Аққан жұлдыз - 50

Енді адам тұрағы кездессе бармай, қайыр сұрамай амалы жоқ. Сондай
халге Потанинге кездесуін, оның қамқорлыққа алуын жоғарыда айттық.
Сөйтіп жүргенде, Шыңғыстың баласы Шоқанға кезігем деген ой өңі түгіл
түсіне кірген бе?
Сондай адамның жақын жерге, созған қолы жететін жерге келуін
естігенде, жүрегінде оған деп сақтаған кек уы, бірден барлық тамырын
қуалай, қанына тарай жөнелді де, өзіне өзі ие бола алмай, талықсып кету
себебі содан еді. Есін жиғанда көрген ой:
– «Əб-бəлем, қасқырдың бөлтірігі, қанды басың бері тартып қол жетер
жерге келдің бе? Қолымды сенің қаныңа бояған сəтте өліп кетсем де
арманым жоқ!»
Өйту үшін, көзіне көрінбеу керек те, қапысын тауып, сенімді серігі –
шоқпарын сілтеу керек. Аю мен жолбарысты бір соққаннан қалдырмайтын
қаруы, Шоқанды да шыдата қояр ма екен!
Қозы əкелуге кеткен Григорий Николаевичтің іңірде өзі ғана келуі, ол
сөзді құлақтары шалып қалған Шоқанға Александраға да жаңалық болды.
«Неге?» дейтін сұрауға оның əзірлеп əкелген жауабы:
– Қайда сіңіп кеткенін білмеймін, қойлар да, қойшылар да жоқ. Іздейіздей сілем қатты.
Үйдегілер «оқасы жоқ» деген болды. Бірақ, аңғаруларына қабағына
қатыңқы бірдеме байланып келгендей. Неге екенін сұрамады.
Александраны оңашалаған Григорий. қашқаным мынау!» деп борсыған етті
көрсетіп еді, мұрнын шүйіре қараған Александра,– «жыныққан екен,
ауыртып алармыз» деп одан тамақ жасауды қоспады, «аш болмассыздар»
деп, өз білгенінше тəтті-дəмді бірдемелерді əзірлеуге кірісті.
Оңашаланған Григорийден Шоқан не кейістігі барын сұрап еді,
Шоқаннан жасырар сыры жоқ ол, Қодығұл жайын қысқаша айтып берді.
Сонда қараса, Шоқанның сұрғылт өңі қуқылдана ғапты. Ол да басына
оралған ойды досынан жасырған жоқ.
– Анық қазақ қой өзі? – деп сұрады алғаш.
– Қазақты басқа ұлттан айыра алам ғой, Қанаш. Нақ қазақ.
– Қашқын екені рас па?
– Солай дейді.
– Онда бұл, – деді Шоқан ойланғандай аз кідіріп, – жер ауған
қазақтардың бірі. Əр кезде жер аударылған олар көп. Бірақ, менен неге
үрейленеді?! Сонысына қарағанда, менен жапа шеккен біреу ғой бұл!
Ондайлар бір ғана фамилия, – деп Қожық тарихын баяндап берді.
– Бұл қашқын, – деді ол, бекіген сеніммен, – дəу де болса, Қожықтың
бірге айдалған тоғыз ұлының бірі. Бəрі де бас кеспе, қан ішерлер. Егер
олардың бірі болса, бүгінгі түн маған қауіп!
«Сонда не істеу керек?» деген сұрауға Потаниннің тапқан жауабы, үй
төңірегіне қарулы солдаттардан күзет қою. Бірақ, олармен қауіпсіз болуға
іштей күдікті; эскадронда əскери тəртіп нашар, солдаттар салақ, бейғам,
қалғымпаз. Дегенмен, Шоқанның көңілі үшін болса да қойғызу керек. Өз
ойында, көптен көріспей сағынуды сылтау ғып, қауіпті түнді кеңеспен ояу
өткізбек.
«Үрейленер» деген оймен бұл сырлардың бəрін Александра
Викторовнадан жасырды. Ол əлдеқайдан үйрек жұмыртқа, картоп тауып,
аса дəмді тағам сыйлады. Қонақтар мейлінше риза.
Күткен қорқыныштан жүрегі қобалжыған Шоқан, тағам аузына тұши
тұра, шаршап кеппін дегенді сылтауратып жөнді жеген жоқ, арахыдан
татқан да жоқ. Табақтасының тартына жеуін көрген Григорий де, қарны
аша тұра қомағайланбады. Қонақтарының неге бүйтуін түсінбеген
Александра Викторовна «жеңіздер!» деп біраз өтінді де, сөзі өте қоймаған
соң «дəмсіз болғаны ғой, əзірленген тамақтың!» деп кейіген кескін
көрсетті. Қонақтарына ол назы да өте қоймаған соң енді қолқалауды қажет
көрмеді.
