Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Аққан жұлдыз - 07
Total number of words is 3936
Total number of unique words is 2134
34.9 of words are in the 2000 most common words
50.0 of words are in the 5000 most common words
56.0 of words are in the 8000 most common words
«Ел құлағы елу» дегендей, Шыңғыстың Сырымбеттегі үйінен қашан
шыққанын, жолда асықпай жүріп, қайда көшіп, қайда түстеніп келе
жатқанын Есеней естіп отырды. Есеней Кенесарыға кім жау болса, соны
досым деп санаймын еді, кім дос болса соны қасым деп санайтын еді.
Кенесарыны Құсмұрын төңірегінен қуып, Ырғызға айдап тастайтын орыс
əскерін Шыңғыстың бастауы, Есенейдің білігі отырған нəрсесі. Сондықтан
«төре» атаулыға іштей қас шашылғанымен, Шыңғыстың бұл қылығын
төрелердің ежелгі күндестігі мен ала ауыздығына жорығанмен, «арқар»
ұранды хан тұқымының қастығы да, достығы да уақытша екендігін
білгенмен, іштей Шыңғысты да жек көргенмен, дуанға бастық болып келе
жатқан адамды, «бір күніме керек болар» деді де, жолынан тайып кетуге
мүмкіндігі бола тура, күтіп жіберу мақсатымен, жайлап отырған құндызды
жағасынан қозғалмады.
Есенейдің қонаққа арнап жасатқан сегіз қанат ақ үйі болушы еді. Ұлы
жиындардың кезінде болмаса, бұл үйі күймеде артулы тұратын. «Сол үйді
тігіңдер!» деп бұйрық беріп Есеней. Үй Құндызының тамаша бір көгалына
тігілді.
Орыс базарларына қатынасы көп болған Есеней, «төсеніш»,
«жамылтқыш», «жастаныш» дейтіндердің ен, тəуірлеріне жинататын.
Ыдыс-аяқтары да мол, көрнекті болатын. Қонақ үйді солармен безендірді.
Бұл маңайдағы қазақтардың ең жылқылысы саналатын Есеней,
мақтаныш көріп, бір сəтте, алты айғырдың терісінен саба жасатқан еді де,
ел оны «тайжүзген» атап кеткен. Бұл сабаға қымыз жыл тəулігінің, екі-ақ
мезгілінде біреуі – көктемде, бие байланғанда, біреуі - күзде не
ағытылғанда. Осы екі мезгілде, «тайжүзген» толтырып, көктемдегісін
«қымыз – мұрындық», күзгісін атап, Есеней төңірегіндегі елдерді шақырып
шашақ ететін қымыз – мұрындыққа қысқы соғымдардың семіз біреуін
терісіне бүргізіп тастап, көктем туа, жеңіл ғана сүрлетіп, қымызға қоса
беретін сірге - мөлдіретерге арнаулы ту бие соятын.
– Сонда – дейді, бұл мəжілістерді көрген адамдар, – бір толған
«тайжүзген» бес жүз үйлі Көшебе – Сибанды түгел қандыратын еді.
Шыңғысқа тігілген қонақ үйге, Есеней осы сабаны да қойғызып, - «төре
келгенде инеп тұрсын» деген əмір берді. Оны инету қиын жұмыс емес
жүзден астам құлын байланатын желіні айналған, емшектері кере-қарыс
арғымақ биелерді екі-үш рет жебей сауса, «тайжүзген» бір-екі-ақ күнде лық
толып жатыр. Есеней «тайжүзгенді» Шыңғыс келерден бір күн бұрын
толтыртты да, «қымыздың өліп тұрғаны жақсы» деп, түні бойы пістірді.
«Тайжүзгеннің» тұрасы от орнындай, сабының жуандығы кіші-гірім
ашады, қалбағайын күміспен əшекейлеген піспегін. тек, атақты Тоғанас
балуан ғана жеке піскен, «одан басқа жігіттің пісуге əлі келмеген» деседі.
Тоғанас жоқ кезде «тайжүзгенді» су үшін, керегеге керген қыл арқанға
қалбағайынан қазық – бау шалып байлайтын болған да, жігіттер екі-екіден
кезектесіп, арқанмен пісетін болған.
– Сонда, – деседі көргендер, – гүмпілдей пісілген «тайжүзгеннің» даусы,
айдын көлде түнде əупілдегем дауылпаздың үніне ұқсап, жерді сілкіндіреді
екен.
Шыңғыс келер алдында, «тайжүзген» түні бойы гүмпілдеп жатты.
Шыңғысқа құрмет көрсеткісі келген Есеней, Сибанның ғана емес, сол
маңайды жайлаған Уақ, Қанжығалы, Күрлеуіт руларының «игі-жақсы»
аталатындарынан таңдаулылары «төремен табақтас, болсын» деп жинатты
да:
– Қара қазақ емес, қайда болса сонда жата кететін; орыс төрелерінің
үлгісін көріп қалада өскен адам, оның үстіне, хан тұқымының тыраштанған
пан, келетінін де білемін. Ас ішкен, кеңес құрған кезде ғана болмаса, езге
уақытта топырламаңдар, қасындағы нөкерлерімен оңаша жатып тұрсын, –
деп, оларды арнаулы жеке үйге түсірді. Есенейдің бұндай даярлығын
көргендер:
– Хан тұқымына қасқырдан үріккен жылқыдай қараушы еді, мұнысы
қалай, күрт түсіп?! – деп қайран қалысты.
– Өлмесін жақсы білетін адам ғой, бір есебі бар шығар, – десті біреулер.
Енді біреулер:
– «Əліптің артын күт» дегендей, ақыры неге соғарын күтейік, – десті.
Қонақ үйіне түсірген Шыңғысты Есенейдің ғана қарсы алды да, өзі
үйінен шықпай отырып қалды. Сондағы ойы – «Жасым үлкен. Өзі келіп
берер, мəжілісіне содан кейін араласармын» дегендік еді.
Шыңғыс Есенейдің, ойынан шықты да, қонақ үйге түсіп уақыт
жайланғаннан кейін, «Есекеңе сəлем беріп шықсам» деген ниетін білдірді.
– Болсын, – десті күтушілер.
Пəле, осы сəлемдесуден басталды.
Есенейдің алғашқы қатыны – Қанікей, бізге өткен тараулардан белгілі,
атақты Зілғараның қызы болатын. Одан туған екі ұл, – Аманжол мен Мықи,
бала шақтарында шешектен өлген, содан кейін Қанікей құрсақ көтермей
қойған. Бір жағынан бала тілеген, екіншіден -жас иісті болғысы келген
Есеней тоқал алайын десе, аюдай ақырған он төрт аға-інісі бар Қанікей,
соларды тіреу көріп, міз бақтырмаған.
Сөйтіп жүргенде, өткен жазда бір оқиға болды сонау – алыстағы
Баянaулда тұратын, Қыпшақтың Күреуіт руынан шыққан, атақты Нияздың
немересі, Артықбай есімді бай, жерінде тақыршылық болған соң
жылқыларын Орал тауының биыл да «бетегелі» деп естіген етегіне
шатаспақ болып айдатты. Ол осы бетінде Обағанның Тобылға құятын
сағасын күзектеп отырған Есеней аулының тұсына кеп қонды да, Есенейді
қонаққа шақырды.
Артықбайдың «жан» дегенде он бестен он алтыға қараған, Ұлпан есімді
жалғыз ғана қызы бар еді. Жасынан ерке өскен ол қыз, еркек-шораша
киінетін, тентек ер баладай сөйлейтін, жұрт оның қыз екенін даусынан
жəне арқасына жіберген екі бұрым ұзын шашынан ғана айыратын. Ол өте
сымбатты да, сұлу қыз болатын.
Есенейді қонаққа шақырған Артықбай, қасына бір пысық жігітін қосты
да, осы Ұлпанды жіберді. Сəлем беріп үйіне кірген Ұлпанның қыз екенін,
Есеней алғашқы үнінен - ақ таныды да, кəрі қасқырдың көзі, піскен ақ
марқадай сымбатты сұлу қызға түсе кетті. Ар жағындағы ойы – бассалып
жей қою. Бірақ, ол ниетін ішіне ғана түйді де, сыртына сыр білдірген жоқ.
Есеней шақыруды қабыл ап, ертең түсте жолдас-жорасымен баруға уəде
етті.
Оның сыбағасы тоқты-торым, тай-құлын емес, ту бие екенін Артықбай
біледі. Жақында жайылған жылқыларынан «ең семіз биені алып кел» деп,
қасына жігіт қосып Ұлпанды жіберді.
Кішкене күнінен мал арасында, əсіресе жылқы арасында өскен, жасынан
жылмиған жүйрік пен жылжыған жорғалардың талайын мініп тақымы
бекіген, аттың құлағында ойнайтын Ұлпан, қалың жылқының ішінен бір
семіз байталға бұғалықты өзі тастап, қасындағы нөкерлері асау биені
сүйреткендей, Артықбайдың жаппасына алып келді.
Жалшы-жалаугерлері бірге еріп келе жатқан Артықбай жерінің
төңірегінде басқа да бірталай қос бар еді. Солардың иттері, асау биені
айқай-шумен əкеле жатқандардың алдынан үріп шыға келді, сонда, бейпіл
сөйлеп үйренген Ұлпан:
– Ау, үрмеңдер, иттер!.. Ауылда Есеней жатыр! - деп айқай салды.
Бір қосқа оңаша түсірген Есеней бұл кезде қалғып жатыр еді. Жас
қыздың өткір даусы құлағына сап ете қалғанда, ол оянып кетті де, манағы
қызығудың үстіне, «мына қыз басынды - ау, əрі атымды атап, əрі иттерді
менің атыммен қорқытып!..» ашулана қалды да:
– Қап, сен қызды ма?!. – деп кіжінді ішінен.
Осы ашуы бойынан тарамаған Есеней, түнде үйіне қайтып, ертеңіне
ертемен қосын артқалы жатқан Артықбайға: - «Қызын маған кішілікке
қалдырып кетсін!» деп кісі салды.
