрған шымылдықты оранып тығыла қойды. Айжан айдаһар
арбаған қояндай, қаны ішіне тартылған сұп-сұр кескінмен, бір сəт
қимылсыз қатты да қалды. Оның сымбаты мен келбетіне қайран қалған
Малтабар: «Міне, қыз!» ден алақандарын бір-біріне сарт еткізе соғып
жіберді. Малтабарды көрген шақта қатты шошынған Айжан, есін енді
жиып, сып беріп шымылдыққа кіріп кетті. Сол кезде сырттан келе жатқан
адамның сыбдыры да естілді. Дыбыс беруіне қарағанда – əйел.
Абаның Малтабарға ескерткені: – Қызды көрсең болды. Тіл қатпай-ақ
қой. Қатқаныңмен жауап ала алмайсың. Мəмкенің əулие қатыны тыста ұзақ
болмайды. Ол үйге жақындай дыбыс береді, сонда сен есіктен шыға жөнел!
– деген.
– Жарайды, – деген Малтабар.
Сол уəдемен есіктен шыға бергенде, көлденең келіп қалған Бүбі
желегінің етегімен бүркей тұра қалды. Малтабар оған қарамастан, ірге
түбіндегі жарқабақтың төменгі жағына тұна өскен қисық-қыңыр
қайыңдардың ішіне сіңді де кетті. Содан ол, өзі орналасқан қонақ үйдің
тұсынан барып, биікке бірақ көтерілді.
Сыртынан естіген дыбыстарға қарағанда, қонақ үйде біраз адамның
басы құралып қалған сияқты. Алысырақтағы ашаларға байланған салт
аттардың да саны бірталай. Малтабар бұл үйге түк көрмегенсіген, түк
білмегенсіген бейнесімен кірген еді, үйдің төрінде тізіле отырған адамның
көбі білеміз қайда барып, не көріп келгеніңді!» дегендей жымия қарап
сəлемдесті. Бұл топтың ішінде Шөбек пен Жарылғамыс та бар екен.
Малтабар жүрісінің жайын біліп, ішке түйіп отырған олар, өзге қонақтар
алдында
сыр
бермеуге
тырысып
түстерін
жинақы
ұстады.
Былайғыларының малтабармен амандық-саулық жəне қалжың сөздерінен
білеміз дегеннің лебі аңқып тұр.
Ендігі əңгіме Шыңғыспен қыздың бағасына келісу. Бұл жайда бетпе-бет
сөйлесулері мүмкін емес, оған екі себеп бар: бірі – ханның нəсілі екендігін,
дуанда аға сұлтан екендігін биік ұстауға тырысатын Шыңғыс кім
көрінгенмен жамырап кеңесе бермей, көп істерге тұпа-тура араласа бермей,
алыстан салқынын сала отырып, біреулер арқылы, ойдағысын ішкірнелей
орындайтын еді; екіншісі – бұл қазақ деген елдің қандай хабаршы шайтаны
барын кім білсін, қанша жасырам дегенмен, «отыз тістен шыққан сөз, отыз
ру елге жетеді» дегендей, «ұзын құлақ» арқылы ілезде тарайды кетеді.
Малтабармен ол əлі сөйлеспек түгіл кездескен де жоқ, сонда да «Шыңғыс
Ақпанның асырап отырған жетім қызын Малтабарға тоқалдыққа береді
дейді» деген хабар, үш жүзге болмағанмен, орта жүзге түгел тараған. Сол
қаңқу Шыңғыстың да құлағына шалынған. Сонда оның қайран қалатыны–
осы сөзді кім таратады, қалай тарайды?! Үй ішінен бұл сырды білетін адам
жалғыз Зейнеп. Уəделері бойынша, ол ешкімге айтпайды. Одан басқа
білетіндер: Аба, Шөбек, Жарылғамыс. Олар да айтпайтындығына
қарғанып, ант-су ішеді. Бүбі жұрттан жырақ жүретін кісі. Сонда кім?!
Өсектен жасқанған Шыңғыс аулына келген Малтабармен сөйлесудің
ретін таба алмай, «тиянақты» деп тағы да Жарылғамысты жұмсады. Оған,
тек, аузын қанша ашатындығын ғана айтты. Дəметері – «бір жарым
жұдырық», яғни қағаз ақшамен мың жарым сом екен. Сол кездегі бағамен
ол жүз шақты ту биенің құны. Бұл – төрелерге арнап қаладан сатып алатын
ішімдік-жемдікке керек. Ол үшін мың сом да көл-көсір ақша, қалай шашсаң
шаш-етектен келеді. Қымыз, ет сияқты азықтар өз алдына, Шыңғыстың
көңілдес байлары оларды керегінше табады.
