Аққан жұлдыз - 32

ғой сен, оларды да таптырайын, – дегені қамшы болды. Мұсаның айтқанын
орындады да, Шоқан күніне бір мезгіл архивтағы «іс» аталатын шумақ
қағаздармен айналысуға кірісті.
«БҰҒЫ БАБАЙ»
Қайда не іс барын табу Шоқанға ауырлыққа түскен жоқ. «Батыс
Сібірлік» аталатын архивты – əке жағынан – эвенки, шеше жағынан – бурят
Максим Миронович Баргузин дейтін қарт басқарушы еді. Оның əкесі –
Мирон екінші Екатерина тұсында Сібірдің шығысындағы тунгус жəне
монгол тұқымдас ұсақ халықтардан құралған казачествоға жазылып, өмірін
əскер қатарында өткізген.
Максим Миронович школа есігін ашпай, хатты өз бетімен танып кеткен
жəне хатқа ете жүйрік кісі екен.
Қоңыр енді, бет сүйектері шығыңқы, кішірек мұрны талпақ, қиғаштау
қысық көзді, қасқа маңдайлы, сирек сақал-мұртты адам. Бойы аласа
болғанмен, жауырыны жалпақ, кеудесі төстек, бұлшық еттері тастай қатты,
сіңірлі саусақтары ұстаған жеріне қышқаштай қадалып, осы қалпында
күресе кетсе, бойы серейгендерді алып соғады. Төбелесе қалса, құлаштай
соққан адамын ұшырып түсіреді; жаяу жүріске төзімді, биік ағаштарға
сілеусіндей өрмелейді, барып тұрған шаңғышыл, ертеден қара кешке
сырғанаудан қажымайды; суға да жүзгіш.
Қартая келе, жастағы дене өнерінің көбін доғарғанмен, шаңғышылдығы
– бұрынғы қалпы: тек, жерге қар түсті-ақ, ұлттық ықшам киімдерін киіп,
тас-түйін боп буынып алады да, сырғанақты қаладан тысқары тұстарда
тебуге кетеді де қалады. Кейде ол əлдеқайда қонып, бірнеше күн жүріп
келеді. Сонда «жоғалтқандардың» қайран қалатыны: шаршаудың орнына
ширап, қарттықтан қуқыл тартқан өңі қоңыр-күреңденіп құлпырып кетеді.
Баргузиннің ой-санасы туралы, соған байланысты туған халқы –
эвенкилердің хал-жайы туралы аз сөз. Байқал көлінің төңірегін ертеден
мекендейтін тунгустардың да, монғолдардың да біздің дəуірден (Айсадан)
бұрынғы діні – шаман, яғни өлген адамның аруағын («жанын») тəңірі тұту
болғанын білеміз. Бұл дəуір бастардан бəлкім ілгерірек арғы түбі тибеттен
өрбіген будда діні, монғол даласы мен тайга орманына да біртіндеп
жайылады да, орта ғасырларда шаманнан үстем болуға айналады, оған
қуғын жасайды. Бірақ, онымен шаманизм құрып кетпей, қарапайым халық
арасына тамырын тереңдете береді.
Патшалық Россия ол төңірекке қанатын он жетінші ғасырдың ортасынан
жаяды да, жүз жылдар шамасында түгел отарланып болады. Содан кейін,
өкімет Қиыр Шығыстың тұрғын халықтарын христиан дініне зорлықпен
қарату ісіне кіріседі. Патша миссионерлері тұрғындарды «Айса туыптымыс» дейтін, январь айының бірі күні өзендерге, көлдерге топтап айдап,
мұз-ойықтарға əкеп, түгелімен қойдай тоғытады. Бұндайды көрмегендер
«үсініп-қабынып, ауырып, өліп...» дегендей жалпылама апатқа ұшырайды.
Бұндай өкім-зорлыққа көнгісі келмегендер орманға, тауға аралдарға
тығылып, қуғыншылармен қарсыласады. Осы кезде, бұрынғы бытысқан
шаманизм мен буддизмге енді христиан діні кеп қосылып, көп адам үш
дінді аралас қолданады.
Баргузин де кейбір кездерде, əсіресе əскери қызметтен босаған соң,
шаман түрінде көрініс беріп қоятын еді. Оның қысқы киімдері көзге
ерекше түсетін: басында бұғы бұзауының бас терісінен жасаған бөрік,
үстіне түгін сыртына қаратқан, жаға-жеңдерін, етегін тунгус өрнегімен
жалпақ қып кестелеген, ұзындығы тізеден түсетін кең тон; аяғында
қонышы белбеуге өткермеленетін, түгі сыртына қараған, жұмсақ иленген
бұғы терісінің үлкен етігі, соның тізе тұсынан, бұғы бұзауының тұяқтары
алынбаған пұшпақтарын салбырата тігіп қояды. Осы түріне қарап, қазақтар
оны «Бұғы бабай» дейді, орыстар «Олень – отец» дейді.
Шаманша киініп Бұғы бабай жүрген жерге жұрт, əсіресе, балалар көп
жиналады. Кейде ол корпустың төңірегінде көріне қалса, кадеттер шулай
қаптап, қоршап алады да, кеңес айттырады. Көпті көрген Бұғы бабай
əңгімешіл де, ертегішіл де. Жəне соларды мейлінше қызық қып айта біледі.