Күтпеген хабардан зəресі кеткен Артықбай көше жөнелуге қаймығып,
«сөзден тоқтатам ба» деген оймен, пысық адамның біреуін Есенейге
жіберді. Сонда айтқаны:
– О не қылғаны, Есекеңнің? Басынғаны ма? Өйтетін мен де құлқұтанның бірі емеспін, Күрлеуіттің қырық мың жылқы біткен Ниязының
немересімен атақты қаз дауысты Қазыбектің жиенімін. Кісілігім кем
болғанмен, дəулетім өзімен қатарлас. Көп баламның бірі емес, қынжылсам
да бере салатын. Көзімнің қарашығындай жалғыз қызым. Жұртқа ер жеткен
сияқтанғанмен, езіме жас баладай. Не жазығым бар, қаршадай баламды
жылатып тартып аларлық? Күтуімде де, қонағасымда да кемдік жоқ
сияқты. Ендеше, неге бүйтеді?!.. Қой, бүйтпесін Есеней! Қайтсын,
райынан! Ағайыннан алыста екен деп, аламандық жасамасын. «Иттің иесі
болса, түлкінің тəңірісі бар» деген. Мені де іздейтін ел табылады.
Ағайынды атыстырмасын. Қойсын, бұл қомағайлығын!
Елші адам Артықбайдың сөздерін Есенейге түгел жəне дəл жеткізді.
Есенейдің бір мінезі, ерегесімпаздығында еді. Артықбайдың сөздерін ол
«күш көрсету» деп ойлады да, елшіге қысқа ғана жауап берді:
– Екінің бірі не айтқанымды орындасын, əйтпесе жылқысын кейін айдап
қайтсын.
Бұл сөзді естіген Артықбай не істерге білмей қатты састы. Ақылдасқан
біреулері:
– Есеней айтқанынан қайтпайтын кісі. Таңдауын өзіне берген екен,
соның біреуін, амал жоқ қалайсың. Тегі қайғырсаң да қызыңды бермей
болмас. «Қасқырдың ұлығаны - жеймін дегені», қызыңа қарап ұлыған екен,
Есеней, енді жемей тынбайды. «Кейін қайтсын» дегені жай сөз.
Қайтармайды кейін. Нанбасаң, кейін аттап көрші, қызыңды тартып алсын!
– деді.
Артықбайдың не істерге білмей сандалған халын көрген Ұлпан, əкесіне
кісі салды, сонда айтқаны:
– Қалыңға сатылатын қыз кімге қатын болмаушы еді? Мен де ошаққа тас
болмаймын. Əкемді мен асырамаймын, малы асырайды, мені Есенейге
берсін де, малын мақсатты жеріне айдап өтсін.
Артықбай амалсыздан көнеді де, Ұлпанды Есенейге қалдырып, өзі ілгері
көшеді. Көшер алдында əкесімен көріскен Ұлпан:
Алып қалды-ау, Есеней,
Найза ұшы, мылтық күшімен.
Қор болды-ау, қайран жас күнім,
Əкемнен үлкен кісімен,
Кегімді ойдан кетірмен,
Кəрімін демей көпірген,
Күндердің күні болғанда,
Шаңырағын қу бастың
Ортасына түсірем –
деп жылапты. Ұлпан осы сертіне жеткен адам.
Есенейдің Ұлпанды алуы айдай əлемге əйгі болған еді. Бұл оқиғаны
Сырымбет тауын төңіректеген ел де, олардың ішінде – Аба да естіген.
Шыңғыстың əйел құмар жігіт екенін Аба Зейнепті алуға бара жатқан
сапарында - ақ аңғарған. Жолшыбай ол, талай қыз-келіншекпен
Шыңғыстың арасында жеңгетай болып үлгерген. Шыңғыс Сырымбетте де
сол əдетін тастамай, бірер жүрісін Зейнеп те аңғарып қап, араларында
жанжал да туған. Сырымбеттен Құсмұрынға аттанған сапарларында,
Шыңғыс Абаға жолшыбай жігітшілік құр жайын ескерткен.
– Ол болып жатыр ғой, – деген Аба.
Бір сəтте Аба Шыңғысқа Ұлпан жайлы естіген – білгенін айтып берген.
– Өзім көрмегенмен, – деп аяқтаған Аба Ұлпан туралы сөзін, –
көргендердің айтуынша, Есенейдің сол тоқалы «кескін біткеннің көріктісі»
дейді, «адамзаттың періштесі дейді..
Осы əңгімені қызыға тыңдаған Шыңғыс Ұлпанға сыртынан құмартып,
тура жолынан аздап қиғаштығы бар Есенейдің үйіне, оған сəлем беру үшін
емес, Ұлпанды көру үшін түскен.
Шыңғысқа арналып тігілген қонақ үй, Есенейдің өз үйінен атпен
қатынасатын жырағырақ жерде екен. Сусындап жайланғаннан кейін тысқа
шыққан Шыңғыс Абаға Ұлпанды көре алмау қаупін айтып еді:
– Уайым емес нəрсені уайымдағаның, не қылғаның?! – деді Аба. –
Көреміз деген соң, көреміз.
– Қалай?
– Қонақ болып отырған жоқпысың Есенейдің үйіне? Осы елдің ақсақалы
емес пе ол? Əрі – байы, əрі – батыры. Соған сəлем беруді сылтау ғып
бармаймыз ба, біраздан кейін үйіне? Тоқалын да көрмейміз бе, сонда?
Бұлар сəлемдесе барса үйде Есеней мені Ұлпан ғана бар екен. Есенейдің
тізгінін қолына мықтап ұстау үшін, Ұлпан осы босағадан аяғын аттай, іші бауырына кіріп алған да, жылға жетпей қыз туып берген. Перзенті жоқ
Есеней, Ұлпанды енді тіпті қадірлеп, бұрынғыдан бетер еркелеткен. Бұрын
да «аттыға – жол, жаяуға сөз бермейді» дейтін Ұлпан, енді тіпті өткірленіп,
үлкен демей, кіші демей, бойдағы мінін қаза беретін. Сонысынан
жасқанып, көп адам оның үстіне кіре де қоймайтын. Ұлпанға үйленгеннен
кейін, Есеней бұрынғы ел қыдырғыштығын да, аң құмарлығын да азайтып,
шақырғандардан ілуде біреуіне ғана қонаққа баратын, сонда Ұлпанды
қасынан қалдырмайтын, ол бармайтын жерге аяғын аттамайтын, алдына
сөз келе қалса, бірен -сараны ғана болмаса көбінің билігін Ұлпан айтатын.
Есенейдің мол дəулетіне кірген Ұлпан, үйінде де, түзінде де мейлінше
малынып киінетін. «Көңілін киіммен аулайын» деп ойлаған Есеней, қалай
сəнденем десе де қолын қақпайтын. Өзгесін былай қойғанда, басынан
тастамай киіп жүретін жалғыз сəукелесінің өзі, баға білетін адамдардың
айтуынша айғыр үйір жылқыға тұратын.
Былай да əдемі киінетін Ұлпан, «Шыңғыс келе жатыр дейді» деген
хабарды естіген соң, тіпті малынып ең асылдарын бойына түгел сыйғызуға
тырысты. Оның ұзын аппақ саусақтары, асыл тастар қондырған алтын
жүзіктерге лық толды. Келіншек болса да жуан, ұзын бұрымдарын қамзол
сыртынан салбыратып жіберетін ол, бүгін бұрымына алақаны жалпақ,
үзбелері көп, бəріне де меруерт, маржан, кəукер, жақұт сияқты асыл тастар
қондырған алтын шолпысын қоса өрді. Құлақтарына да жалтылдағы
ерекше сырғаларын салды. Бұл қылықтарын іштей Ұнатпағанмен, Есеней
сыр білдірген жоқ. Қонақ үйін, өз үйінен жырағырақ жерге тіктіруі
Ұлпанның бойын Шыңғыстан аулаққа салуы еді.
Төре тұқымының қара қазаққа кішірейгісі келмейтін əдеті болатын. Бір
есептен келмес те, сəлемдеспес те. «Келсе келер, келмесе қонағасысын
ішер де аттанар, мен де кішірейіп бармаспын» деп ойлап қойған еді Есеней.
Ұлпанның əсемденуін көрнен кейін, ол Шыңғыстың келмеуіне тілектес
болды. Келерін естігенде: – «мейлі, – деп тоқыратты көңілін – азар болса,
кезін сатар. Онымен не бітіреді?».
Есеней қателесті.
Шыңғыс туралы толып жатқан қызғылықты кеңестер естіген, сондықтан
көруге құмартатын Ұлпанның былайша да қанды кескіні, «келе жатыр»
деген үн құлағына тигенде, маздаған оттай құлпыра жалындап жүре берді.
Ол өзіне-өзі ие бола алмай безгек адамдай қалтырай бастады. Онысын
Есенейге сездірмеуге тырысты. Егер ерімен аралары жақын болса, сезіп те
қалуы мүмкін еді. Қазір алшақ отыр. Есеней төрге таман илеген тай
терісінен жасалған, төрт бүктеулі жұмсақ бөстектің үстінде отыр; Ұлпан оң
босағаға құрылған ақ жібек масахананың ішінде төрт бүктеген бағсайы
көрпенің үстінде отыр. Араларының алшақтығымен қатар, Есенейдің көзі
де аздап көмескілене бастаған құлағы да аздап мүкістене бастаған шақ.
Шыңғыстың үйге кіруі, шалшық түстін, кезі еді. Еңсегейі биік ақ үйдің
түндігі күн жақ бұрышынан кен, түрілген. Сондықтан үй іші мейлінше
жарық.
Осы үйге басын сұға берген Шыңғыстық кезі, ең алдымен, ақ
шымылдықтың ішінде, кескіні қызғылт гүлдей құлпырып отырған
Ұлпанды шалып қалды. Сол нұрға елтіген ол, тіккен көзін тез аудара алмас
па еді, қайтер еді, – егер мына қалпын аңғарған Аба, көңілін бөлу үшін,
Есенейге қаттырақ дауыспен сəлем беріп қалмаса?.. Сол дауыс қана
Шыңғыстың айырылған есін бойына қайтарып, ол да сасқалақтаған үнмен,
оң қолын кеудесіне басып, Есенейге «ассалаумəликем!» деді. Шыңғыстың
Ұлпанға қадала қарауын аңғарып қалған Есеней, Шыңғыстың сəлеміне
жауап берместен, алдына келіп ұсынған қолын ғана алды.