Айжанға қатты қызыққан Малтабар, Жарылғамыстың жүйелеп,
жіктестіріп, жетілтіп айтқан кеңесін тыңдап алды да, жауабын қысқа
қайырды.
– Маған дүние қымбат емес, адам қымбат, – деді ол. – Көрдім қызды,
көзім де, көңілім де толды. Денедегі екі жұдырықты жалқылап қайтеміз,
екеуін де тұтас берем.
– Екі мыңды ма?! – деді Малтабардың мырзалығына қайран қалған
Жарылғамыс, сөзіне сенер-сенбесін білмеғендей, анықтап алғысы
келгендей.
– Əрине! – деді Малтабар жымиып.
– Өйдөйт дерсің!..» – деді қуанып кеткен Жарылғамыс. – Қашан?
– Осы жəрмеңкеден орала.
– Атбасардан ба?
– Əрине. Не саған, не сен сияқты біреуіне, не сұлтанның өзіне қолма-қол
тапсырып кетем. Тағы да айта кететін бір сөзім – бұларым сұраусыз ақша.
Жəне де ескертерім – қыздың қара басын əкетсем болды, жасау-масау,
көлік-мөлік дегендер керек емес.
– Сонда, сол Атбасар базарынан қайтқан жолыңда ала кетпекпісің,
қалыңдығыңды? –деді Жарылғамыс, Малтабардың сөзіне түсіне тұра,
анықтап алғысы көп.
– Əрине! «Береген қолым алаған» демей ме? Қалың малы төленген соң,
қыз менікі емес пе?
– Рас.
Шыңғыс Малтабардың бұл тілегіне қарсы болған жоқ.
Малтабар «екі жұдырықтың» орнына, Шыңғыстың қолына құрғақ уəдені
ғана ұстатты да, Атбасарға жүріп кетті.
Малтабар аттана, Шыңғысқа Гасфорттың Омбыдан Атбағарға жүретін
сапары туралы, жолшыбайғы қазақ сұлтандарының қандай даярлықтар
жасауы жайында бұйрық та келіп қалды. Бұйрық бойынша, Көкшетау
дуаны Гасфорт пен нөкерлерін Ақан тауының етегіндегі дария, көлдің
жағасында күтуге тиісті. Ендеше орда ауыл Саумалкөлден сонда көшуі
керек.
Шыңғыс өзіне бағынышты елдің игі жақсыларын тез жинады да, көшіқоны жайынан, қонақтарды қалай қарсы алу жайынан ақыл құрды.
Мəслихат тарқағанда Жарылғамыс бірер күнге қалып қойды да, оңаша
сөйлескен Шыңғысқа бір жайда ақыл айтты.
– Ақанға көшерде, – деді ол Малтабардың қалыңдығын қысқы ордаңды
күзететіндерге қалдырып кет.
– Неге?
– Сырдың бəрі бірдей айтыла бермейді ғой, сұлтаным. Мен саған
қалтқысыз дос адаммын. Бұл – достық сөзім. Осы тілімді ал. Неге бұлай
деуімнің мəн-жайын кейінірек айтам. Қазір қыстама!
Астында зілі бар ақыл екенін аңғара тұра, сөзге тоқтағыш Шыңғыс
«болсын» деді. Жарылғамыстың іш пікірі Шоқанның Айжан тағдырын
шұқшия сұрастыруы еді. Содан бері оның көкейінен «осы қызға
қызықпағай еді?!» деген күдік кетпей қойған. Бұл сырдың бетін ашса,
былай да шалғай жүрген əке мен баланың арасы тіпті шиеленісіп кетуі
мүмкін. Ендеше қызды Шоқанға көрсетпеу керек, Малтабарға
атастырғанын сездірмеу керек. Гасфортқа атқосшы Шоқан, бастағысы
белгілеген жолмен Атбасарға тік барып, тік қайтады, Сырымбетке
соқпайды, содан кейін қызды Малтабарға қалай жөнелтуін Шыңғыстың өзі
біле береді.
Жарылғамыстың тілін алған Шыңғыс, көп кешікпей орда алуын Ақан
тауына көшірді, Айжанды Сырымбет етегіндегі қысқы орда күзетшілеріне
жөнелтті.