Шоқан да оның талай кеңесін естіген, бірақ корпусты тауысқанша жеке
сөйлесіп көрмеген.
Енді, міне, Гасфорттың жұмсауымен, оған Бұғы бабаймен тілдесуге тура
келді.
– Быс қазақша сүйлесе ме, русша сүйлесе ме? – деп сұрады, қазақ
сөздерін бұза айтқанмен, бірсыдырғы түсінісе білетін Бұғы бабай
Шоқанмен танысқаннан кейін.
– Ықтиярыңыз.
– Қазақша мен нашар биледі.
– Ендеше орысша.
Сөйлесіп
байқаса,
Бұғы
жаңылдырарлықтай ағып тұр.
бабай,
орысшаға
орыстың
өзін
– Сен қазақтың қай руына жатасың? – болды Бұғы бабайдың Шоқанға
бірінші сұрауы.
– Ешбір руына да жатпаймын. Мен хан тұқымымын.
– А-а-а... Сонда қай ханның?
– Абылайдың.
– О-о-о... Оның қай баласының?
– Уəлінің...
– Э-э-э... Уəлінің қай баласының,?
– Шыңғыстың...
– Ім-м-м,– деп Бұғы бабай жұқа қабағын жиыра, сығыр көзін қадай,
Шоқанға аз қарап алды да,– дұрыс екен! – деді.
– Не дұрыс, бабай?
– Абылай тұқымы екенің. Əкеме еріп, бала күнімде, Қызылағаштағы
Абылай атаңның ордасына енгенім бар. Сонда атаңды көргем. Кескінің
келген екен оған. Ол да сен сияқты қара-сұр өңді, ашаң жүзді, сыла
денелі.орта бойлы еді. Бергі атан, – Уəлі қарақалпақ қызынан туған. Ол
нағашысына тартқан етжеңді, дөңгелек жүзді, аққұба өңді болатын.
Бұғы бабай Шоқанның тұрпатын көзімен бастан-аяқ тағы да бір шолып
алды да:
– Иə, келіпсің Абылайға. Əсіресе мұрын жағы кең, шеке жағы қысық,
көзін, мен қалың қабағын, келіпті. Бірақ, сенің өңің одан қуқылдау. Оның
беті алабұртып, қара-күреңденіп тұратын,– деді.
– Оқудан жүдеудің салдары болар, – деді Шоқан, іштей «бұның бəрін
есіне қалай сақтаған!» деп қайран қалып.
– Əкеңді көрген жоқпын, – деді Бұғы бабай, көңіліңе келмесін, балам,
естуімше, «қиянатшыл адам» дейді.
– Нағашың кім еді? деді Бұғы бабай, «Шоқан жəбірленіп қалды ма?»
дегендей, сұрауын жылдам жалғастырып əкетіп.
– Баянауыл төңірегіндегі Қаржас руынан, Шорман деген кісі.
– Кучуктің бе?
Шоқан күліп жіберді.
– Неге күлесін?
– Сіздің қазақтарды жақсы білуіңізге. Шорманның əкесі – Күшік екені
рас.
– Білмегенде ше? Жаңа туды деп отырмысың, мені?
«Қартыңмын, қартыңмын, не көрмеген қартыңмын» деп қазақтың бір
жырауы айтқандай, еліңнің кең даласының қай түкпірін араламады дейсің
мені. Кучук Мурзагуловты да көргем. Жастай елді ол. Чурман одан бала
күнінде жетім қалып, он үш жасынан биліккө араласты да, «Бала Шорман»
атанды. Сан рет мəжілістес болдым. Оған тартсаң жаман болмассың. Ал,
əкеңе тартсаң...
Бұғы бабай ар жағын айтпады.
– Неге бөгелдіңіз?!
– Əкеңді көргенде, еліңді аралағанда білерсің.
Бірнеше рет сөйлесіп, ау-жайымен танысқаннан кейін, көңіліне ұнаған
Шоқаннан Бұғы бабай архивтегі істерді не мақсатпен ақтаруын сұрады да,
түсінгеннен кейін:
– Ə-ə-ə, солай ма? – деп, аз уақыт ыңыранып ап:
– Балам, – деді даусын созып.
– Əу, ата!..
– Нысаналы ісің бар ма, қараймын деген?
– Жоқ, ата. Сізді «көп біледі» деген соң ақылдаса отырып, қажеттісін
теріп алайын деп ем.
– Неге?
– Олай теру қиын.