Сөзді неден бастарын білмей, Есенейге бір, Ұлпанға бір жалтақтаған
Шыңғысқа қарамастан:
– Ас əкеліңдер! - деді Есеней, қонақтарға ере кірген жігітіне.
Ондайдағы ас – қымыз ғана. Қымыз ауыз тигеннен кейін, бедірейіп
қарап отыруға ыңғайсызданған Шыңғыс, аз сөзбен жол жайын айтты. Оған
«а - а - а» деді де қойды Есеней. Одан əрі де үн қатыспаған соң, мелшиіп
отыра беруді ыңғайсыз көрген Шыңғыс:
– Асығыстау келе жатыр ем, Есеке. Сізге сəлем беріп қана шығайын деп
ем. Ұлықсат болса қонақ үйіме барайын, – деді.
– Бар! – дей салды Есеней салқын үнмен.
Қонақтар тұра жөнелді. Есеней қатуланған кескінмен төмен тұқырған
басын көтерген жоқ. Құмартып үлгерген Шыңғыс, есіктен шығарда
Ұлпанға тағы бір қадала қарады. Ол манағы жалындаған қалпында екен.
Тоғысып қалған көз қарасынан Шыңғысқа аңғартпақ болғаны:
– Бұдан соң көрісеміз бе, жоқ па? Қош сұлу жігіт!
Шыңғыс та осы ой да кетті.
Ұлпан мен Шыңғыстың көздері арбасудан ішінде қызғаныш тұтана
қалған Есеней, Шыңғыс кеткен соң да сол қызғанышты қыздыра түспесе
бəсеңдеткен жоқ. Сондықтан «өзі кеп сəлемдессе артынан барып
мəжілістесермін» деген ойынан айныды да, «құяңым ұстап қалды» деген
сылтауымен, Шыңғыс түскен үйге барған жоқ.
Арбасқан көздер өз жұмысын атқарып жатты. Есеней үйінен былай
шыға:
– Апырау, Əбеке-ау, – деді Шыңғыс Абаға, – Əлгі көргеніміз періште ме,
адам ба?
– «Мен соңғысы ма» деп қалдым, – деді Аба.
– Ал енді, бұған қол қалай жетеді?!
«Əйелге қол жетуде қиындық жоқ» деп санайтын Аба езін бұлдандыра
түсу үшін, əдейі қиындатып:
– Қайдам, қалай жететінін? Есенейін, анау, қартайған к.ара бурадай
жолыңда шегіп жатқан!.. Естігенім болмаса, көрмеген кісім еді. Ұсқынды
кісі екен-ау, өзі!.. Өңкиген дене бітімі де, бас бітімі де шөккен бура сияқты
екен. Отырған бойының биіктігі түрегеп тұрған орта бойлы кісідей ме деп
қалдым!.. Қай жағынан қарасан, да доп-домалақ көрінеді екен өзі. Екі
иығына екі кісі мінгендей, кеуде тұсы ішіне азық толтырған үлкен
дағарадай. Мойны да бұқа сияқты тұтас екен. Шүйдесі де сондай. Басы
кішігірім қазанға пара-пар болу керек. Қоңқайған зор мұрны да, салпиған
төменгі ерні де, аумаған буранікі. Алақандай шағыр көздері де, құтырған
бурадай шарасынан шығып, шатынап барады. Иегіне біткен сирек қара
буырыл сақалы мен мұртын да, тарлан бураның тамағына біткен шуда
сияқты ма деп қалдым. Жалпақ қара бұжыр беті, қара шұбар бүркіттің
жотасына ұқсайды.
Есенейдің аса ұсқынды түр-тұлғасы туралы, Шыңғыстың өзі де Абадай
ойда еді. Бірақ оған қазіргі қажеті оның ұсқыны емес, сұлу жас тоқалы
Ұлпанға қолының қалай жетуі. Басын осы ой шырмап келе жатқан Шыңғыс
Абаның Есенейді сипаттауын немқұрайды тыңдады да, сөзінің арты ұзара
бастаған соң:
– Əй, қоя тұр оны, басқаға көш! – деді.
– Неменеге?
– Ұлпанға қолдың қалай жетуіне.
– Ол оңай жұмыс емес.
– Неге?
– Қиындатқан өзіңсің, төрем.
– Қалай?..
– Ұрғашы көрмегендей, Есенейдің үйіне бас сұққаннан-ақ, тоқалына
қадалдың да қалдың. Оныңды кəрі қасқырдың көзі шалып отырды. Түс
бермей тымырайып отырып қалған себебі сол. Молдалар «бір адамның
соңында қырық шайтан жүреді» десе, «бұл тоқалдың артында жүздеген
шайтан жүреді» деп есітем; «екі жүз үйлі Сибанның еңбектеген жасынан
бастап, еңкейген кəрісіне дейін осы тоқалға аңдушы» деп есітем, сонша көз
бізге алдата ма?...
Абаның сөздерін дəлелді көре тұра, Шыңғыс:
– Талай шиені шешуші едің ғой. Əбеке, бұның да ретін тап! – деп қолқа
салды.
– Көрерміз, – деді Аба аз уақыт сөз жарыстырғаннан кейін – тəуекел деп
талаптанып байқайын. Іс шығара алмасам ұрыспассың.
– Шығарасың, – деді Шыңғыс сенген дауыспен.
– Іңірден бастап жоғалармын. Өзім келгенше мені іздемессің.
– Мақұл.
Салт келе жатқан Аба, көзімен Есеней үйіне жақындап барарлық таса
жер іздеді. Оны тапты да өзеннің ен бойына тал өскен «Той» аталатын
тереңдеу бір құрғақ сайы, ирелеңдей отырып, Есеней аулының деңгейінен
əрі қарай кетеді екен. Соны бойлап барса, Ұлпанмен ұшырасып та қалуы
мүмкін. Олай ойлауы: мана, бұлар Есеней аулынан аттанып жөнелгенде,
басына желек бүркенген бір əйел, сайдың арғы бір тұсына қарай беттей
берген.
– Сол, Ұлпан – деген Аба, əйелді Шыңғысқа нұсқап. – Дəуде болса ол,
түзге отыра шыққан жоқ, бізді сыртымыздан қарайлауға шықты; егер мен
əйел танитын болсам, сол келіншек саған қызығып қалды!..
– Қойшы! – деді Шыңғыс.
«Сол келіншек сол кеткен сайына іңірде тағы бір рет неғып бармас
екен?» деген ойда болды Аба Шыңғыспен кеңесіп келе жатып. Бірақ, бұл
ойын сездірмеді.
Шыңғыс Есенейден қайта, қонақ үйдегі мəжіліс қызды. Сол маңайдағы
ауылдардың жақсы – жайсаңы, əнші-күйшісі, шешен – білгірі бұл үйде
түгел еді. Есеней тапсырған ту бие, кешқұрым сойылды. «Тайжүзгеннің»
таусылмас қымызы ағыл-тегіл құйылып жатты. Қызу мəжіліс басталып
кетті...
Осы мезгілде қызыл – іңірді бүркеніп, Аба Той сайын бойлай жаяу
зытты, ат мінсе «көзге түсермін» деп қауіптенді. Бұл – бұл жақтан бара
берсін, біз Ұлпан жағына оралайық.
Алдына бірінші міндет қып, Есенейді билеп алуды қойған Ұлпан, ең
алдымен соған сенімді болғысы кеп,екі жүз үйлі Сибан түгел аңдығанмен,
бұған дейін шашау шығып көрген жоқ-ты. Сол жайына көзі жеткен Есеней
Ұлпанды қадыр тұтып, сезін екі қылмайтын. Аз уақытта Есенейді баурап
алған Ұлпан өзгелер түгіл. бəйбіше қатыны Қанікейден де айырып, үйін
інісі Меналының аулына қостырған жəне ол ауылды атпен барарлық алысқа
қондыртқан. Тізгіні Ұлпанға берілгеннен кейін. Есенейге жаққысы
келгендер, алдымен Ұлпанға жағып, алар – сауын, мінер – көлік сияқты
қолғабыстарын Ұлпаннан-ақ алып жүре беретін. Есенейдің ең дəулетін
аясын ба, – «жүн-жұрқа, қыл-қыбыр ас-су» дегенді мол үлестіріп Ұлпан
Есенейге қосылуы жылға жетпей ел аузында «Ұлпажан», «қайқы алақан қайырмен», «мырза келіншек» аталған. Оның үстіне бала көтеріп, туған
қызы «кезі бақырайған, мұрны қоңқиған, аумаған – Есекең» деген соң,
«адал тоқал болды-ау, мынау!» деп тіпті əлпештеген.
«Жұрт мақтаған жігітті қыз жақтайды» дегендей, сыртынан мақтаулы
Шыңғысты көргенде, Ұлпан есінен танып к,ала жаздады: мұрты жаңа ғана
қырбықтанып келе жатқан, сымбатты, сұлу жас жігіт!.. Оның үстіне
офицерше киініп белін тас - түйінін мойнына балдағы алтын қылыш асып
алған.
Шыңғысқа ол, табан аузында құмарта қалды. Сөйлесуге тіл жоқ, –
Есенейден бата алмайды. Бар əлі келгені – көзі. Ол бір-екі рет қадай
қараған көзімен де Шыңғысқа ішкі сырын түгел ақтарып болған сияқты,
сонда айтқаны, – «сенімен қауышар күн бар ма, жоқ па?!»
Шыңғыс аттанып кеткенде, тысқа шығып, артынан көз тастаған себебі
де осы еді. Есенейдің қызғанғанын Ұлпан бет бейнесінен түсінді. Ұлпаннан
сыр тартқысы келген Есеней Шыңғыс аттана оны:
– Уəлінің мына баласы сымбатты. сұлу жігіт болып өскен екен! – деп
мақтаған болып еді, Ұлпан қасақана дау айтып:
– «Төре тұқымы тыраш келеді» деуші еді, рас қой деймін сол. Кісіге
жұғымы жоқ, кекірейген біреу ғой, Шыңғысың! Кескіні не керек оның, ас
құйып іше ме, əдемі болып? – деді.