Ұмытып барады екенбіз: Айжанның баяғыда кісі өлтіріп жер ауып
кеткен əкесі Ақпан, Қиырдағы Сібірде көп жыл каторгіде болып,
Романовтар меншігіндегі алтын қазбасында ауыр бейнетті қызмет атқарған
да, өкпе ауруына шалдыққан. Содан жұмысқа жарамсыз Ақпан жазасын
аяғына дейін өтеуден босанып, өзі сияқты топқа ерген де, мекеніне
беттеген. Көп жыл жүріп, көп азап шеккен ол, əуелі Құсмұрынға, одан
Сырымбетке тірі аруақ күйінде əрең жеткен. Ол – Айжанды, Айжан – оны
көрген. Бірақ, бұл екеуінің бір-біріне жəрдемі жоқ, дəрменсіз көрісу болған.
Содан кейін, Ақпанның сырқаты, Айжанның қайғысы. бұрынғыдан да үдей
түскен.
Ауылын Ақанға көшіргенде, Айжанның Сырымбетке жіберілуін Аба
жұртқа «қыз əкесін күту үшін жіберілді» деген хабар таратқан. Оған ешкім
де сенген жоқ. Айжанның Малтабарға берілуін естіп отырған жұрт:
– Белгісіз жерден білдірмей алып кетсін дегені ғой, – десті.
Əңгімені Шоқан жағына аударайық.
Атбасар жəрмеңкесін өзі ашпақ болған Гасфорт нөкерлерімен Омбыдан
ертерек шығып, жолшыбайғы жерді, елді асықпай аралай отырып,
жəрмеңкеге басталар алдында ғана жетпек еді. Жүріс маршрутын ол
географиялық картаға қарап отырып өзі белгіледі. Сондағы сызығы:
Омбыдан шыға Бурабай тауы, Көкшетау қаласы арқылы Атбасарға соғып,
одан əрі Түркістандатып, Тəшкенге баратын «хақ жолының» сорабымен
тарту. Бұл жолдың өн бойында, қазақ, даласына қадақ-құдақ орналасқан
қазақ-орыс станицалары бар, аралары жиырма бес-отыз километрден.
Шоқанның туған аулына бірер күнге соға кетуін мақұлдаған Гасфорт:
– Тек, жол бойында болса ғана дегенді аятты.
Гасфорт қолынан қызыл қарындашпен түсірген сызықтың бойында,
ондай мекен – Ақан аталатын тау ғана.
Гасфорттың бұйрығы: жолға он бес пəуеске даярланады да, оларға үшүштен қырық бес чиновник отырады. Əрқайсысына бойлары, түсі, түгі
ұқсас жақсы жылқылардан үш-үштен аттар жегіліп, алдарында жүйрік
жылқыдан көсем салт шауып отырады; пəуескелердің алды-артын
шапқынмен жүз қылыш қоршайды, аттар да, қылыштар да станица сайын
ауысады. Станицаларға таңдаулы аттар: Баян, Қарқаралы, Ақмола,
Көкшетау – төрт ауданнан жиналады. Ол кездегі қазақ арасында арбаға
көнбіс жылқы кемде-кем. Омбы өкімдері келіп қалғанда, жиналған аттар
арбаға бас білмей жатса, немесе асаусып ала қашып бүлдірсе, одан жаман
жоқ. Соны білетін Батыс Сібірдің полиция басқармасының начальнигі
полковник Майдель дуан бастықтарына «аттарыңды арбаға үйретіп
қойыңдар» деген бұйрық берді. Оның орындалуын бақылау,
станицалардағы қазақ-орыс атамандарына тапсырылды. Қылыштарды
əзірлеу де солардың міндетінде. Сұлтандарға ерекше тапсырмалар, аттар
ағытылатын жерлерде, келе жатқан əкімдер тыныстау үшін жақсы кигіз
үйлер тігілу керек те, іштері көрікті жиһаздармен безеніп, төрелерге
лайықты тағамдар тұру керек. He тағам керектігін алдын ала жіберілген
шапқын хабарлайды. Бұл жұмысты алты дуан генерал-губернатор
қасындағы советник аталатын Тұрлыбек Көшенов басқарады. Омбыға
жылында бірер рет қана шақырылатын ол, негізінде Қалғұты өзенінің,
бойындағы ата мекенінде, Күрсары Керейдің ішінде тұрады.