– Арғы атаң Абылай «бағынамын» деген уəдесін Россияға ерте
бергенмен, ол уəдесін орындамай елді. Оның қарамағында болған
қазақтардың азшылығы ғана, бергі атан, Уəліхан болғаннан кейін ғана
«орыс патшасына бағындым» деген ант ішті. Содан бері Россия
қарамағында келе жатқан елінің патша əкімдерінен де, өз əкімдерінен де
көрмеген қорлығы, зорлығы жоқ. Қорлық көрушілер «орыс үкіметімен
əділеттік табамын ба» деген ниетпен Уəлі заманынан бері, Омбыдағы
үкіметке арыз жаудыруда. Бұлар сол арыздардың біразын «тексер» деген
бұйрықпен қазақ сұлтандарына жібереді, ол қағаздар қайтпайды. Немен
тынары белгісіз. Естуімше, «үстімізден жоғарыға шағым айтыңдар» деп,
сұлтандар арызшылардың өздерін жазғыратын сияқты. Бірақ, арыз онымен
тоқтамайды. Оларды тексеретін ұлық Омбыда жоқ. Кейбірін тексермек
болып, кей кеңселердің алдыратыны бар. Олар да бұнда оралмайды...
– Неге?
– Істі қарауға тиісті əкімге бай қазақтар мол ғып пара береді де,
қағаздарды өртетіп жібереді...
– Қойыңызшы!..
– Таңданба, ұлым. Ертең, қызметке кірісе, өзің де ұшырасасың ондайға.
Мүмкін, өзің де күйдірерсің талайын...
– Ешуақытта!.. – деді Шоқан тітіркеніп.
– Тітіркенбе, балам. Еліңде: «қыз күнінде бəрі жақсы, жаман қатын
қайдан шығады» деген мақал бар. Сол айтқандай, адам туа бұзылмайды,
жүре бұзылады. Ол ескен ортаңа байланысты. Пара алмайтын əкімді мен
көрген де, естіген де жоқпын. Омбыда да солай. Патшаға, министрлерге
жолданған арыздар осында қайтады да, олардың да қызығын от көреді...
– «Өртенеді» дегеніңіз ғой?
– Əрине. Өртенбейтін істер де толып жатыр. Көп заманнан бастары
архив сарайында сығылыса шаң басып қалған, бірталайы шіріген, шіріктер
қызығын тышқандар мен егеуқұйрықтар (көріп) жатыр. Олардың мекендері
қағаздардың ара маңайына жолауға да қорқады. Ана жылы сарайға кіріп
кеткен итті де талап жеді...
– Апырай, ə!.
– Сен де оларды ақтарам деп əуре болма. Егеуқұйрық таламағанымен
шаңға батасың. Одан да қазақтың, қазіргі тұрмысына ортақ бір мəселемен
ғана жақсылап таныс.
– Қандай мəселе ол?
– «Барымта» дегенді білемісің?
– Білем.
– Айтшы, білсең!
– Дауласқан екі жақтың бірінен-бірі мал, əсіресе, айдауға оңтайлы
жылқы малын үйірлеп тартып алу...
– Біледі екенсің. Қазақ арасындағы барлық даудың түйіні, осы
барымтамен шешіледі. «Сыдырымта» дегенді білемісің?
– Ол не?
– Барымтаға алған малды қайтармай сіңіріп кету.
– Естігем, – деді Шоқан. – «Білсе – барымта, білмесе – сыдырымта»
деген екен ғой.
– Дұрыс. Осы «барымта» мен «сыдырымта» қазақтың кең даласына
түгелімен толып болды. Ақыры, кейінгі кезде ұрлыққа айналып кетті.
Ұрылар қазір жекеленіп те, топтанып та жүреді.
– Бандалар ғой, олар?
– Сондай бандалар қазақ даласында да көбейіп болды қазір. Жергілікті
əкімдер оларды тыю орнына жəрдемдеседі, олжалас болады.
– Онда қиын болған екен!
– Осы жайда, момындар тарапынан түскен арыздар қисапсыз. Көбі
қаралмайды. Бірен-сараны қаралғанмен, шара қолданылмақ болғанмен,
бандылардың атамандары ырыққа көнбейді.
– Ондайлары да бар ма?
– Бар. Мəселен, Ходжук.
Оның кім екенін сұрастырғанда, қарақшылық атағы ел ішіне кең
жайылған, Уақ руынан шыққан Мақаштың Қожығы болып шықты.
Атағына қанықтығымен қатар, Шоқанның оны бала шағында, əкесінің
үйіне келе қалған бір жолында бетпе-бет көргені де бар: алдынан қарағанда
шалқақ, артынан қарағанда еңсең жуантық денелі, қара-тарғыл өңді
кішігірім керсендей қара бұжыр бетті келген адам. Мұрын түбінен
шекесіне қарай қисая біткен сығыр көзді, қабағы қалың да еді. Маңдайы
тар, үнемі қырып жүретін шашының тебендеген түбірі сипаған қолға
тікендей қадалатын. Талпақ танау, еріндері дүрдиген қалың, ұстара тимеген
мұртының əрбір қылы сояудай, көселеу жалпақ иегіне шашырай шыққан.
Түсі ызғарлы, кекештене айтатын сөздері мейлінше тұрпайы, мінезі
шəлкем-шалыс Қожық, əлі күнге дейін Шоқанның көз алдында. Сол
көргенде, шалдуар Шоқан, өзгелерге жасайтын еркінсуін оған да жасаймын
дегенде, Қожық қатты тұтыққан дауыспен:
– Құдайдың, баласы болсаң да, əрі кетші! – деп, түйенің табанындай
жалпақ алақанымен жағынан тартып жіберген. Шоқан жалп ете түсті. Жақ
сүйегі қирап қалғандай ауырған... Содан кейін оған маңайлау түгіл, көрген
жерде қаша жөнелетін. Міне енді, кадет корпусын бітірген Шоқан, Бұғы
бабайдың сілтеуімен, сол Қожықтың қылмысты істерімен танысатын
болды!..