Қай сөзі екенін Есеней аңғара алмады.
Шыңғыспен қалай қауышудың ретін білмеген, олай болуға сенбеген
Ұлпан, «үмітсіз – шайтан» деген мақалды қамалған қараңғылығын шам –
шырақ қып тұтатты да үміттің көмескі сүрлеуіне түсті. «Манағысы – бекер
қарас емес, – деп жорыды ол. – Егер құмарлық қарас болса, артына неғып
бір оралмас екен?».
Қалай оралуын ойлағанда, Ұлпанның есіне де Той сайы түсті. «Ел
жатқан кезде, панасы кеп осы саймен неғып келмес екен?» деп үміттенді
ол.
Сол үміт дамыл бермеген Ұлпан, күндегі дағдысымен, күн – байыр
шақта, Той сайының жағасына түйе шөгерісуге барды. Оның төркіні де
түйелі бай еді. Түйелерді, əсіресе – боталарды шөгерісу, Ұлпанның бала
күнінен қызық көретін ісі де. Ұлпанға үйленген шақта, Есенейде екі Жүз
елудей түйе болатын. Өзге шаруаға араласпайтын Ұлпан, түйелерді өргізу,
жусату ісінен қалмайтын.
Бүгін де түйелерді шөгеріскен Ұлпан, өзге күндерден өзгешелеу бір
қылық көрсетті: Есенейдің көп бурасының ішінде, «Жыланбас» аталатын
біреуі – кісі алғыш еді. Қаңтар айынан бастап құтыратын ол бура,
түйешілердің ішінде, тек Тұтқыштан ғана қорқатын. «Бұзауында қорыққан
адамын бұқа сүзбейді» дегендей, бота күнінен қорқып ескен Тұтқыштан,
құтырған кезінде өзге адамның бəріне тап беретін Жыланбас қорқып, оны
тек, отқа-суға сол ғана апара алатын. Қаңтардан сəуірге дейін шынжыр
ноқтамен темір қазыққа байлап тастайтын Жыланбасты, Есеней көктем туа
босаттыратын. Құтырған айларында көрінгенге тап беретін жыланбас, жаз
айларында үйіріне жоламаған кісіге шаппайтын, үйіріне барғанда (адам
болсын, қасқыр болсын) қуып жетсе шайнап тастайтын. Сондықтан Есеней
оны түйелеріне бақташы көретін.
Күндіз маңайдағы сортаңдарға жайылатын түйелер, кешке ауылға
қайтатын еді де, Той сайына шегерілетін еді. Өзгелерді маңайлатпайтын
бураларды, əсіресе Жыланбасты Тұтқыш қана шегеретін еді. Ұлпан
Тұтқышқа ере баратын. Жыланбас қазықталмай, жай ғана шөгерілетін.
Бүгін Ұлпан шөгерілген Жыланбасты қазыққа байлатты. Тұтқыштың:
– Неге, шырағым? - деген сұрауына: – Ауылда қонақтар жатыр ғой, – деп
жауап берді Ұлпан, - бейсауат жүрген біреуін тура бас салып, жазым ғып
жүрер.
Тұтқыш Ұлпанның сөзіне сенді.
Түйелерді түгел шөгеріп болғанша, қызыл іңір басталып қалатын еді.
Сол кезде, түзге отырғысы келген кісі құсап, Ұлпан тал арасына кеткенде,
ойда жоқта, «əй!» деген дыбыс естілді. Қаннен-қаперсіз Ұлпан шошып
кетіп «көтек!» деп қалды. Тұтқыштың құлағы мүкіс еді, əйтпегенде, мына
дауыстарды естіп те қалар еді.
Шошынған дауысқа Ұлпан жалт қараса, манағы Шыңғыстың қасындағы
жігіт!..
Бұндай «жорықтарға» талай шығып кəнігі болып алған Аба, Ұлпанның
алдына қол қусырып тəжім етті де, мақсатты сөзін іле бастап кетті. Ұлпан
Абаның көңілінен шыққан соң, уəде былайша байланды: түн ортасы ауып,
ұйқыға кеткен шақта, Шыңғысты ерткен Аба, осы араға келеді, сонда
оларды Ұлпан тосып алады.
Сөзді осыған байлаған Ұлпан, үйіне қайта Есенейге ерекше еркелеп,
оның қыбын табуға тырысты: Есеней кешкі асына ақ ірімшік, піскен сүттің
қаймағына ездіретін еді. Жағынған Ұлпан, кейбір кештерде жаңағы
тағамды, Есенейге өз алақанымен асататын, содан кейін сіміретін
шұбаттың сапты - аяғын да тұтқасынан ұстап тұрып қолынан жұтқызатын.
Бүгін де сөйтті. Бұдан, Есенейдің ішіне мана қатқан ашу мұзы жібімеді.
Ақ ірімшікті Ұлпанның мақтадай жұмсақ алақанынан асай отырып,
қышқылтым, қоймалжың шұбатты қолынан сіміре отырып, бүгін түнде
аңду ойын бекіте түсті.
Есеней мен Ұлпанның түнгі төсектері алшақтау салынушы еді. Оған
себеп: біріншіден -Есеней қатты қорылдайтын, екіншіден, - қатты
ұйқысырайтын. Бұл екеуі де Ұлпанға маза бермеуін білген Есеней, «сен
алшағырақ ұйықта» дегенді өзі айтқан.
Олар бүгін де сөйтті. Бірақ Есеней бүгін өтірік қорылдады. Шыны –
Ұлпанды алдастырып аңду.
Бір кезде қалғып кетіпті. Бұрын аңшы болған Есенейдің қасқыр алғыш
қабаған иттері болушы еді. Солар дауыс қоса маңқылдай қалмаса, Есеней
қалғудың артынан қалын, ұйқыға сүңгіп кетер еді.
Иттер маңқ ете қалғанда, Есеней оянып кетті. Олар сол үрген
қалыптарында түйелер шөгерілген жерге қарай шауып барады. Иттер
бетімен үрмейтін, жат кісіні немесе қасқырды сезсе ғана үретін. Қасқырлар
шөгерілген топ түйеге шаппайды. Үргендері жат кісі болу керек. Есенейдің
малына ұры тие алмайды. Сонда, бұл жат кісі кім?
Осы ойдан ұйқысы шайдай ашылып кеткен Есеней «Ұлпан!» деп дыбыс
берсе, жауап жоқ. Үнін қаттырақ шығарса, тағы сондай. «Жоқ болғаны
ма?» деп, қараңғы үйде еңбектеп кеп орнын сипаса, - жоқ!..
Бұған дейін түн баласында тысқа шықпайтын Ұлпанның мына жоғалуы
Есенейді қайран қалдырды. «Иттер жөнелген жаққа кеткен болар, – деп
жобалады Есеней, - оларды дүрліктірген белгісіз адам да сол жақта болар.
Ұлпан, əрине, сол адамға кетті. Ол кім?»
Кім екенін іштей жорамалдаған Есенейдің мана күлге көмілген шоқтай
ғана болып құмыққан ашуы, басына келген дауылдың екпінінен кекті
лаулата жөнелді. Əне бір жаугершілік жылдары қаруланған білтелі қара
мылтығын, бейбітшілік күндерде де ол басына жастап жатушы еді. Оқ-дəрі
салатын талысы да жастық астында болатын.
– Неге өйтесіз? – дегенде:
– «Жау жоқ деме, жар астында, бөрі жоқ деме, бөрік астында» демей ме,
ата-бабаларымыз? Керек болып қалса, даяр тұрсын, – деп жауап беретін.
Ол «құралайды көздеп атады» дерліктей өте мерген кісі болған, сонда
жалғыз оқты – шитімен атып, ағып бара жатқан үйректерді қағып түсіре
беретін.
Ашуы лаулаған Есеней, мылтығын қолына ұстай, оқшантайын мойнына
аса, тысқа көйлек-дамбалшаң жүгіріп шықты. Ар жағында да ойланып
тұрмай, еңкеңдей басып, түйелерге беттеді. Түн ол күні қалың шықты,
салқын еді. Содан бойының тоңазуы ма, əлде, əлгінде ғана қашқан ақыл
басына оралды ма, – Есенейге ой түсе бастады.
«Құп – деп ойлады ол, – жорамалым келе қалсын-ақ дейін. Сонда, ашу
екпінімен, кезіге қалса, – жорамалдаған адамымды, əйтпесе тоқалымды
жайратып салайын, Сонда не болды?»
Оның ар жағында «Есенейлігі» түсіп кетті оның ойына. Ол өзін «осы
дуанның серкесімін» деп санайтын кісі. Егер сол «серке» бір қатынға бола
кісі өлтіріп жазаға тартылса не болмақ?!..
«Аңдысқан жау атыспаққа жақсы» дегендей, Есеней Шыңғыспен
аңдысып атысуға бел байлады.
Бұл кезде, шөккен түйелер арасында қауышқан Шыңғыс пен Ұлпан,
сұхбаттың қызу қызығына бөленуде еді. Олардың бұл сезімін, мана
ауылдан осылай қарай үріп шыққан иттер бөлді. Кездері көрген, құлақтары
естігіш, мұрындары сезімтал иттер, Ұлпанды көргеннен кейін үрулерін
доғарып, «қасқыр жеп қояр» дегендей, сол маңайда шоқиып отыра
қойысты. Аздан кейін. ауылдан шыға берген Есенейге кездерін тігіп қарай
қалды да, кім екенін танып жарысқан шабыстары жерді дүрсілдете
алдынан шықты. «Бұлары қалай?!» дегендей, Шыңғыс пен Ұлпан көздерін
иттер жарысып бара жатқан жаққа тікті де, қараңдаған жаяу адамды көрді...
– Ойбай біздің бай! – деді Ұлпан, денесі дірілдей қап.
– Бола берсін!
– Олай деме, төрем, – деді Ұлпан, қалтырап, – қан ішкен кісі ол. Көрсе
тегін жібермейді сені.
– Не қылады сонда? – деді əлі ешкімнен беті қайтып көрмеген Шыңғыс.