Қарағайдан қиылған бұл үйде төрт бөлме болатың Александра соның
сыртқы есігі басқа, кішірек біреуінде тұратын. Егер қонақ-монақ келе
қалса, жандары аз қожасы, көрші бөлменің əдетте жабық тұратын есігін
ашып қоятын. Онда үш-төрт кісі еркін сыйып жататын қарағайдың
тақтайынан жасалған ауыр ағаш кровать бар. Шоқан мен Потанин сонда
түнейтін болды.
Шоқанның қорқынышты сезімін байқап отырған Потанин, жатар
алдында оған, төңіректе күзет жүретінін айтты. Оның үстіне жүрек бергісі
кеп:
– Ешкім де келе қоймас. Əсіресе, Қодығұл. Ол Қожық баласы боп шыға
қалғанда, бұнда кеп, батыл қимыл жасайтын жігіт сияқты емес. Дене күші
болғанмен, қайрат шықпайтын жасық, ынжық, біреу, – деді.
Шоқанның естуінше, Қожықтың тоғыз ұлының сегізі өжет те, біреуі
жуас. Омбыдан Сібірге жөнелтерде кездескен Шоқанға ол жайлы
Қожықтың өзі де:
– Хан тұқымы, өшігіп тұрсың ғой Мақаш əулетіне. Жалынбаймыз,
білгеніңді қыла бер. Күн туар күн болса, есемізді қайтарамыз; тумаса амал
нешік. Жалғыз ғана айтарым: өрт жүрген жерде де бір түп кеде аман
қалатын еді. Мақаш тұқымын түгел құртам деме. Менен туған еркек
кіндіктілер түгелімен қамауыңда. Немерелердің барлығы тырбиған қыздар.
Бізден де бір еркек ұрпақ қалсын да. Өзгеміз жазықты болғанмен,
жазықсыз бір балам бар, аты – Есқара. Ол «қой аузынан шөп алмаған»
момын. Өзгеміз үшін күйдірме оны, обалдан қорық, алып қал», – деген.
Шоқан бұл сөзге солқылдағанмен, əкесі:
– Арғы атан, Күншығыс, өскен соң кек қайтарады деп, жау жағының жас
ұлдарын да қырғызып тастайды екен. Ертең өсіп-өнсе, Есқараның өзі
болмағанмен, одан ұл туа қалса, бізден айдауда өлген аталарының кегін
қайтармай қоймайды, – деп Есқараны қалдыртпаған. Потаниннің артынан
сипаттауына қарағанда, оның қойшысы болып жүрген қашқын зəлтті.
Бірақ, «қасқыр баласы қаппай қоймайды» дегендей, қабуға əзірленбеуіне
кім кепіл бопты? Қылығын естігенде сөйтуі де кəдік!
Бір кроватқа төстерін тақаса, құшақтаса жатқан Шоқан мен Григорий,
қорқыныштың ғана емес, бұрынғы өткен, қазір бастан кешіріп жатқан,
келешекте күтеді-ау деген жайларды əңгімелесеміз деп, жатар алдында
көздеріне тығылған ұйқыларын қашырып алды. Сондағы ең көп
кеңескендері сібірлік халықтардың ауыр тағдырлары, соны қалай
жеңілдетудің амалдары.
Бұл жайда Шоқан, Потанин күндіз қойға кеткенде, Александра
Викторовнамен де біраз кептесіп қалған. Талдырмаш бойлы, сыпайы
мінезді бұл қыздың ой-санасы жас мөлшерінен алдеқайда озық:
гимназияны бұдан бір-ақ жыл бұрын ғана бітірген аржағында бір семьяның
сүйікті еркесі болып өскен өмірлік тəжірибесі аз жас қыз сияқты емес,
көрген-білгені көп, олардың бəріне өз көзқарасы бар, қасабалы əйел
сияқты.
Кеңесіп отырғанда Шоқан оны, бір сəтте іштей, Катерина Карловна
Гутковскаямен салыстырып байқады: кітаптық білім жағынан ол бұдан
биік сияқты да, өмір шындықтарын тану жағынан бұл одан əлдеқайда
жоғары сияқты.
Кяхтаға келуіне жылға жетпегенмен, жергілікті бурят пен монғолдар
тұрмысынан біліп үлгергені ұлан байтақ. Соларынан ол, Шоқанның
ұлықсатымен, айтуға қажетті-ау деп санаған біразын, Потанин оралғанша
əңгімелеп те берді.
– Ең алдымен, – деді ол, ағайындас арғы тектерін бөле сөйлегенмен,
тілдерінде аздап айырма болғанмен, əдет-ғұрып, салт-сана, өнер-əдебиет
жағынан бұлар бір монетаның екі жағы, бір кітаптың тұтасқан екі беті.
Одан арғы егжей-тегжейін менен гөрі Григорий Николаевич көбірек біледі.
Қажет көрсеңіз содан сұрарсыз.
– Діндер қос-қабат: шаманизм мен ламаизм сапырылыса араласып
жатыр. Доржи Банзаровтың «қара дін» аталатын еңбегін оқыған боларсыз.
– Əрине,– деді ойлана отырып. Өйткені ол діннің қазаққа да қатынасы
кеп.