Кезегі келгенде, оқырман көпшілікке Қожықты да қысқаша таныстыра
кетейік: ол қазақ руларының ішінде – Уаққа жататынын жоғарыда айттық.
Уақ ішінде ол «Қобыланды» жəне «Ер Сайын» жырларында аталатын
Қараман батырдың тұқымы. Кейін рулы елге айналған Қараманның мекені,
қазіргі Қостанай облысының «Қара су» аталатын ауданында. Қожықтың
əкесі – Мақаш «Құндызды» өзенің «Қойбағар» жəне «Жасылбағар»
көлдерін төңіректеп жүреді екен. Өзі мыңдаған жылқысы бар, «момын бай»
атанған кісі бопты.
Мақашты Абылай баласы – Қасым «ырқыма көнбедің» деп, бар малын
айдап əкеліп, тақыр кедей ғып тастаған. Соны кек көрген Қожық, жасы
жете атқа мініп, Қасымды қудалаған патша əскеріне жəрдемдесіп, Қоқан
хандығының жеріне айдап тастаған. Одан кейін Кенесарымен де еш болып,
орыс əскеріне қосылып оны да Арқадан қуысқан.
Сол жаугершілік заманда, «білсе – барымта, білмесе – сыдырымта»
аталатын істерге көп араласып, Қожықтың «құлқы бұзылған» да,
Айғанымның тұсында ұрлыққа ауысып кеткен. Жəне ол, «ұсақ» ұры емес,
«ірі» ұры боп, маңайына топтаған жасақ жинаған, ұрлық малдарын алыстан
тарттырған. Іздеген иелеріне теңдік беру орнына, ат тонын тонап жіберген,
біразын өлтіріп тастаған.
– Егде тарта,– деседі білетіндер, – Қожық қол басқара алатын, бəрі де
батыр жəне өжет жортуылда ағаларынан қалыспайтын. Нарғыз егер жалғыз
қыз болған. Олар тұтаса жүргенді малды болса да бұза берген, қандай
қалың алдырмаған.
Қожық табиғатында «зорды» танымайтын, əкімге бағынбайтын, өзінен
жоғары кісі бар деп санамайтын, күш көрсеткісі келгендерге күшпен жауап
беретін тентек те, содырлы да, өктем де адам болған.
«Істері осы» деп Бұғы бабай ұсынған қағаздар тігіндісін Шоқан ақтарып
қараса, «Үш жүз» аталатын қазақтарда, ат жетер жердегі орыс, татар,
башқұрт елдерінде оның содыры тимегені аз екен.
Шоқан Қожықтың істерінен керекті мəліметтерді ғана іріктеп алды да,
өзгелерін архивке қайтарып берді...
«АЙЖАН»
Жəрмеңкенің басқа даярлығы да жүріп жатты. Сұлтандар мен билердің
Атбасарға жиналуы туралы жер-жерге шапқын кетті. Жəрмеңке орнын
даярлау яғни жеңіл материалдардан уақытша болса да сауда дүкендерін,
сарайларын салу, палаталар құру жабдығы, қазақ-орыс əскерлерінің,
Имантау қаласында тұратын екінші бөлімінің атаманына тапсырылды.
Жəрмеңкені мың шақты кигіз үймен қамтамасыз ету, сол төңіректегі
Көкшетау, Ақмола, Баянауыл үш дуанның аға сұлтандарына жүктелді.
Ішінде Шыңғыс та бар.
«Тере тастан қатты» деген мəтел бар. Қисайған жағынан түзелуді олар
намыс та көреді, қорлық та көреді. Шоқан кадет корпусына түскелі, бір рет
те ат ізін салмаған Шыңғыс сол қасарған қалпымен баласы кадет корпусын
аяқтағанша да отыра берген еді.
Сөйтіп жүрген шақта Шоқанның оқуын аяқтаған хабары, оған жалғаса,
«Жанарал-гүбірнадыр Шоқанды өзіне атұлтан3 ғып алыпты» деген хабар
дүңк етті.
Шыңғыстың құдайдан жатса-тұрса тілері – Шоқанның биік шендердің
біріне тұяғы ілігуі, содан бастап жоғарылауы еді. Қараңғы қазақтар
«атұлтан» деп кішісінгенмен, орыс тілінен мəліметі бар Шыңғыс ол сөздің
маңыз-мағынасын жақсы біледі. Кейде «ұлы князьдар» аталатын биік
даражалы адамдарға полковниктердің,, кəтте генералдардың адъютант
болғанын көргені бар. Батыс Сібірдің генерал-губернаторына Шоқанның
адьютант болуы, Шыңғыс. тын, ұғымында – ірі даражаға тұяғы ілігудің
басы. Аржағында қалай көтерілудің жолын зерек баласының таба алуына
күмəні жоқ.