– Айта көрме, төрежан! Зыт талдардың арасына!
Шыңғыс «бар, төрем, бар!» деп итермелеген Ұлпанға көне қоймай
тырысып тұрған шақта, ар жақта, тар арасында жүрген Аба да жүгіріп
келді. Не халдар болғанын жəне боларын естіп те, көріп те тұрған ол,
«кеттік, төрем, кеттік!» деп, Ұлпанға қосыла, Шыңғысты талға қарай
икемдей бастады. Тырмысқан Шыңғыстың кеткісі келмеді. Ол жатқанда
шыққанын, жолда асықпай жүріп, қайда көшіп, қайда түстеніп келе
жатқанын Есеней естіп отырды. Есеней Кенесарыға кім жау болса, соны
досым деп санаймын еді, кім дос болса соны қасым деп санайтын еді.
Кенесарыны Құсмұрын төңірегінен қуып, Ырғызға айдап тастайтын орыс
əскерін Шыңғыстың бастауы, Есенейдің білігі отырған нəрсесі. Сондықтан
«төре» атаулыға іштей қас шашылғанымен, Шыңғыстың бұл қылығын
төрелердің ежелгі күндестігі мен ала ауыздығына жорығанмен, «арқар»
ұранды хан тұқымының қастығы да, достығы да уақытша екендігін
білгенмен, іштей Шыңғысты да жек көргенмен, дуанға бастық болып келе
жатқан адамды, «бір күніме керек болар» деді де, жолынан тайып кетуге
мүмкіндігі бола тура, күтіп жіберу мақсатымен, жайлап отырған құндызды
жағасынан қозғалмады.
Есенейдің қонаққа арнап жасатқан сегіз қанат ақ үйі болушы еді. Ұлы
жиындардың кезінде болмаса, бұл үйі күймеде артулы тұратын. «Сол үйді
тігіңдер!» деп бұйрық беріп Есеней. Үй Құндызының тамаша бір көгалына
тігілді.
Орыс базарларына қатынасы көп болған Есеней, «төсеніш»,
«жамылтқыш», «жастаныш» дейтіндердің ен, тəуірлеріне жинататын.
Ыдыс-аяқтары да мол, көрнекті болатын. Қонақ үйді солармен безендірді.
Бұл маңайдағы қазақтардың ең жылқылысы саналатын Есеней,
мақтаныш көріп, бір сəтте, алты айғырдың терісінен саба жасатқан еді де,
ел оны «тайжүзген» атап кеткен. Бұл сабаға қымыз жыл тəулігінің, екі-ақ
мезгілінде біреуі – көктемде, бие байланғанда, біреуі - күзде не
ағытылғанда. Осы екі мезгілде, «тайжүзген» толтырып, көктемдегісін
«қымыз – мұрындық», күзгісін атап, Есеней төңірегіндегі елдерді шақырып
шашақ ететін қымыз – мұрындыққа қысқы соғымдардың семіз біреуін
терісіне бүргізіп тастап, көктем туа, жеңіл ғана сүрлетіп, қымызға қоса
беретін сірге - мөлдіретерге арнаулы ту бие соятын.
– Сонда – дейді, бұл мəжілістерді көрген адамдар, – бір толған
«тайжүзген» бес жүз үйлі Көшебе – Сибанды түгел қандыратын еді.
Шыңғысқа тігілген қонақ үйге, Есеней осы сабаны да қойғызып, - «төре
келгенде инеп тұрсын» деген əмір берді. Оны инету қиын жұмыс емес
жүзден астам құлын байланатын желіні айналған, емшектері кере-қарыс
арғымақ биелерді екі-үш рет жебей сауса, «тайжүзген» бір-екі-ақ күнде лық
толып жатыр. Есеней «тайжүзгенді» Шыңғыс келерден бір күн бұрын
толтыртты да, «қымыздың өліп тұрғаны жақсы» деп, түні бойы пістірді.
«Тайжүзгеннің» тұрасы от орнындай, сабының жуандығы кіші-гірім
ашады, қалбағайын күміспен əшекейлеген піспегін. тек, атақты Тоғанас
балуан ғана жеке піскен, «одан басқа жігіттің пісуге əлі келмеген» деседі.
Тоғанас жоқ кезде «тайжүзгенді» су үшін, керегеге керген қыл арқанға
қалбағайынан қазық – бау шалып байлайтын болған да, жігіттер екі-екіден
кезектесіп, арқанмен пісетін болған.
– Сонда, – деседі көргендер, – гүмпілдей пісілген «тайжүзгеннің» даусы,
айдын көлде түнде əупілдегем дауылпаздың үніне ұқсап, жерді сілкіндіреді
екен.
Шыңғыс келер алдында, «тайжүзген» түні бойы гүмпілдеп жатты.
Шыңғысқа құрмет көрсеткісі келген Есеней, Сибанның ғана емес, сол
маңайды жайлаған Уақ, Қанжығалы, Күрлеуіт руларының «игі-жақсы»
аталатындарынан таңдаулылары «төремен табақтас, болсын» деп жинатты
да:
– Қара қазақ емес, қайда болса сонда жата кететін; орыс төрелерінің
үлгісін көріп қалада өскен адам, оның үстіне, хан тұқымының тыраштанған
пан, келетінін де білемін. Ас ішкен, кеңес құрған кезде ғана болмаса, езге
уақытта топырламаңдар, қасындағы нөкерлерімен оңаша жатып тұрсын, –
деп, оларды арнаулы жеке үйге түсірді. Есенейдің бұндай даярлығын
көргендер:
– Хан тұқымына қасқырдан үріккен жылқыдай қараушы еді, мұнысы
қалай, күрт түсіп?! – деп қайран қалысты.
– Өлмесін жақсы білетін адам ғой, бір есебі бар шығар, – десті біреулер.
Енді біреулер:
– «Əліптің артын күт» дегендей, ақыры неге соғарын күтейік, – десті.
Қонақ үйіне түсірген Шыңғысты Есенейдің ғана қарсы алды да, өзі
үйінен шықпай отырып қалды. Сондағы ойы – «Жасым үлкен. Өзі келіп
берер, мəжілісіне содан кейін араласармын» дегендік еді.
Шыңғыс Есенейдің, ойынан шықты да, қонақ үйге түсіп уақыт
жайланғаннан кейін, «Есекеңе сəлем беріп шықсам» деген ниетін білдірді.
– Болсын, – десті күтушілер.
Пəле, осы сəлемдесуден басталды.
Есенейдің алғашқы қатыны – Қанікей, бізге өткен тараулардан белгілі,
атақты Зілғараның қызы болатын. Одан туған екі ұл, – Аманжол мен Мықи,
бала шақтарында шешектен өлген, содан кейін Қанікей құрсақ көтермей
қойған. Бір жағынан бала тілеген, екіншіден -жас иісті болғысы келген
Есеней тоқал алайын десе, аюдай ақырған он төрт аға-інісі бар Қанікей,
соларды тіреу көріп, міз бақтырмаған.
Сөйтіп жүргенде, өткен жазда бір оқиға болды сонау – алыстағы
Баянaулда тұратын, Қыпшақтың Күреуіт руынан шыққан, атақты Нияздың
немересі, Артықбай есімді бай, жерінде тақыршылық болған соң
жылқыларын Орал тауының биыл да «бетегелі» деп естіген етегіне
шатаспақ болып айдатты. Ол осы бетінде Обағанның Тобылға құятын
сағасын күзектеп отырған Есеней аулының тұсына кеп қонды да, Есенейді
қонаққа шақырды.
Артықбайдың «жан» дегенде он бестен он алтыға қараған, Ұлпан есімді
жалғыз ғана қызы бар еді. Жасынан ерке өскен ол қыз, еркек-шораша
киінетін, тентек ер баладай сөйлейтін, жұрт оның қыз екенін даусынан
жəне арқасына жіберген екі бұрым ұзын шашынан ғана айыратын. Ол өте
сымбатты да, сұлу қыз болатын.
Есенейді қонаққа шақырған Артықбай, қасына бір пысық жігітін қосты
да, осы Ұлпанды жіберді. Сəлем беріп үйіне кірген Ұлпанның қыз екенін,
Есеней алғашқы үнінен - ақ таныды да, кəрі қасқырдың көзі, піскен ақ
марқадай сымбатты сұлу қызға түсе кетті. Ар жағындағы ойы – бассалып
жей қою. Бірақ, ол ниетін ішіне ғана түйді де, сыртына сыр білдірген жоқ.
Есеней шақыруды қабыл ап, ертең түсте жолдас-жорасымен баруға уəде
етті.
Оның сыбағасы тоқты-торым, тай-құлын емес, ту бие екенін Артықбай
біледі. Жақында жайылған жылқыларынан «ең семіз биені алып кел» деп,
қасына жігіт қосып Ұлпанды жіберді.
Кішкене күнінен мал арасында, əсіресе жылқы арасында өскен, жасынан
жылмиған жүйрік пен жылжыған жорғалардың талайын мініп тақымы
бекіген, аттың құлағында ойнайтын Ұлпан, қалың жылқының ішінен бір
семіз байталға бұғалықты өзі тастап, қасындағы нөкерлері асау биені
сүйреткендей, Артықбайдың жаппасына алып келді.
Жалшы-жалаугерлері бірге еріп келе жатқан Артықбай жерінің
төңірегінде басқа да бірталай қос бар еді. Солардың иттері, асау биені
айқай-шумен əкеле жатқандардың алдынан үріп шыға келді, сонда, бейпіл
сөйлеп үйренген Ұлпан:
– Ау, үрмеңдер, иттер!.. Ауылда Есеней жатыр! - деп айқай салды.
Бір қосқа оңаша түсірген Есеней бұл кезде қалғып жатыр еді. Жас
қыздың өткір даусы құлағына сап ете қалғанда, ол оянып кетті де, манағы
қызығудың үстіне, «мына қыз басынды - ау, əрі атымды атап, əрі иттерді
менің атыммен қорқытып!..» ашулана қалды да:
– Қап, сен қызды ма?!. – деп кіжінді ішінен.