– Онда менің халімді жеңілдеттіңіз, мен ендеше Банзаровтың «жақсыға»
санайтын жақтарына соқпай, оған сенетіндердің қазіргі өміріне тигізіп
отырған орасан залалын айтайын.
– Тыңдауға бейілмін, – деп қойды Шоқан, қызыққан белгі көрсетіп.
– Бүкіл сырқат атаулының басым көпшілігін шаман діншілдері емдейді
жəне барып тұрған тағылық түрде. Олардың емінен сырқат жазылу орнына
мен дейді. Бір мысал: бала туар алдында қиналған əйелдің əлсіреуі, кейде
талықсып, кейде өліп те қалуы табиғи нəрсе; шамандар...
– Қазақта оларды «бақсы» дейді, – деді Шоқан.
– Сол «бақсы», – деді жаңа сөзді тез ұстай алғыш, ұға қалғыш
Александра, – əйелдің əлсіреуін, жын басады деп түсініп, (жындардың
аттары бірталай)..
– Қазақтар да солай...
– Жөнді күшпен қашырам деп бейшара əйелді ұрып-соғып нелер ауыр
азапқа салады. Көбі сол таяқтан өледі...
– Бізде де...
– Бір сəтте, азаптанып жатқан əйелге араша түсем деп, сəтіне қарай
əйелдің жаны ғап, содан мені буряттар «жаңа бақсы» атап, əйелі
босанатындар шақыра беретін болды!.. Сонымен, – деді Александра еріксіз
езу тартып,– ойда жоқта, мені акушерка ғып шығарды. «Енді медицина
дəрігері болсам ба» деген мақсатым бар.
– Тамаша мақсат.
– Бірақ, болған күнде де, жалғыз мен қалай үлгере алам, дүниеге келер
бала біткенді туғызып? Одан басқа сырқаттардың жəрдемшісі кім? Жоқ,
олар! Бұларша – «аймақ» бізше «губерния» аталатын бір өлке елде
ғылымдық шара қолданатын бір де медик жоқ.
– Бұл маңайда шаманнан басқа «дəрігер» – «Тибет емі» аталатын
əдістерді қолданушылар; олар дəрі-дəрмекті шөптен жасайтын көрінеді,
олары көбінесе пайдалы сияқты, бірақ, бұл əдіске жетік «ламалар»...
– Бізше – молдалар...
– Өз білгенін басқадан жасырып, өлгенде жолын тұтатын бірер адамды
жасырын даярлайды дейді, сондықтан ондай дəрігерлердің саны көбеймей,
ел арасынан некен-саяқ қана ұшырасатын көрінеді.
– Қазақ байғұста ол да жоқ! – деп қойды Шоқан күрсініп бары бақсылар
ғана!..
– Қай діннің үйреткенін білмеймін,– деді Александра ауыр күрсініп ап, –
буряттар арасында сиреңкіреген, монғолдар арасында тұнып тұрған бір аса
жаман əдет: өлуге бет алған сырқатты, шала-жансар кезінде, аяғына
арқаннан тұзақ сап, атпен айдалаға сүйреп тастау. Ондайлар иттің
сыбағасы: кісі етіне дəніккен иттер талап жейді.
– Көзіңізбен көрдіңіз бе?..
– Кездестім де, қарауға дəтім шыдамады. Тағы бір сұмдығын айтайын
ба?
– Иə?..
– Алпыс па жетпіс пе, сол жастардың біріне келген діншіл қарт, «өмір
жолын тауыстым» деп санайды екен де, өзін бір жұмалық азығымен тірідей
айдалаға, не таудың арасына апартып тастайды екен, оны да иттер мен
аңдар талап жейді екен!..
– Қойыңызшы-ау!..
– Өзім көрмедім, Потанин көріпті...
– Оған сенуге болады...
– Бұл салт, – деді Шоқан, ризалық кескінмен, – құдайға шүкір, біздің
қазақта жоқ!..
– Потаниннің айтуынша, бүкіл мұсылман елінде де жоқ.
– Мұсылмандықтың бір тəуірі осы.
Надандық трагедиясы Шоқанның сезімін ауырлатып жіберген болар
деген оймен, Александра жаманға санайтын тағы біраз əдеттерді айтқысы
келсе де айтпай, қонағының ауырлап қалды-ау деп жорыған сезімін
жеңілдету ниетімен, сездерін «еркектерге ұнайтын болу керек» деп
санайтын бір жайға ауыстырып жіберді.
– «Ламаизм» деген, будда дінінің сопылары тұтынатын жол сияқты.
– Менімше де солай.
– Ол дін бұл араға бертінде келгенге ұқсайды.
– Он алтыншы, не он жетінші ғасырдан болу керек.
– Будда дінінің храмын – «Дацан» деседі екен. Солар да, өзге діндердегі
сияқты, «лама» аталатын үлкенді-кішілі дін басылар тұтатын түрі бар.
– Білем.