Шыңғыстың «жанса!» деген үміті солай тұтана бастаған шақта,
«Атбасардың биылғы базарын жанарал-гүбірнадырдың өзі келіп ашады
дейді, Шоқанды ерте келеді дейді» деген хабар, оған қосымша,
«жəрмеңкеде алты дуанның аға сұлтандары мен билерінің мəслихаты
болады дейді, оны да жанарал-гүбірнадырдың өзі басқарады дейді,
тілмашы Шоқан болады дейді» деген хабар жер жарды. Осыдан артық не
тілесін Шыңғыс?!
Ендігі оның қаупі – сырттай «өкпелі» деп еститін. Шоқанның Атбасар
жолында туған үйіне соғу-соқпауында. Омбыдан Атбасарға тік тартатын
жол Бурабайды, Балқаш, Ақан тауларын басады. Бұл жол Шыңғыстың
ешбір мекеніне соқпайды.
– Егер, – деп қауіптенеді Шыңғыс, – тұқымымызға тартқан қыңыр,
тентек шіркін өкпе-назына жетектетіп, тік жолмен тартып кетсе қайтем?!
Өйтуі Шыңғыс үшін елім. Құсмұрын қосылған Көкшетау дуанында
оның досынан дұшпаны көп. Шоқан жолшыбай соқса, достарының көңілі
есер еді де, дұшпандарының көңілі өшер еді, сөйтіп кейінгі жылдарда
үстінен жоғарғы ұлықтарға арыз кетіп жатқанын білетін, содан қауіп
күтетін Шыңғыстың соңғы жылдарда түсе бастаған еңсесі қайтадан
көтерілер еді. Егер соқпаса – дұшпандарының отына май құйғаны.
Көңіліне сондай қобалжу кірген Шыңғыс, Шоқанға өзі баруды
«кішірею» көріп, достас, сенімді адамдарынан бірер кісіні жіберіп алуды
ойлады, сонда таңдағандары: Уақ атаулы рулардан Тоқпайдың,
Жарылғамысы, Қарауыл атаулы рулардан Байсарының Шөбегі. Екеуі де
естияр, сөз білетін, тыңғылықты кісілер.
Шақырып ап астыртын ақылдасқан олар көне кетті. Екеуін Аба бастап,
Омбыға сапар шекті.
Шоқан əкесіне іштей қатты наразы бола жүре, оларға тез көнеді.
Нағашысы Мұсаға сырттай жақындаса жүре, «қарына тартпағанның, қары
сынсын» дегендей, əке мен екеуінің бірін таңдауға келгенде, оның бүйрегі,
əрине, əкеге бұрады. Оның басына да «хан тұқымымын» деген тəкаппарлық
мықты ұялап алған. Мұсаны «қарасүйекке», өзін «ақсүйекке» санайтын ол,
қанша жампаңдағанымен, нағашысын іштей кейде менсінбейді. Кадет
корпусына əкелу жолында, бір сəтте əкесінің:
– «Бөрі арығын білгізбес, сыртқа жүнін қампайтар» дегендей, жұртқа
жүнімізді қампайтып кісімсінгенімізбен, хан тұқымы – біздің ішіміз
жалаңаштанып келеді, балам. Атамыз Абылайдың қара шаңырағы құлады.
Оны болашақта көтеру үміті жалғыз сенде ғана. Сенің де, менің де ендігі
тірегіміз – ақ патша, оған жағу үшін тілін білуіміз керек. Сені оқуға əкеле
жатқан себебім де сол. Ақылсыз бала емессің. Айыбын, – тентектігің.
«Тентектен түзелген жақсы болады» дейді қазақ. «Оқу–шала естіні бүтін,
бүтін естіні данышпан қылады» дейді. Оқы. Түзел. Кісі бол. Сөйтіп, атан,
Абылайдың шөккен аруағын тұрғыз! Ел басқар. Есепке қасыл! – дегені
тасқа салған таңбадай Шоқанның басына берік орнап қалған. Əкесі ат ізін
салмағанмен, елден қатынасатын кісілерден естуінше, Құсмұрын дуаны
таратылған шақта, «басынан ұшты» деген бағы, Көкшетау дуанына аға
сұлтан болғаннан кейін тағы қонған сияқты. Кейінгі кезде сол бағы тағы да
қопаңдап қайтадан қашуға талпынатын түрі бар. Егер ұша қалса, «тігілді
ме» деген Абылай ордасының заман дауылына төтеп бере алмай, тағы да
жалп ете жығылуы мүмкін. Шоқан өйтпеуіне тілектес. Ендеше, желпілдеп
тұрған орданы жөнге келтіру керек. Ол үшін əкесінің, аға сұлтандық
даражасын сақтап, шайқала бастаған беделін бекіту керек. Ол үшін,
Атбасар жəрмеңкесіне жиырма пəуеске, қырық нөкер, жүз салт атты
əскермен баруды жоспарлаған Гасфорт пен Майельді əкесінің үйіне түсіріп
аттандыру керек.
Бірақ, бұндай қонақты көтеру оңай боп па? Ауыл қонағы болса бір сəрі.