Осы ашуы бойынан тарамаған Есеней, түнде үйіне қайтып, ертеңіне
ертемен қосын артқалы жатқан Артықбайға: - «Қызын маған кішілікке
қалдырып кетсін!» деп кісі салды.
Күтпеген хабардан зəресі кеткен Артықбай көше жөнелуге қаймығып,
«сөзден тоқтатам ба» деген оймен, пысық адамның біреуін Есенейге
жіберді. Сонда айтқаны:
– О не қылғаны, Есекеңнің? Басынғаны ма? Өйтетін мен де құлқұтанның бірі емеспін, Күрлеуіттің қырық мың жылқы біткен Ниязының
немересімен атақты қаз дауысты Қазыбектің жиенімін. Кісілігім кем
болғанмен, дəулетім өзімен қатарлас. Көп баламның бірі емес, қынжылсам
да бере салатын. Көзімнің қарашығындай жалғыз қызым. Жұртқа ер жеткен
сияқтанғанмен, езіме жас баладай. Не жазығым бар, қаршадай баламды
жылатып тартып аларлық? Күтуімде де, қонағасымда да кемдік жоқ
сияқты. Ендеше, неге бүйтеді?!.. Қой, бүйтпесін Есеней! Қайтсын,
райынан! Ағайыннан алыста екен деп, аламандық жасамасын. «Иттің иесі
болса, түлкінің тəңірісі бар» деген. Мені де іздейтін ел табылады.
Ағайынды атыстырмасын. Қойсын, бұл қомағайлығын!
Елші адам Артықбайдың сөздерін Есенейге түгел жəне дəл жеткізді.
Есенейдің бір мінезі, ерегесімпаздығында еді. Артықбайдың сөздерін ол
«күш көрсету» деп ойлады да, елшіге қысқа ғана жауап берді:
– Екінің бірі не айтқанымды орындасын, əйтпесе жылқысын кейін айдап
қайтсын.
Бұл сөзді естіген Артықбай не істерге білмей қатты састы. Ақылдасқан
біреулері:
– Есеней айтқанынан қайтпайтын кісі. Таңдауын өзіне берген екен,
соның біреуін, амал жоқ қалайсың. Тегі қайғырсаң да қызыңды бермей
болмас. «Қасқырдың ұлығаны - жеймін дегені», қызыңа қарап ұлыған екен,
Есеней, енді жемей тынбайды. «Кейін қайтсын» дегені жай сөз.
Қайтармайды кейін. Нанбасаң, кейін аттап көрші, қызыңды тартып алсын!
– деді.
Артықбайдың не істерге білмей сандалған халын көрген Ұлпан, əкесіне
кісі салды, сонда айтқаны:
– Қалыңға сатылатын қыз кімге қатын болмаушы еді? Мен де ошаққа тас
болмаймын. Əкемді мен асырамаймын, малы асырайды, мені Есенейге
берсін де, малын мақсатты жеріне айдап өтсін.
Артықбай амалсыздан көнеді де, Ұлпанды Есенейге қалдырып, өзі ілгері
көшеді. Көшер алдында əкесімен көріскен Ұлпан:
Алып қалды-ау, Есеней,
Найза ұшы, мылтық күшімен.
Қор болды-ау, қайран жас күнім,
Əкемнен үлкен кісімен,
Кегімді ойдан кетірмен,
Кəрімін демей көпірген,
Күндердің күні болғанда,
Шаңырағын қу бастың
Ортасына түсірем –
деп жылапты. Ұлпан осы сертіне жеткен адам.
Есенейдің Ұлпанды алуы айдай əлемге əйгі болған еді. Бұл оқиғаны
Сырымбет тауын төңіректеген ел де, олардың ішінде – Аба да естіген.
Шыңғыстың əйел құмар жігіт екенін Аба Зейнепті алуға бара жатқан
сапарында - ақ аңғарған. Жолшыбай ол, талай қыз-келіншекпен
Шыңғыстың арасында жеңгетай болып үлгерген. Шыңғыс Сырымбетте де
сол əдетін тастамай, бірер жүрісін Зейнеп те аңғарып қап, араларында
жанжал да туған. Сырымбеттен Құсмұрынға аттанған сапарларында,
Шыңғыс Абаға жолшыбай жігітшілік құр жайын ескерткен.
– Ол болып жатыр ғой, – деген Аба.
Бір сəтте Аба Шыңғысқа Ұлпан жайлы естіген – білгенін айтып берген.
– Өзім көрмегенмен, – деп аяқтаған Аба Ұлпан туралы сөзін, –
көргендердің айтуынша, Есенейдің сол тоқалы «кескін біткеннің көріктісі»
дейді, «адамзаттың періштесі дейді..
Осы əңгімені қызыға тыңдаған Шыңғыс Ұлпанға сыртынан құмартып,
тура жолынан аздап қиғаштығы бар Есенейдің үйіне, оған сəлем беру үшін
емес, Ұлпанды көру үшін түскен.
Шыңғысқа арналып тігілген қонақ үй, Есенейдің өз үйінен атпен
қатынасатын жырағырақ жерде екен. Сусындап жайланғаннан кейін тысқа
шыққан Шыңғыс Абаға Ұлпанды көре алмау қаупін айтып еді:
– Уайым емес нəрсені уайымдағаның, не қылғаның?! – деді Аба. –
Көреміз деген соң, көреміз.
– Қалай?
– Қонақ болып отырған жоқпысың Есенейдің үйіне? Осы елдің ақсақалы
емес пе ол? Əрі – байы, əрі – батыры. Соған сəлем беруді сылтау ғып
бармаймыз ба, біраздан кейін үйіне? Тоқалын да көрмейміз бе, сонда?
Бұлар сəлемдесе барса үйде Есеней мені Ұлпан ғана бар екен. Есенейдің
тізгінін қолына мықтап ұстау үшін, Ұлпан осы босағадан аяғын аттай, іші бауырына кіріп алған да, жылға жетпей қыз туып берген. Перзенті жоқ
Есеней, Ұлпанды енді тіпті қадірлеп, бұрынғыдан бетер еркелеткен. Бұрын
да «аттыға – жол, жаяуға сөз бермейді» дейтін Ұлпан, енді тіпті өткірленіп,
үлкен демей, кіші демей, бойдағы мінін қаза беретін. Сонысынан
жасқанып, көп адам оның үстіне кіре де қоймайтын. Ұлпанға үйленгеннен
кейін, Есеней бұрынғы ел қыдырғыштығын да, аң құмарлығын да азайтып,
шақырғандардан ілуде біреуіне ғана қонаққа баратын, сонда Ұлпанды
қасынан қалдырмайтын, ол бармайтын жерге аяғын аттамайтын, алдына
сөз келе қалса, бірен -сараны ғана болмаса көбінің билігін Ұлпан айтатын.
Есенейдің мол дəулетіне кірген Ұлпан, үйінде де, түзінде де мейлінше
малынып киінетін. «Көңілін киіммен аулайын» деп ойлаған Есеней, қалай
сəнденем десе де қолын қақпайтын. Өзгесін былай қойғанда, басынан
тастамай киіп жүретін жалғыз сəукелесінің өзі, баға білетін адамдардың
айтуынша айғыр үйір жылқыға тұратын.
Былай да əдемі киінетін Ұлпан, «Шыңғыс келе жатыр дейді» деген
хабарды естіген соң, тіпті малынып ең асылдарын бойына түгел сыйғызуға
тырысты. Оның ұзын аппақ саусақтары, асыл тастар қондырған алтын
жүзіктерге лық толды. Келіншек болса да жуан, ұзын бұрымдарын қамзол
сыртынан салбыратып жіберетін ол, бүгін бұрымына алақаны жалпақ,
үзбелері көп, бəріне де меруерт, маржан, кəукер, жақұт сияқты асыл тастар
қондырған алтын шолпысын қоса өрді. Құлақтарына да жалтылдағы
ерекше сырғаларын салды. Бұл қылықтарын іштей Ұнатпағанмен, Есеней
сыр білдірген жоқ. Қонақ үйін, өз үйінен жырағырақ жерге тіктіруі
Ұлпанның бойын Шыңғыстан аулаққа салуы еді.
Төре тұқымының қара қазаққа кішірейгісі келмейтін əдеті болатын. Бір
есептен келмес те, сəлемдеспес те. «Келсе келер, келмесе қонағасысын
ішер де аттанар, мен де кішірейіп бармаспын» деп ойлап қойған еді Есеней.
Ұлпанның əсемденуін көрнен кейін, ол Шыңғыстың келмеуіне тілектес
болды. Келерін естігенде: – «мейлі, – деп тоқыратты көңілін – азар болса,
кезін сатар. Онымен не бітіреді?».
Есеней қателесті.
Шыңғыс туралы толып жатқан қызғылықты кеңестер естіген, сондықтан
көруге құмартатын Ұлпанның былайша да қанды кескіні, «келе жатыр»
деген үн құлағына тигенде, маздаған оттай құлпыра жалындап жүре берді.
Ол өзіне-өзі ие бола алмай безгек адамдай қалтырай бастады. Онысын
Есенейге сездірмеуге тырысты. Егер ерімен аралары жақын болса, сезіп те
қалуы мүмкін еді. Қазір алшақ отыр. Есеней төрге таман илеген тай
терісінен жасалған, төрт бүктеулі жұмсақ бөстектің үстінде отыр; Ұлпан оң
босағаға құрылған ақ жібек масахананың ішінде төрт бүктеген бағсайы
көрпенің үстінде отыр. Араларының алшақтығымен қатар, Есенейдің көзі
де аздап көмескілене бастаған құлағы да аздап мүкістене бастаған шақ.
Шыңғыстың үйге кіруі, шалшық түстін, кезі еді. Еңсегейі биік ақ үйдің
түндігі күн жақ бұрышынан кен, түрілген. Сондықтан үй іші мейлінше
жарық.