Омбы əкімдерінің Атбасарға барар жолында күтіп алу жабдығы қызу
қарқынмен жүріп жатты. Гасфорттың ойы – Атбасарда алты дуанның игіжақсылары бас қосумен пайдаланып, ауыл арасындағы біраз дау-дамайды
бітіре қайту, бітпеген істердің ау-жəйін байқап, келешекте не істеу шарасын
қарастыру.
КЕНЕТ КЕСЕЛ
Гасфорт «ертең ертемен аттанамыз» деп бұйрық берген күннің, түнінде
«құдай ұрып» ауырды да қалды. Ұйқыға жатқан оған, бір кезде, ішкі
сарайын жылан жайлағандай сезім пайда болып, шошып оянды.Ояна сала
байқаса, шек-қарнын əлде не суырып жатқандай, кіндік тұсы удай ашып
бүріп барады.
Оның жатқан жері жуық арада ғана мекендеген жаңа резиденциясының
жоғарғы этажында еді. «Омбыға патша туысарынан, министрлерден,
жоғарғы чиньдерден біреулер келе қалса» деп, Гасфорт жоғарғы этаждың
тең жартысындағы жасаулары сəнді, мебельдері көрікті, көркем
картиналармен, Романов тұқымынан патша болғандардың бояулы
сүгіретпен салынған портреттерімен безенген кең зал мен үлкен бөлмелерді
мейманхана ғып бос қойдырған, тең жартысындағы қарсыма-қарсы
бөлмелерге əйелі мен өзі орналасқан. Орталарында сəулетті вестибюль.
Мақтаншақ Гасфорт кейде өзіне арнаулы бөлмелерге, кейде сый
қонақтарға арналған бөлмелерге ұйықтайтын. Ауырған түні ол сыйлық
бөлмеде қонған. Бертінде ол əйелімен бөлек бөлмелерде ұйықтау əдетін
шығарған. Себебі, жасында сидам денелі Гасфорт егде тарта шарланып,
содан ба, басқа себептен бе, қалғыса-ақ үйді басына көтере қорылдайтын,
кейде ұйқысырап əлденені сандырақтап кететін де, қатардағы төсекте
жататын əйелінің тиыштығын бұза беретін. Бұл дағдыдан арылу орнына,
жыл сайын үдете түскен соң, төсегін əйелінен алыстатып, екеуі қарамақарсы бөлмелерге жататын.
Əйелінің тиыштығын ауырған жолы да бұзғысы келмеген Гасфорт,
дыбыс шығармауға тырысып еді, ішкі сыздау еркінен тысқары «ах, ух!»
дегізіп айқайлатып жіберді. Дөрекі дауыстан шошып оянған Елизавета
Николаевна, əуелі «бұрынғы дағдысы шығар» деп тым-тырыс жата тұрды
да, ерінің ыңқылы үдеп бара жатқан соң, орнынан тұрып қасына барды.
Гасфорт ішін екі қолымен де басып, төсек үстінде дөңбекшіп жатыр екен.
– Не болды, Гуська5? – деді Елизавета еріне.
Аһлап-уһлеген Гасфорттың сөз айтуға шамасы келмей, қолын
жақындатқан əйелінің білегінен шап беріп ұстай алды. Қатты қысқан уыс
Елизаветаның еті жұмсақ, сүйегі нəзік білегін сындырып жібере жаздады.
Қолы қарулы ол сындырар ма еді, қайтер еді, егер жаны ышқынған əйелі
қатты дауыспен «ойһ» деп бақырып қалмаса. Ері қысуын сонда ғана
босатты. Əлсіреген Елизавета:
– Гуськам менің, не болды, саған? – деп жылап жіберді.
– Өліп барам, маманя!.. – деді ері дөңбекши түсіп.
Ерінің бұл қылықтары ұйқысыраудан емес, аурудан екенін енді ғана
түсінген Елизаветаның:
– Жəрдемдесіңіз! – деген ащы даусы, еріктен тысқары қатты шығып
кетті.
Əдетте бұл үйдің маңына түн мезгілінде қарулы солдаттардан күзет
қойылатын, олар төмендегі этажда отырып, Гасфорт адъютанттарының
біреуі басқаратын. Бүгінгі күзеттің бастығы Гасфортқа денщик қызметін
атқаратын – Алмазов еді.
Гасфорт қапыда жасалатын қастықты күні-түні күткенмен,
адъютанттарына сақ болуды тапсырғанмен, ондай іс кезікпес деп сенетін.
Күзетшілер, қожаларының қорылы естіле, даяр дивандарға қисая кететін
де, күндізгі қызмет басталғанша ұйқыларын қандырып алатын.