– Олар төңірегіне, біздің монахтар сияқты үйленбейтін діншілдер тобын
құратын сияқты; бірнеше ұлы бар адам, біреуін ғана қолына ұстап,
өзгелерін монахқа беретін сияқты, олар еркімен ынталанып баратын
сияқты...
– Неге?
– Ашығын айтқанға кешіріңіз! – деді Александра айтуға ұялғандай,
күлімсірей төмен қарап,– үйленетін жігіт қалыңдығын дацанға апарып
некесін қидырады екен де, сонда қалдырып кетеді екен.
– Неге? – деді Шоқан ар жағын жорамалдай тұра, əдейі сұрап.
– Бірінші түнді монахпен өткізу үшін дейді, – деді де, Шоқан
«қалжыңды сұрауын жалғастыра берер ме» деген, оларына жауап бергісі
келмеген оймен, сонысын сездіргісі келгендей, орнынан түрегеп, бетін
теріс бұрып жүріп кетті Александра.
Сол қалпын аңдаған Шоқан, тағы да бірдемелер сұрамақ болған ойынан
тиыла ғап, бұл қыз жайындағы бағасын іштей қорытты.
«Егерде, – деп бағалады ол, – Айжан мен Катеринаның ішкі-сыртқы
қасиеттерін сапыра араластырып жіберерлік күш табылса, тұтасқан бір
Александра шығар еді-ау!».
Содан кейін қалжыңды салмақты кеңеске айналдырғысы келген Шоқан:
– Сондай монахтар көп пе екен? – деп сұрады, бетін бері бұрған
Александрадан.
– Потаниннің айтуынша монғолдық еркектердің тең жарасынан артығы
болу керек...
Əңгімені əрі созуға Потанин кеп қалды. Əңгіменің аяғын, бір төсекке
құшақтаса жатқан соң жалғастырып əкетті. Ол да сөзін жалпы сібірлік
олардың ішінде – монғолдық тұқымдардың егер өнер-білімге жұғыстырса,
лап етіп жана кетуге əзір тұрған талантты, ақылды, парасатты елдер
екендігінен бастады. Сондағы үлкен бір дəлелі – Доржи Банзаров.
Потаниннің алдын ала айтқаны:
Банзаров шығыс тарихының осы бір кезеңінде туа қалған феномен14. Ол
шын мағынасындағы данышпан. Қазір дүние жүзіндегі ойшылдардан бұдан
асары жоқ. Оның негізгі мақсаты: тұрмыс қалыптары ойлы-қырлы болып
келе жатқан адам қоғамын, олардың ішінде – отарлық шығысты, оның
ішінде – сібірліктерді, оның ішінде өз туған елі – буряттарды тіршіліктің
бар жүйесімен теңестіру. ( омы қалай істеудің жолын жанталаса іздеуде...
– Таба алмайды ғой оны! – деді Шоқан демін соза ауыр алып.
– Рас! – деді Потанин де сондай сезіммен, – адам қоғамы саналанған
кезден бастап, талай ойшылдардың миын шаршатқан, бірақ жете алмаған
талабы ғой бұл.
– Дегенмен ізденуден тынудың керегі жоқ. Тіршілік дегеннің өзі – үміт
емес пе?
– Ол да рас.
Потанин одан əрі Доржи Банзаров жайындағы əңгімелерін жалғастырып
əкетті. Оның өмірбаяны Потаниннің алақанында екен. Əуелі осы жағын
таныстырып алғысы келіп:
– Сібірде келген орыс отаршылдарынан, алғашқы ақылды адам,
патшаның сол кездегі сенімді өкілі – граф Савва Рагузинский болғанға
ұқсайды, деп бастады ол сөзін. – 1727 жылы Россия мен Қытайдың шегін
белгілеген «буралық» аталатын шартқа қол қойған сол кісі.
– Сол «бура» не? – деп сұрады Шоқан.
– Өзен аты. Тегі гундар тұсынан сақталған түркілік атау болу керек.
Ондай атаулар бұл маңайда көп. Мысалы, «Аргун» деген өзен бар. Бұл, тегі
«Арғыннан» шыққан. Гундар заманында, сол өзенді қазақтың «Арғын»
аталатын руы мекендеуі мүмкін.
– Қызық екен.
– Граф Рагузинскйй туралы сөзімізді аяқтайық. Оның ақылдылығы, –
сол шарттан кейін тұрғын халық: эвенклер мен буряттардан казак
хошундарын құрып...
– «Хошун», – деп алды Шоқан.
– Монғолдардың əскерлік жиын деген сөзі...
– Қазақтардың «қосын» деген сөзі сияқты екен.
– Екеуі бір мағыналы сөз болуы мүмкін. Сонымен, граф ұйымдастырған
қосындар, құрылғанынан бүгінге дейін шекараның сенімді сақшылары
болып келеді.
Сібір ұлттарынан казак отрядтары құрылуын естігенмен, егжей-тегжейін
білмейтін Шоқанның ол жайды біліп алғысы кеп:
– Казактік чиндері орыс казактары сияқты ма? – деп сұрады.