Оларға керекті тамақ: ет пен қымыз. Ондай ас Шыңғыста аз болғанмен,
елде көп. Көкшетау дуанына қарайтын алты руда Шыңғыстың қанша
қонағы болса да жалғыз өзі көтеретін дос байлары көп. Шоқан апаратын
қонақтар қазақы қонақтардан мүлдем басқа. Бұлар шылғи европалықтар,
ендеше европалық ішімдіктер яғни арақ, шараптар керек. Қайдан табылады
олар? Табылған күнде, ақша қайдан табылады? Шоқан осы жайларды
ескерткенде:
– Елміз ғой, – десті Жарылғамыс пен Шөбек, – «ел іші – алтын бесік»
деген. Бізге де табылар, сондай бір бесік.
– Сонда да, көктем жаумайды ғой ақша. Жерден де шықпайды, көптен
бармағанымызбен, қазақ аулының хал-жайынан хабарымыз бар. Қазіргі
ауылда ептеп ақша жинай бастағандар барын білем. Олардан сіздерге
қажетті мөлшерде ақша шықпайды.
– Онда жұмысың болмасын, мырза,– десті елшілер,– бізге Омбы
əкімдерін туған аулыңа соқтырам деген берік уəдеңді берсең болды, ар
жағын ел болып қарастырамыз да, қандай жəне қанша төрелермен келсең,
де, риза ғып жіберу қамын жасаймыз.
Шоқан берік уəде берді де, елшілер қайтып кетті. Олардың сенгені ел
емес, Қызылжар, жалпы Қызылжар емес, оқырмандарға осы шығарманың
бірінші кітабынан мəлім – Малтабар.
Баяғыда, Шоқанды Шыңғыс оқуға апара жатқан жолында,
Қызылжардағы Малтабарға соғып, оның, телегей теңіз байлығынан, əсіресе
ақшасынан пайдаланғанын білеміз. Шыңғыс қаншама төресінгенмен, оның
қалтасының тақырлығына, бере берсең ала беретің тойымдықты білмейтін
ашпа-жалап екендігіне Малтабардың көзі жеткен. «Бір жылға қоян терісі де
шыдайды» дегендей, Шыңғыстың бір жолғы шығынына шыдауға бекінген
ол ақшасы аздарға ауыр салмақ болатын, ұлан-байтақ суммаға «ыңқ» дей
қоймаған. Сөйте тұра Малтабар есеп дəнігін істеп, «берерім сонша
болғанда, аларым қанша?» деген сұрауды басынан шығармаған. Сол
сұрауды түптеп кеп байқаса, берері көп те, алары жоқ. Соны түсінгеннен
кейін, Шыңғысты Омбыға апарып салған Малтабар, Қызылжарға ерте
оралып, Шыңғыс та қайтқан кезде, үйдегілеріне «жолаушылап кеткен еді
деңдер» деген де, өзі таптырмайтын жерге тығылып қалған.
Содан бері Шыңғысқа өзі де маңайлаған емес, оған өзі де жолаған емес.
Өзге сапарын былай қойғанда, Атбасар 1853 жылдың жазында ашылғалы
жатқан жəрмеңкеге қатынасуды ниет еткен Малтабар сауда орнын даярлау
ниетімен Атбасарға көктемнен бері сан рет барып қайтты. Сонда қашса
құтылмайтын, Атбасар жолы жиектеп ететін Сырымбет тауына, оның
солтүстік етегінде отыратын ордаға бір рет те соқпай, мезгілсіз уақытта
үнемі жанап өтеді. Бұл өтулерін Шыңғыс сезбейді емес. Малтабарды көріп
қалған əлдекімдер мəлімдеп жүреді. Шыңғыс та оған қың ете қоймайды;
несіне етсін, түсіп тұрған күні жоқ жəне ондай күн түседі деп ойламайды
да.
Енді, міне, Шоқан Омбы əкімдерін ертіп келе қалса, күтіп алуға ақша
керек. Жəне көп керек. Ондай мөлшердегі ақша, Шыңғыс білетін
адамдардан жалғыз Малтабарда ғана бар. Ендеше, Омбы төрелерін
бастаған Шоқанның туған үйіне соғуына көзі жетсе, қайткенде де
Малтабардың қалтасын қолға түсіру керек. Сондықтан, Жарылғамыс пен
Шөбекті Омбыға аттандырар алдында, оңаша сөйлесті де:
– Құдай оңдап, Қанашжан үйге соғуға көнсе, қайтарда Қызылжарға
тоқтаңдар да, Малтабарға жолығыңдар, – деген.
Малтабардан ақшаны қалай алу амалын Шыңғыс күні бұрын ойлаған.
Оны ешбір дүние мүлкіне қызықтыра алмасын біледі. Жалғыз қызығары –
əйел ғана. Шыңғыс білетін Малтабар «қазақ байыса қатын алады» деген
мақалға берік жүгінген адамның бірі. Жəне оның жалпы əйелге емес, «жас
иіске», əсіресе сұлуға құмарлығын Шыңғыс ана жылы байқап қалған. Бұл
жағынан Малтабарды қызылға шабатын қорқауға есептеген Шыңғыс,
«қайдан табам, ондай қызылды?» деген ойға батқанда, есіне Айжан түсе
кетті.