Осы үйге басын сұға берген Шыңғыстық кезі, ең алдымен, ақ
шымылдықтың ішінде, кескіні қызғылт гүлдей құлпырып отырған
Ұлпанды шалып қалды. Сол нұрға елтіген ол, тіккен көзін тез аудара алмас
па еді, қайтер еді, – егер мына қалпын аңғарған Аба, көңілін бөлу үшін,
Есенейге қаттырақ дауыспен сəлем беріп қалмаса?.. Сол дауыс қана
Шыңғыстың айырылған есін бойына қайтарып, ол да сасқалақтаған үнмен,
оң қолын кеудесіне басып, Есенейге «ассалаумəликем!» деді. Шыңғыстың
Ұлпанға қадала қарауын аңғарып қалған Есеней, Шыңғыстың сəлеміне
жауап берместен, алдына келіп ұсынған қолын ғана алды.
Сөзді неден бастарын білмей, Есенейге бір, Ұлпанға бір жалтақтаған
Шыңғысқа қарамастан:
– Ас əкеліңдер! - деді Есеней, қонақтарға ере кірген жігітіне.
Ондайдағы ас – қымыз ғана. Қымыз ауыз тигеннен кейін, бедірейіп
қарап отыруға ыңғайсызданған Шыңғыс, аз сөзбен жол жайын айтты. Оған
«а - а - а» деді де қойды Есеней. Одан əрі де үн қатыспаған соң, мелшиіп
отыра беруді ыңғайсыз көрген Шыңғыс:
– Асығыстау келе жатыр ем, Есеке. Сізге сəлем беріп қана шығайын деп
ем. Ұлықсат болса қонақ үйіме барайын, – деді.
– Бар! – дей салды Есеней салқын үнмен.
Қонақтар тұра жөнелді. Есеней қатуланған кескінмен төмен тұқырған
басын көтерген жоқ. Құмартып үлгерген Шыңғыс, есіктен шығарда
Ұлпанға тағы бір қадала қарады. Ол манағы жалындаған қалпында екен.
Тоғысып қалған көз қарасынан Шыңғысқа аңғартпақ болғаны:
– Бұдан соң көрісеміз бе, жоқ па? Қош сұлу жігіт!
Шыңғыс та осы ой да кетті.
Ұлпан мен Шыңғыстың көздері арбасудан ішінде қызғаныш тұтана
қалған Есеней, Шыңғыс кеткен соң да сол қызғанышты қыздыра түспесе
бəсеңдеткен жоқ. Сондықтан «өзі кеп сəлемдессе артынан барып
мəжілістесермін» деген ойынан айныды да, «құяңым ұстап қалды» деген
сылтауымен, Шыңғыс түскен үйге барған жоқ.
Арбасқан көздер өз жұмысын атқарып жатты. Есеней үйінен былай
шыға:
– Апырау, Əбеке-ау, – деді Шыңғыс Абаға, – Əлгі көргеніміз періште ме,
адам ба?
– «Мен соңғысы ма» деп қалдым, – деді Аба.
– Ал енді, бұған қол қалай жетеді?!
«Əйелге қол жетуде қиындық жоқ» деп санайтын Аба езін бұлдандыра
түсу үшін, əдейі қиындатып:
– Қайдам, қалай жететінін? Есенейін, анау, қартайған к.ара бурадай
жолыңда шегіп жатқан!.. Естігенім болмаса, көрмеген кісім еді. Ұсқынды
кісі екен-ау, өзі!.. Өңкиген дене бітімі де, бас бітімі де шөккен бура сияқты
екен. Отырған бойының биіктігі түрегеп тұрған орта бойлы кісідей ме деп
қалдым!.. Қай жағынан қарасан, да доп-домалақ көрінеді екен өзі. Екі
иығына екі кісі мінгендей, кеуде тұсы ішіне азық толтырған үлкен
дағарадай. Мойны да бұқа сияқты тұтас екен. Шүйдесі де сондай. Басы
кішігірім қазанға пара-пар болу керек. Қоңқайған зор мұрны да, салпиған
төменгі ерні де, аумаған буранікі. Алақандай шағыр көздері де, құтырған
бурадай шарасынан шығып, шатынап барады. Иегіне біткен сирек қара
буырыл сақалы мен мұртын да, тарлан бураның тамағына біткен шуда
сияқты ма деп қалдым. Жалпақ қара бұжыр беті, қара шұбар бүркіттің
жотасына ұқсайды.
Есенейдің аса ұсқынды түр-тұлғасы туралы, Шыңғыстың өзі де Абадай
ойда еді. Бірақ оған қазіргі қажеті оның ұсқыны емес, сұлу жас тоқалы
Ұлпанға қолының қалай жетуі. Басын осы ой шырмап келе жатқан Шыңғыс
Абаның Есенейді сипаттауын немқұрайды тыңдады да, сөзінің арты ұзара
бастаған соң:
– Əй, қоя тұр оны, басқаға көш! – деді.
– Неменеге?
– Ұлпанға қолдың қалай жетуіне.
– Ол оңай жұмыс емес.
– Неге?
– Қиындатқан өзіңсің, төрем.
– Қалай?..
– Ұрғашы көрмегендей, Есенейдің үйіне бас сұққаннан-ақ, тоқалына
қадалдың да қалдың. Оныңды кəрі қасқырдың көзі шалып отырды. Түс
бермей тымырайып отырып қалған себебі сол. Молдалар «бір адамның
соңында қырық шайтан жүреді» десе, «бұл тоқалдың артында жүздеген
шайтан жүреді» деп есітем; «екі жүз үйлі Сибанның еңбектеген жасынан
бастап, еңкейген кəрісіне дейін осы тоқалға аңдушы» деп есітем, сонша көз
бізге алдата ма?...
Абаның сөздерін дəлелді көре тұра, Шыңғыс:
– Талай шиені шешуші едің ғой. Əбеке, бұның да ретін тап! – деп қолқа
салды.
– Көрерміз, – деді Аба аз уақыт сөз жарыстырғаннан кейін – тəуекел деп
талаптанып байқайын. Іс шығара алмасам ұрыспассың.
– Шығарасың, – деді Шыңғыс сенген дауыспен.
– Іңірден бастап жоғалармын. Өзім келгенше мені іздемессің.
– Мақұл.
Салт келе жатқан Аба, көзімен Есеней үйіне жақындап барарлық таса
жер іздеді. Оны тапты да өзеннің ен бойына тал өскен «Той» аталатын
тереңдеу бір құрғақ сайы, ирелеңдей отырып, Есеней аулының деңгейінен
əрі қарай кетеді екен. Соны бойлап барса, Ұлпанмен ұшырасып та қалуы
мүмкін. Олай ойлауы: мана, бұлар Есеней аулынан аттанып жөнелгенде,
басына желек бүркенген бір əйел, сайдың арғы бір тұсына қарай беттей
берген.
– Сол, Ұлпан – деген Аба, əйелді Шыңғысқа нұсқап. – Дəуде болса ол,
түзге отыра шыққан жоқ, бізді сыртымыздан қарайлауға шықты; егер мен
əйел танитын болсам, сол келіншек саған қызығып қалды!..
– Қойшы! – деді Шыңғыс.
«Сол келіншек сол кеткен сайына іңірде тағы бір рет неғып бармас
екен?» деген ойда болды Аба Шыңғыспен кеңесіп келе жатып. Бірақ, бұл
ойын сездірмеді.
Шыңғыс Есенейден қайта, қонақ үйдегі мəжіліс қызды. Сол маңайдағы
ауылдардың жақсы – жайсаңы, əнші-күйшісі, шешен – білгірі бұл үйде
түгел еді. Есеней тапсырған ту бие, кешқұрым сойылды. «Тайжүзгеннің»
таусылмас қымызы ағыл-тегіл құйылып жатты. Қызу мəжіліс басталып
кетті...
Осы мезгілде қызыл – іңірді бүркеніп, Аба Той сайын бойлай жаяу
зытты, ат мінсе «көзге түсермін» деп қауіптенді. Бұл – бұл жақтан бара
берсін, біз Ұлпан жағына оралайық.
Алдына бірінші міндет қып, Есенейді билеп алуды қойған Ұлпан, ең
алдымен соған сенімді болғысы кеп,екі жүз үйлі Сибан түгел аңдығанмен,
бұған дейін шашау шығып көрген жоқ-ты. Сол жайына көзі жеткен Есеней
Ұлпанды қадыр тұтып, сезін екі қылмайтын. Аз уақытта Есенейді баурап
алған Ұлпан өзгелер түгіл. бəйбіше қатыны Қанікейден де айырып, үйін
інісі Меналының аулына қостырған жəне ол ауылды атпен барарлық алысқа
қондыртқан. Тізгіні Ұлпанға берілгеннен кейін. Есенейге жаққысы
келгендер, алдымен Ұлпанға жағып, алар – сауын, мінер – көлік сияқты
қолғабыстарын Ұлпаннан-ақ алып жүре беретін. Есенейдің ең дəулетін
аясын ба, – «жүн-жұрқа, қыл-қыбыр ас-су» дегенді мол үлестіріп Ұлпан
Есенейге қосылуы жылға жетпей ел аузында «Ұлпажан», «қайқы алақан қайырмен», «мырза келіншек» аталған. Оның үстіне бала көтеріп, туған
қызы «кезі бақырайған, мұрны қоңқиған, аумаған – Есекең» деген соң,
«адал тоқал болды-ау, мынау!» деп тіпті əлпештеген.
«Жұрт мақтаған жігітті қыз жақтайды» дегендей, сыртынан мақтаулы
Шыңғысты көргенде, Ұлпан есінен танып к,ала жаздады: мұрты жаңа ғана
қырбықтанып келе жатқан, сымбатты, сұлу жас жігіт!.. Оның үстіне
офицерше киініп белін тас - түйінін мойнына балдағы алтын қылыш асып
алған.
Шыңғысқа ол, табан аузында құмарта қалды. Сөйлесуге тіл жоқ, –
Есенейден бата алмайды. Бар əлі келгені – көзі. Ол бір-екі рет қадай
қараған көзімен де Шыңғысқа ішкі сырын түгел ақтарып болған сияқты,
сонда айтқаны, – «сенімен қауышар күн бар ма, жоқ па?!»