– Əрине, түгелімен: онбасы, елубасы, жүзбасы... дегендерінің бəрі де
бар. Ең жоғарғысы – наказной атаманына дейін. Бұл өлкенің қазіргі
наказнойы буряттан шыққан атақты тайши – Дымбыл Галсановтың баласы.
Менің əкеммен Омбыдағы казактің училищені бірге бітірген, орыс тіліне
жетік атаман. Ол жайда кейінірек...
– Доржи Банзаров, – деп жалғастырды, Потанин сөзін, – онбасы –
Банзар Боргоновтан Селенга өзенінің жағасында 1822 жылы туған. Ар
жағын қысқарта баяндайын: бес ұлы болған Банзар, кішкене күнінен
зиректігіне көңіл бөліп, əуелі дацан ламасына монғолша тілін сындырған
да, одан кейін, он бір жасқа шыққанда, осы Кяхтада жуырда ғана ашылып,
оқуы жүріп жатқан орыс-монғолдың əскерлік школасына берген. Зирек
бала төрт жылда оны «ерекше» деген мақтаумен бітірген. Сол кезде
Қазандағы гимназияға буряттан төрт бала жібермек боп, біреуіне Доржи
іліккен. 1836 жылы төртеуі де қабылданған. Келер жылы жер жағдайын
көтере алмай, екеуі өлген, біреуі қашып кеткен.
– Қап! – деп қалды, төртеуінің гимназия бітіруіне іштей тілектес болып
отырған Шоқан.
– Иə! – деді де, солай өкінетін Потанин, – сонымен, гимназияны Доржи
алты жылда ерекше бағамен тамамдайды. Содан гимназия басшыларының
ізденуімен, Қазан университетіне түседі.
– Бəрекелді!..
– Бұл университетте дүние жүзіне əйгілі ұлы математиктердің бірі,
орыстың сол кездегі алдыңғы қатардағы прогресшіл ойшылының бірі –
Николай Иванович Лобачевскийдің ректор кезі.
– «Ғалымдығының үстіне, кісілігі де зор еді» деседі, білетіндер.
– Мен де солай естідім.
– Сонымен, Банзаров жайы?..
– Университетті де төрт жылда, озық студенттер қатарында тауысады.
Одан гимназияда үйрене бастаған. француз, неміс жəне латын тілдерін
жақсы біліп шығады. Оларға қосымша: санскрит, фарсы жəне татар тілін
біледі.
– Тамаша екен!
– Енді не істеу керек?
– «Бəсе» деймін-ау? – деді Шоқан.
– Сол бір тұста, Қазан университетінде орыстың шығысты зерттейтін
атақты ғалымдары жəне ағартушылары: Аристов, Ковалевский,
Котельников сабақ береді екен. Олар Банзаровқа университетке кіре көңіл
бөліп, үлкен үмітпен қатарларына ала бастаған. Мысалы, қытай, манжур
тілдері жүретін университетте оқытушы нашар болып шынтуайтында
оқытушы ол емес, оған жəрдемші, бұл тілдерді жəне иероглифын жақсы
білетін Банзаров болған.
– Сонымен? – деді, Банзаров тағдырының əрі қарай қалай өрбуін естуге
асыққан Шоқан.
– Сонымен, қазандық қамқоршылары Банзаровты Петербургтағы Ғылым
Академиясына қызметке жібертеді. Оған патша сарайы қасындағы
сенаттың ұлықсаты керек. Оны алу қиынға түседі.
– Неге?
– Банзаровты қазақ-орыс дедік қой. Əскерлік міндетін жиырма бес жыл
өтемеген қазақ-орысқа өзге қызметке шығуға ұлықсат жоқ. Осы қиын
мəселені сенаттың шешуіне жылдан артық уақыт өтеді. Бұл мерзімде
Банзаров, ішіне «Қара дінді» қоса, көптеген ғылыми еңбектерді
жариялайды. Маманы табылмай, академия архиві мен кітапханасында
ошарылып жатқан қытай, манжур, монғол, үндістан, фарсы елдерінің
материалдарын, кітаптарын ретке келтіреді. Синолог15 аталып жүретін
Бичуриннің, Шмидттіқ жаңсақ пікірлерін əшкерелейді, оқымыстылар оны
«ориенталистердің арыстаны»16 деп атайды.
– Сонымен, ақыры? – деді Шоқан асығып.
– Ақыры,– деді Потанин күрсініп ап, – сенат Банзаровты Петербургта
қалдырмауға ұйғарады. Патша ол пікірмен ризаласады.
– Ох, оңбағандар-ай! – деген сөз шығып кетті, ыза кернеген Шоқанның
аузынан; бұл даттаудың ішінде патша да бары есіне түскен ол, «хатасын»
түзегісі келіп, – қайда жіберетін болған, сонымен? – деді.
– Байқал төңірегіне.
– Кім ғып?
– Ерекше тапсырмалардың чиновнигі ғып.
– Aha! – деді де, Шоқан ойланып қалды.
– Өйтпегенде ше?