Бүгін де сондай халдегі Алмазов, диван үстіндегі шырт ұйқыдан, əйелдің
құлағына сап ете қалған ащы даусынан шошып оянды да, есеңгіреген
бейнеде, бас жағында сүйеулі тұрған қынаптағы қылышын шан бере ұстап,
атып түрегелді. Ол қалғыр алдында керосин шамның білтесін төмендетіп,
жарығын бұқтырып қоятын. Бүгін де сөйткен шам, əлденеге сеніп қапты.
Бөлме тастай қараңғы. Есеңгіреген Алмазов, жан-жағын қармалап, қайдан
тескіндік табарын білмей жүрген шақта, əлдекімнің кіре бергені сезілді.
Алмазов дыбыс берсе күзеттегі солдат екен.
– Не болды, ваше благородие?! – деді солдат.
– Бəсе, не болды?! – деді Алмазов.
Жоғарғы этаждан аһлап-уһлеген еркек пен əйелдің сасқалақтаған
дыбыстары естіліп тұр.
Солдат сіріңке тұтатты да, шам жақты. Жоғарғы этажда ыңғайсыз
бірдеме болып жатқанын сезіп, Алмазов шамды ұстай, солдат берданкасын
безене, шөгеннен құйылған басқыштарды саңғырлата аттап, жоғарғы
өрледі.
Дыбыс естілген бөлмеге екеуі кіріп барса, Гасфорт төсегінде дөңбекшіп
жанталасып жатыр, не істерге білмей сасқалақтаған əйелі Гасфорттың
қасында бəйек болып жүр. Кіргендерді көрген Елизаветаның аузына түскен
сөз:
– Дəрігер!
Бұл қалада «бірдеме біледі» дейтін дəрігер, – Илиади ғана, өзгелері
«емші» аталатын фельдшерлер.
Илиади ішкіш адам болатын. Күндізгі қызмет сағаттарында үнемі
орнынан табылатын ол, кешкісін дос-жарандарына барып болуды жақсы
көретін. Илиадидің араққұмарлығын білетін олар, қайдан болса да тауып,
шамасы жеткенше суаратын. Содан қай мезгілде болса да үйіне қалтақтап
жететін, оған шамасы келмесе, жығылған жерінде жатып қалатын.
Бүгінгі түнде де бір досынан сілейіп шыққан Илиади, жолшыбай əлде не
тұсқа құлап, содан үйіне таң ағара жетті. Госфорттың күтіп отырған адамы
оны арбаға мінгізіп ала жөнелді.
Тəжірибесі көп Илиади, бұл сырқатты «бүйрегіне, я қуығына тас
байлану» деп жорамалдады. Ондай тасты ірітетін дəріні Илиади білгенмен,
«шеттен келеді» дейтін дəрі Москва мен Петербургтен басқа қалалардан
табылмайды. Үлкейіп кеткен тастарды дəрімен іріту де қиын. Оларды
жарып алатын оташы (хирург) Омбыда жоқ, өзі «тəуекел» ғып көрер еді,
оған қажетті сайман да, көмекші де жоқ. Петербург пен Москваның
біреуіне апаруға тым жырақ, оларға жете алмайды. Екатеринбург
қаласының емханасында жақсы оташылар бар деп естіледі, ол да Омбыдан
аса жырақтықта, дегенмен жəмшік жолындағы курьер аталатын тығыз
ылаумен жүрсе, бірер күнде жетіп қалуы мүмкін.
Қауіпті жол болғанмен, жан сақтауға айла жоғын көрген Гасфорт
амалсыздан көнді.
Ол атақ-абыройды өзінен басқаға қимайтын кісі еді. Атбасар жəрмеңкесі
жайында да сөйтті: өзі барып ашпайтын болғаннан кейін, нөкерлерінің
ешқайсысының да ошаң етпеуіне бұйрық берді де, жəрмеңке тыныштығын
сақтауды соғыс губернаторы – Гутковскийге жүктеп, оған жəрдемшіге
Шоқанды ғана берді. Олардың қарамағында қазақ-орыс əскерлерінің
Имантаудағы екінші бөлімі болады. Гасфорттың өзі Курьермен
Екатеринбургқа сапар шекті.
Шоқан жолға шығуға əзір еді. Ең алдымен, корпусты бітіргеннен бергі
айдан астам уақытта, Бұғы бабайдың ақылымен архив материалдарын шала
ақтарған ол, мезгілінің көбін нағашысы – Мұсаның Ертіс жағасындағы