Айжанды біз осы шығарманың бірінші кітабынан білеміз.
Қаршадайында панасыз жетім қалған оны, Омбыдағы оқуға еріксіз кетіп
бара жатқан Шоқан шешесі Зейнепке: «саған қалдырам, өз балаңдай күт»
деп тапсырып кеткені мəлім. Баласына «жарайды» деп уəде берген Зейнеп,
кішкене Айжанды артына міңгестіріп, қараша ауылдан ордаға əкеткенін де
білеміз.
Зейнеп Айжанды қызы Рақияның, қасына қосты. Олар бірге тұрды, бірге
ойнады, бірге тамақтанды, жатар жерлері де бірге – Зейнеп пен
Шыңғыстың жазғы кигіз үйінде, оң жаққа құрылған торғын шымылдықтың
іші.
Осындай жағдайда бірге ескен екі қызды, Зейнеп мұсылман
шариғатының «əйел тоғыз жасында балиғ болады», яғни «ерге беруге
жарайды» деген заңына бағындырып, бұған дейін еркек-шоралау киініп
келген екеуін де «бойжеткен» салтымен киіндірді. Бұдан кейін, басқа
күтімдері бұрынғыша қалғанмен, екі қыздың сырт көріністері басқаланды:
Рақияның, бөленгені жібек пен барқыт, киімдерінің өн-бойы асыл тұнған
моншақ, құлақтарында салпыншағы кө алтын сырғалар, шашбауында
алақаны жалпақ, үзбесі мен теңгесі көп күміс шолпы, білектерінде күміс
пен алтыны аралас білезіктер, саусақтарында сақиналар, басындағы
қамшат құндызынан дөңгелете жасаған бөркін алтын зерлі үш топпен
тыстаған, оның төбесінде жайқалған сарғылт үкінің үлкен шоғы,
маңдайында тотының құлпырған бір тал қанаты. Айжанды Зейнеп қарадүрсін ғана киіндіріп, моншақтармен əшекейлеген жоқ.
Бірақ, жұрттың көзі жылтырап киінген Рақияда емес, жұпыны киінген
Айжанда. Ол Рақиядан əлдеқайда сымбатты, өлшеусіз сұлу. Білетін жұрт
Айжанды дене жағынан да, кескін жағынан да, жас шағындағы аумаған
шешесі – Күнсұлу дейді.
Ол да осындай талдырмаш сұңғақ бойлы болатын деседі білетіндер, ол
да осы сияқты қылдырықтай қыпша бел болатын. Оның да екі бұрым ғып
өрген қолаң шашы тірсегіне түсетін. Оның да көздері осындай томпақтау,
мөп-мөлдір, қап-қара. Кірпіктері оқшантайға қаз-қатар салған садақтың
жебелеріндей ұзын, тістері тізген меруерттей əппақ. Саусақтары осы
сияқты, судан тартқан сүйріктей жұп-жұмсақ еді деседі...
Түр-тұрпаты ғана емес, мінезі де аумаған шешесі деседі біреулер,– бұл
да шешесі сияқтанған сыпайы, əдепті. Ол марқұм үлкеннің, алдынан кесіп
етпейтін. Қаршадайынан жетім қалған мынау қызы, сол мінез-қылықтарын
қайдан үйреніп қалған!..
– Шеберлігін айтсаңшы, – деседі біреулер, – он саусағынан өнері тамған
ісмер емес пе еді Күнтай? Маңайдағы елде əлі жетіп, əдемі киінгісі
келгендер үстіне ілетін лыпаларының бəрін соған піштіріп, біразы соған
тіктіріп алмайтын ба еді? Матаны қайығанда, мəнерін машинадан кем
түсіретін бе еді? Кестеге қандай еді жарықтық, көрген кісінің көзі сүрінетін
еді ғой, өрнегіне? Оюға қандай еді қолы!.. Осы маңайда отаулап қыз
ұзататындар, жасау, жиһаздарын Күнтайға əшекейлетіп алатын еді ғой!..
Сол өрнектеріне қазақ түгіл орыс та қызығып, біреулері сүгіретін де салып
алған деседі. Бұл жағынан да қызы шешесіне ұқсаған да қойған! Зейнеп
бəйбіше Айжанның сондай өнерлерін пайдаланып, қаршадайынан қол
өнеріне отырғызып қойды.
Рақияны Айжанға салыстырғанда тым ажарсыз-ақ.
Ең алдымен, оның бойы өспей, тарбиған тапалтақ болып қалған.
Жастары құрдас Айжан екеуі қатар тұрғанда, Рақияның ұзын тұрқы оның
кеудесінен ғана келеді. Сол қалпымен бып-быртық, жұп-жуан. Қысқа
мойнына шекелері жалпайған бас біткен. Көзіне түскен дудар шашының
тұлымы бір-ақ қарыс жəне жылқының жалындай қатқыл. Өңі қоңыртарғыл. Қысыңқы бітік көз, танауы кең май мұрын, дүрдиген қалың ерін.