– Бұл чин қарамағындағы халықтың ішінде патшашылдыққа қарсы
немесе прогресті жақтайтын пікірге тыңшылық жүргізіп, үкіметтің тиісті
орындарына хабарлап тұру. Байқал төңірегі тунгустар мен буряттар. Екеуі
де отар елдер. Екеуі де бостандық көтерілісін əлсін-əлсін жасап тұрады деп
есітеді. Ендеше, сол елдерден шыққан Банзаров, туған жеріне тыңшы
болып барады екен ғой. Саналы адам санатында жүрген Банзаровқа бұдан
артық азап бола ма? Сенат пен патша, осы азапқа Банзаровты қасақана
жіберетін болған ғой!..
– Сонан? – деді Шоқан.
– Сенат əуелі Қазанға жібереді.
– Онысы несі?!
– Менімше, ондағы ойы: төрт жүз жылдар, отаршылдық тепкісін көріп,
елдігін сақтауға жанталасып келе жатқан татарлардың сырын білуге,
тыңдап көрсін дегені болар.
– Ондағы мақсаты не?
– Байқалда қалай тыңшы болуды, алдын ала үйрету де.
– Рас-ау! – деді Шоқан.
Сөздерін одан əрі жалғастыруға, көңілдерін үрген иттің даусы бөліп
кетті.
«Ит» дегеніміз: денесінің үлкендігі жаңа туған көжектей ғана, бірақ одан
əлдеқайда жіңішке, жүні шымқай қара, бауыр жағы сарғылт, тықыр түкті,
танауы таңқы, көздері едірейген, құлақтары шашақты, құйрығы түбіне
шолақ қанден. Александра оны бауырын көтерген күшік кезінде біреуден
қалап алған еді. Одан бері ақылы өскенмен, бойы сол қалпында қалып
қойды. Ал, ақыл дегені адамнан бетер сияқты, ұқпайтын нəрсесі жоқ.
Сақтығы сұмдық: жердің асты-үстіндегі қыбырлағанның бəрін, олардың
жақсысы мен жаманын түгел сезеді. Арам ниеттіге жаны өш. Даусы
шаңқылдаған ащы, жек көргеніне қабаған. Тісі тиген мақлұқ маңына
жоламайды. Кісі қолынан тамақ жемейді, иесі лұқсат етпей тағам татпайды.
Жұмсауына елпілдек. Үйде қалса сенімді күзетші, түзге шықса айтқанын
орындайтын тіл алғыш... Еркек ит бола тұра ұрғашы санағысы кеп, атын
«Дуська» қойған. Оның ырылдап я үріп дыбыс беруі, – маңайда ыңғайсыз
бірдеменің бары. Тиыштық болса тым-тырыс.
Александраның, қасынан қалмайтын Дуська, Шоқанды алғаш көргенде
жатырқап мазасызданайын деп еді, иесі «өзіміздің кісі» дегеннен кейін
«ауыл үй» қонып, еркелеп алды. Жатарда қалжыңдап Шоқан Александра
бөлмесіне жатпақ болғансыған еді, Дуська ызалана ырылдап, қуып
шыққандай болды. Потанинға да сөйтеді екен. Сондықтан, Александраға:
– Некелене қалсақ қайтеміз? – десе,
– Оны ұғындыруға болады, – дейді Александра.
Хозяйкасының бөлмесіндегі жұмсақ креслода жататын Дуська көп
уақытқа дейін дыбысын шығармады. «Тегі, екеуі де ұйықтаған болу керек»
деп жорамалдады əңгімелері қыза түскен достар.
Сөйтіп тым-тырыс тұрған Дуськаның əуелі ырылдаған, одан кейін
шаңқылдай шəуілдеген үні шыға қалмасы бар ма?..
«Бұ несі?!» дегендей жатқан орнынан басын көтере берген Потанин,
еркінен тысқары кровать қасына сүйеп қойған қылышын ұстай алып,
қынабынан суыра бастады, қолы сөйткенмен көзі терезеде; басын
жастықтан Григорийге қосарлана көтерген Шоқан да, жатарда жастық
астына тыққан кольтін17 суырды. Оның көзі де терезеде. Бұл дүбірді
естігендей, қатардағы бөлмеден үстіне жазғы пальтосын желең жамылған
Александра мен сыртқа қарап шəуілдеуін үдете түскен Дуська да кіре берді.
Жақында ғана туған ай мана батып кетіп, «бестік» аталатын кəресін шамы
достар жатқанда сөндірілгендіктен, бөлме іші тастай қараңғы. Дала да
сондай!
– Неге үрді? – деген дыбыс берді Потанин.
– Жəй үрмейді. Біреу болу керек – деді Александра.
Есқара жайын естімеген ол:
– Əлдекім шығар, маңайдан өтіп бара жатқан. Дуськаның ондайға құлақ
түре қалатын əдеті. Осы маңда қарулы күзетші де бар емес пе. Сіздер неге
дүбілдіңіздер?! – деді қонақтарына.
– Сол болу керек! – деген даусы естілді Потаниннің.
– Кім ол? – деді, басына «қауіпті жат біреу болғаны ма?!» деген ой орала
қалған Александра.