Осындай сиықсыздығына мінезсіздігі де дəл келген. «Төрт-бес ұлдан
кейін көрген жеңсік» деп, Зейнеп оны туған «үнінен мəпеледі де, аяғын
басып, тілі шыққан күндерден тұрпайы қимылды, бейпіл сөзді болды.
Рақия «көк инені көзіне түрте білмейтін» олақ. Ол, ең аяғы, көйлеккөншегінің үзілген түймесін де қадап ала алмайды. Өз бетімен шайын да
қойып іше алмайды. Соның үстіне барып тұрған салдыр-салақ, Айжан
тауып бермесе қай киімінің қайда жатқанын да білмейді; тіпті, айта берсең
Айжан жуындырмаса, өз бетімен шомыла да алмайды.
Қыз күнінде сондай Рақия, ертең біреуге барса қайтпек? Балалы-шағалы
болса ше? Ендеше, қасында Айжан сияқты пысық біреу болмаса, «көштен
қалып, аштан өлетіннің» нағыз өзі!..
Рақияның қорлығынан құтылар амалы жоқ, барар жер, басар тауы жоқ
Айжанның, көз жасын төгуден басқа қолынан келері болмады. Онда да,
оңашада ғана, Рақияның көзі шалып қалса, «немене, жылайсың? Байың,
өліп, бақытын, күйіп отыр ма? - деп шыжғырады. Жалғыз сүйенері «Əяапа» деп атайтын Зейнеп еді, басында арашалайтын ол да кейінгі кезде
қызының өктемдік қылықтарын көрмеген сияқтанады. «Есейе келе арқа
тұтармын» деп үміттенетін жалғыз ағасы Жайнақты Шыңғыстың он төрт
ағасының бірі – Əміре Тоқырауын бойындағы төреге ұзатқан қызына «жеті
жетімнің» біреуі ғып қоя берген. Содан бері өлі-тірісінен хабар жоқ.
Итжеккенге жер ауып кеткен əкесі Ақпан да хабар-ошарсыз. Басқа
жанашыры болмаған соң, тəңірінің талайына берген қорлығына көнбеуге
шарасы жоқ.
Осынша ауыр халдегі Айжанға, тоғыздан онға шығарда көңілін
көншітерлік игілік кездесе қалды. Сол жылы, бір кезде Айғаным
Шұңғырша Қарауыл аталатын рудан Бұхара Шəріпке оқуға жіберген Талас
баласы Науан табан аудармай он сегіз жыл оқа, «он екі пəнді тəмəм ғып»
туған еліне қайтып келді. Ол жалғыз келмей, өзі оқыған Коклан
медресесінің бас мүдəррисі – Ғабдулла Ғабдуһудің қызы Гүлшаһрамен
көңіл қосып, сабағын бітіргеннен кейін, жасырын түрде, салт атпен қазақ
даласына зытып отырды. Гүлшаһраның əкесі білімді Байруттың дарро-əлфнунінен алған хатым – кəрдан екен. Бұл Ислам əлемінде екі бағыттың
күресіп жатқан шағы: бірі – «мүтəкаддимин» аталып, құдай сөзі –
құранмен, пайғамбар сөзі – хадиске талқылау жасаттырмайтын, ғылым
оқуларынан безетін кертартпа бағыт; екіншісі – мүтəкаллимин» аталып,
медреселерде құран мен хадиске де сын көзімен қарайтын «ахирет»
сабағымен қатар, «дүние сабағын» да, яғни ғылымды да оқытуды
жақтайтын прогрестік бағыт. Байруттан соңғы бағытты ұстап келген
Ғабдуһу, Бұхарадағы, Коклан медресесін осы жолға түсірді. Ол ұлдармен
қатар, медресе сыныфын да ашып, өз қызы Гүлшаһраны қоса, əмірдің, тіл
алатын уəзірлердің, имамдардың қыздарын да оқуға қосты. Бұл Ислам
əлеміндегі бірінші жаңалық еді.
Осы жаңалықты қазақ, даласына Науан мен Гүлшаһра ала келді. Науан
«шариғат» аталатын дін сабағына жəне «тариқат» аталатын дүние сабағына
жүйрік; Гүлшаһра поэзияға, əсіресе арабтың, фарсының, жəне Орта
Азиядағы мұсылман елдерінің арғы-бергі заманда жасаған ғашықтық
жырларына жетік. Оның көңілін Науанға шешілместей түйіндеп берген де
осы жырлар.
Науан келгенге дейін «хан мешітінде» имамдық құру, «хан
медресесінде» бала оқыту міндеттерін Ғалиакбар есімді татар молдасы
атқаратын. Ол хатты Орынбор маңындағы Қарғалы аулының, медресесінен
таныған, «түрікше» аталатын кітаптардан басқаға тісі батпайтын, ой өрісі
тар, барып тұрған фанатик, мейлінше кертартпа адам. Айғаным заманынан
келе жатқан бұл молда, кейінгі жылдары керенау тартып, жұма күндері
болмаса, мешітке барып намаз оқымайтын. Баяғыдан бері алдын көрген
шəкірттерінің бірен-саран зеректері болмаса, өзгелері «намаздығын» ғана