– Кейін айтармын, Сашка, – деді Потанин əрі салқын бөлмеде тоңазыған,
əрі үрейлі сезімі бойынан кетпеген дірілді дауыспен.
– Осылай отыра береміз бе, үрейленіп, – деді Шоқан, – тысқа шығайық
та байқайық.
– Кімді?! – деді Александра тоңазығандай, я қорыққандай дірілдеуге
айналып.
Итті ерткен бəрі, қаруланған түрде топтаса тысқа шықты. Терезе сырты,
ішіне қалың бұта ескен терең сай еді. Шəуілдеген ит төмен құлай, бұтаға
сіңді де кетті. Даусына қарағанда, ол əлденені қуып жеткен. Анау қорғанып
маңайлатпаған сияқтанды. Əлдекім, əлде не барын шамалаған
қарулылардың да итке қарай баруға ниеттері шапты. Бірақ, қалай барады?
Терең сайдың түнгі елесін тұтас алғанда, мыңдаған кісілерді жұтқалы
аранын ашып тұрған, адам айтқысыз кең терең көрге ұқсайды!
Күзетшіні іздесе, бір қуыста мылтығына сүйенген қара басқыр,
шөкесінен отыра қорылдаған қатты ұйқыда. Оны оятудың қажеті не?
Ит абалаған жақта біреу барын бəрі де жорамалдады. Оның кім екені
Александраға танық болғанмен Шоқан мен Потанинға анық сияқты. Солай
шамалай тұра, қорқытқысы келмегендей, олар Александраға əлі де
естіртпеді.
Бəрі де үйге кірді. Иті оралған Александра, оның қуғанын, қалаға түнде
ұрланып келіп жүретін жабайы шошқаларға жорыды. Сондықтан,
қалшылдай тоңазыған итін бауырына баса, төсегіне жатты да, денесі ілезде
ысыған иттің жылы буына бөленгендей маужырап, тез қалың ұйқыға
кетті...
Шоқан мен Потанин да орындарына жатты. Бірақ олар енді шүйіркелесе
кеңеспейді. Шоқанның айтқаны:
– Расымен сол болғаны ма?!
– Менімше, нақ сол.
Потаниннің ойы қаталасқан жоқ. Шынында да бұлар жатқан бөлменің
терезесіне таянып келген Есқара еді. Ол, мана екі достың қайда жатарын
сырттан бақылап, кəресін шамның əлсіз жарығынан көріп кеткен. Əлде не
күйлеген қаншықпен əуейленген Дуська, бір топ төбетке араласып,
алысырақ жаққа кетіп қалған.
Алғаш жылы үйдегі кровать үстінде бастарын көтеріп отырып кеңескен
екі досты терезеге еппен басып кеп сығалай қараған Есқара айқын көрді.
Қаруларын ала келмеуіне ол қатты өкінді. Қаруы екеу еді: бірі – өткір
қайраған балта, екіншісі – монғол садағы. Балтаны оның сілтегіштігі
сондай: өзге ағаш былай тұрсын, «темір батпайды» дейтін фихта мен
лиственница бөренелеріне шапқанда ұңғысынан кіргізеді. Ал, садақ
тартуды осы Кяхтаға келе, монғол солдаттарынан үйренді. Садақ тарту,
олардың əскерлік ойындарының бір түрі. Нысанаға олар жуан ағаштың
безінен жасаған дөңбекті тігеді. Соған ең кемі жүз адымнан, əйтпесе,
қарының қаруына қарай одан да əрі жерден атқанда, жебесі мүлтіксіз
қадалады. Соны қызық көрген Есқара да ілезде жаттығып ап, оқты ең
алыстан, ең дəл тигізетіндердің, жебені сағалата кіргізетіндердің бірі
болған. Шоқанға ол осы екі қарудың қай реті келгенін қолданбақ болған:
жақын көз кеп қалса балтаны, алысырақ болса садақ оғын жұмсамақ
Соңғы күндерде Есқараға «көкшетаулықпын» деген бір қаңғырған татар
кездескен еді. «Айлас қатын мұңдас» дегендей, екеуі бірін-бірі тез танып,
тез мұңдасып, тез сырласа қалды. Сырлары – екеуі де күштіден зорлық
көргендер, екеуі де қиырдағы Сібірге айдалғандар, бұл жолда екеуі де ауыр
азапқа ұшырағандар, екеуі де бұл азаптан қашқандар. Айырмалары – татар
орыстың тілін де білетін, барар жөнін де білетін кісі болып шықты. Ол
Есқараны ертіп, жуық арада ел жақтарына жөн тартпақ. Татардың уəдесі:
елін қалай, қайдан табарын білмей, басы айналып қалған Есқараны, туған
жеріне жеткізіп салмақ болды. Аржағын алласына тапсырады да.
Есқарада «ел» дейтін ел де жоқ. Мақаш тұқымы түгел қамалғанда
мейірім көрмеген елді оның көргісі де келмейді. Көруге ынтығатын жалғыз
адамы – туған қарындасы Нарғыз. Əкесі мен аға, інілері ұсталғанда, ол
үйінде қыз қалпында қалған еді. Атастырғаны – Шағалақ Керейдегі
Медебайдың Құлғарасы. Ол да бау кеспе ұрының бірі. Қожыққа теңдес
кезінде құда түскен Медебей, Мақаштың барлық кіндіктісі айдауға
кеткеннен кейін, қалған жетім-жесір, бала-шағаны менсінді ме, жоқ па?
Менсінбесе қайтті?
Көктегі күнге қолын созғандай, Атбасар жəрмеңкесі кезінде сорлы
Нарғыздың Шоқанға қызықанын құлағы шалғаны бар Есқараның. Ол
немен тынды екен? Ақсүйек хан тұқымы қарасүйектің жəне жəй ғана
«қарасүйек» емес, патшаның кəріне ұшыраған қылмысты, тұтқын
қарасүйектің қызын алады деймісің Алмағанда да «ұрғашы» атаулыға
жеңсікқой төре тұқымының мазақтап кетпеуіне кім кепіл?..
Басын осы ойлар қатырып жүргенде, жөн білетін татарға кездесіп, еліне
жету, сүйікті қарындасының халін көріп, қолынан келгенше қамқорлық
жасау үміті туа қалды Есқараға. Сол үміті орындала қалса, аржағында өзі
не болса да шорт тебей!..
Татар екеуі «əне қашамыз, міне қашамыз» деп, сəтін түсіре алмай
жүргенде, құдай айдап Шоқан келе қалды. Есқараның көктен тілегені
жерден беріліп, енді реті келсе, «қаныпезер қасы» санайтын дұшпанның
қанын төксе, қарындасына жете алмаса да арманы жоқ сияқты.
Шоқанның жатқан жерін көрген, бойында қаруы болмауына өкінген
Есқара, сырттағы сайдың белгісіз бір қуысына жасырып жүрген
қаруларына жүгіріп барса, сол қуыста тығылып жататын татар жоқ. Оны
іздеуге я тосуға уақыты жоқ Есқара қаруларын қолына ұстай кейін жүгіріп,
аңдыған терезенің түбіне таяна бергенде сыбысын сезіп қалған Дуська
шəуілдей жөнелді. Тез қайтып келіп, терезе түбіне таянуын Дуськаға
сездіріп алды.
Бұл үйде ит барын білмеген еді ол. Сонысы ойда жоқта табыла кетіп,
дауысы ащы қанден шаңқылдай қалғанда: «Қап, үйдегілерді оятпаса не
қылсын!» деп өкінді ол. Сонда да ойын орындамақ боп, терезе түбіне көзін
қадап еді, оның қасқырдан қырағы қарашығы, ит даусына елеңдеп, жатқан
кроваттарынан бастарын көтерген достарды шала кетті. Қараңғы бөлмеден
денелердің елесі ғана қараңдағанмен, бергісі Шоқан екенін мана шам
жарығымен көрген.
«Сəті түсіп тұрғанда қапы қалмайын!» дегендей, ол шегіншектей беріп,
балтаның сабын кендір белдігіне сырт жағынан қыстыра салды да,
садағының түйе тарамысынан тартқан бауына оғының айыр түбін тірей,
жебесін Шоқан қараңдаған тұсқа сүйрете көздей бастады. Сықырлай иілген
емен садақтың тысырлай тартылған қайысын босатып қалғанда, терезе
шынысын сыбдырсыз тесіп өтетін оқ, сыртқа арқасын қаратып отырған
Шоқанның денесіне кірш етіп қадала қалар еді. Сол оқты тереңдете
қадағысы келген Есқара, садақты күші жеткенше иіп, екі басын түйістірер
халге əкелді.
«Енді жетті!» деген шағында, арт жағынан əлдекім құшақтай бас салып,
Есқараны сол қалпымен шалқасынан, түсіргенде, қолдан босанған оқ,
терезеге емес, аспанға қарай зымырап кетті...
Бас салған өзінің серік татары еді. Есқара үңгірге барып қаруларын ала
жөнелгенде, жақын жерде жүрген ол, «бұ несі?! Қайда барады қарумен?!»
деп кідіртпек болды. Бірақ, дыбыстауға болмайды, əйтсе, жасырын жатқан
жерінен сезіліп, қолға түсіп қалу қаупі бар.
Татар түзелгенше, Есқара сайдан көтеріліп кетті де, еңкеңдей жүгіре
басқан адыммен нысаналы үйіне бет қойды. Татарға енді дыбыстауға тіпті
де болмайды – қала іші!
Есқараны садақ тартуға ыңғайланған шақта қуып жеткен татар, неге
бүйтуін білмесе де, (бұл жайын Есқара оған айтқан жоқ-ты) жəй қылық
емесіне, бір пəлеге байланысты екенін жобалады; артынан қаусыра
құшақтап құлады. Сол шақта үйден шəуілдеп шыққан қанденге ерген
əлдекімдердің дабыры естіле қалды.