Шыңғыс аттанып кеткенде, тысқа шығып, артынан көз тастаған себебі
де осы еді. Есенейдің қызғанғанын Ұлпан бет бейнесінен түсінді. Ұлпаннан
сыр тартқысы келген Есеней Шыңғыс аттана оны:
– Уəлінің мына баласы сымбатты. сұлу жігіт болып өскен екен! – деп
мақтаған болып еді, Ұлпан қасақана дау айтып:
– «Төре тұқымы тыраш келеді» деуші еді, рас қой деймін сол. Кісіге
жұғымы жоқ, кекірейген біреу ғой, Шыңғысың! Кескіні не керек оның, ас
құйып іше ме, əдемі болып? – деді.
Қай сөзі екенін Есеней аңғара алмады.
Шыңғыспен қалай қауышудың ретін білмеген, олай болуға сенбеген
Ұлпан, «үмітсіз – шайтан» деген мақалды қамалған қараңғылығын шам –
шырақ қып тұтатты да үміттің көмескі сүрлеуіне түсті. «Манағысы – бекер
қарас емес, – деп жорыды ол. – Егер құмарлық қарас болса, артына неғып
бір оралмас екен?».
Қалай оралуын ойлағанда, Ұлпанның есіне де Той сайы түсті. «Ел
жатқан кезде, панасы кеп осы саймен неғып келмес екен?» деп үміттенді
ол.
Сол үміт дамыл бермеген Ұлпан, күндегі дағдысымен, күн – байыр
шақта, Той сайының жағасына түйе шөгерісуге барды. Оның төркіні де
түйелі бай еді. Түйелерді, əсіресе – боталарды шөгерісу, Ұлпанның бала
күнінен қызық көретін ісі де. Ұлпанға үйленген шақта, Есенейде екі Жүз
елудей түйе болатын. Өзге шаруаға араласпайтын Ұлпан, түйелерді өргізу,
жусату ісінен қалмайтын.
Бүгін де түйелерді шөгеріскен Ұлпан, өзге күндерден өзгешелеу бір
қылық көрсетті: Есенейдің көп бурасының ішінде, «Жыланбас» аталатын
біреуі – кісі алғыш еді. Қаңтар айынан бастап құтыратын ол бура,
түйешілердің ішінде, тек Тұтқыштан ғана қорқатын. «Бұзауында қорыққан
адамын бұқа сүзбейді» дегендей, бота күнінен қорқып ескен Тұтқыштан,
құтырған кезінде өзге адамның бəріне тап беретін Жыланбас қорқып, оны
тек, отқа-суға сол ғана апара алатын. Қаңтардан сəуірге дейін шынжыр
ноқтамен темір қазыққа байлап тастайтын Жыланбасты, Есеней көктем туа
босаттыратын. Құтырған айларында көрінгенге тап беретін жыланбас, жаз
айларында үйіріне жоламаған кісіге шаппайтын, үйіріне барғанда (адам
болсын, қасқыр болсын) қуып жетсе шайнап тастайтын. Сондықтан Есеней
оны түйелеріне бақташы көретін.
Күндіз маңайдағы сортаңдарға жайылатын түйелер, кешке ауылға
қайтатын еді де, Той сайына шегерілетін еді. Өзгелерді маңайлатпайтын
бураларды, əсіресе Жыланбасты Тұтқыш қана шегеретін еді. Ұлпан
Тұтқышқа ере баратын. Жыланбас қазықталмай, жай ғана шөгерілетін.
Бүгін Ұлпан шөгерілген Жыланбасты қазыққа байлатты. Тұтқыштың:
– Неге, шырағым? - деген сұрауына: – Ауылда қонақтар жатыр ғой, – деп
жауап берді Ұлпан, - бейсауат жүрген біреуін тура бас салып, жазым ғып
жүрер.
Тұтқыш Ұлпанның сөзіне сенді.
Түйелерді түгел шөгеріп болғанша, қызыл іңір басталып қалатын еді.
Сол кезде, түзге отырғысы келген кісі құсап, Ұлпан тал арасына кеткенде,
ойда жоқта, «əй!» деген дыбыс естілді. Қаннен-қаперсіз Ұлпан шошып
кетіп «көтек!» деп қалды. Тұтқыштың құлағы мүкіс еді, əйтпегенде, мына
дауыстарды естіп те қалар еді.
Шошынған дауысқа Ұлпан жалт қараса, манағы Шыңғыстың қасындағы
жігіт!..
Бұндай «жорықтарға» талай шығып кəнігі болып алған Аба, Ұлпанның
алдына қол қусырып тəжім етті де, мақсатты сөзін іле бастап кетті. Ұлпан
Абаның көңілінен шыққан соң, уəде былайша байланды: түн ортасы ауып,
ұйқыға кеткен шақта, Шыңғысты ерткен Аба, осы араға келеді, сонда
оларды Ұлпан тосып алады.
Сөзді осыған байлаған Ұлпан, үйіне қайта Есенейге ерекше еркелеп,
оның қыбын табуға тырысты: Есеней кешкі асына ақ ірімшік, піскен сүттің
қаймағына ездіретін еді. Жағынған Ұлпан, кейбір кештерде жаңағы
тағамды, Есенейге өз алақанымен асататын, содан кейін сіміретін
шұбаттың сапты - аяғын да тұтқасынан ұстап тұрып қолынан жұтқызатын.
Бүгін де сөйтті. Бұдан, Есенейдің ішіне мана қатқан ашу мұзы жібімеді.
Ақ ірімшікті Ұлпанның мақтадай жұмсақ алақанынан асай отырып,
қышқылтым, қоймалжың шұбатты қолынан сіміре отырып, бүгін түнде
аңду ойын бекіте түсті.
Есеней мен Ұлпанның түнгі төсектері алшақтау салынушы еді. Оған
себеп: біріншіден -Есеней қатты қорылдайтын, екіншіден, - қатты
ұйқысырайтын. Бұл екеуі де Ұлпанға маза бермеуін білген Есеней, «сен
алшағырақ ұйықта» дегенді өзі айтқан.
Олар бүгін де сөйтті. Бірақ Есеней бүгін өтірік қорылдады. Шыны –
Ұлпанды алдастырып аңду.
Бір кезде қалғып кетіпті. Бұрын аңшы болған Есенейдің қасқыр алғыш
қабаған иттері болушы еді. Солар дауыс қоса маңқылдай қалмаса, Есеней
қалғудың артынан қалын, ұйқыға сүңгіп кетер еді.
Иттер маңқ ете қалғанда, Есеней оянып кетті. Олар сол үрген
қалыптарында түйелер шөгерілген жерге қарай шауып барады. Иттер
бетімен үрмейтін, жат кісіні немесе қасқырды сезсе ғана үретін. Қасқырлар
шөгерілген топ түйеге шаппайды. Үргендері жат кісі болу керек. Есенейдің
малына ұры тие алмайды. Сонда, бұл жат кісі кім?
Осы ойдан ұйқысы шайдай ашылып кеткен Есеней «Ұлпан!» деп дыбыс
берсе, жауап жоқ. Үнін қаттырақ шығарса, тағы сондай. «Жоқ болғаны
ма?» деп, қараңғы үйде еңбектеп кеп орнын сипаса, - жоқ!..
Бұған дейін түн баласында тысқа шықпайтын Ұлпанның мына жоғалуы
Есенейді қайран қалдырды. «Иттер жөнелген жаққа кеткен болар, – деп
жобалады Есеней, - оларды дүрліктірген белгісіз адам да сол жақта болар.
Ұлпан, əрине, сол адамға кетті. Ол кім?»
Кім екенін іштей жорамалдаған Есенейдің мана күлге көмілген шоқтай
ғана болып құмыққан ашуы, басына келген дауылдың екпінінен кекті
лаулата жөнелді. Əне бір жаугершілік жылдары қаруланған білтелі қара
мылтығын, бейбітшілік күндерде де ол басына жастап жатушы еді. Оқ-дəрі
салатын талысы да жастық астында болатын.
– Неге өйтесіз? – дегенде:
– «Жау жоқ деме, жар астында, бөрі жоқ деме, бөрік астында» демей ме,
ата-бабаларымыз? Керек болып қалса, даяр тұрсын, – деп жауап беретін.
Ол «құралайды көздеп атады» дерліктей өте мерген кісі болған, сонда
жалғыз оқты – шитімен атып, ағып бара жатқан үйректерді қағып түсіре
беретін.
Ашуы лаулаған Есеней, мылтығын қолына ұстай, оқшантайын мойнына
аса, тысқа көйлек-дамбалшаң жүгіріп шықты. Ар жағында да ойланып
тұрмай, еңкеңдей басып, түйелерге беттеді. Түн ол күні қалың шықты,
салқын еді. Содан бойының тоңазуы ма, əлде, əлгінде ғана қашқан ақыл
басына оралды ма, – Есенейге ой түсе бастады.
«Құп – деп ойлады ол, – жорамалым келе қалсын-ақ дейін. Сонда, ашу
екпінімен, кезіге қалса, – жорамалдаған адамымды, əйтпесе тоқалымды
жайратып салайын, Сонда не болды?»
Оның ар жағында «Есенейлігі» түсіп кетті оның ойына. Ол өзін «осы
дуанның серкесімін» деп санайтын кісі. Егер сол «серке» бір қатынға бола
кісі өлтіріп жазаға тартылса не болмақ?!..
«Аңдысқан жау атыспаққа жақсы» дегендей, Есеней Шыңғыспен
аңдысып атысуға бел байлады.
Бұл кезде, шөккен түйелер арасында қауышқан Шыңғыс пен Ұлпан,
сұхбаттың қызу қызығына бөленуде еді. Олардың бұл сезімін, мана
ауылдан осылай қарай үріп шыққан иттер бөлді. Кездері көрген, құлақтары
естігіш, мұрындары сезімтал иттер, Ұлпанды көргеннен кейін үрулерін
доғарып, «қасқыр жеп қояр» дегендей, сол маңайда шоқиып отыра
қойысты. Аздан кейін. ауылдан шыға берген Есенейге кездерін тігіп қарай
қалды да, кім екенін танып жарысқан шабыстары жерді дүрсілдете
алдынан шықты. «Бұлары қалай?!» дегендей, Шыңғыс пен Ұлпан көздерін
иттер жарысып бара жатқан жаққа тікті де, қараңдаған жаяу адамды көрді...
– Ойбай біздің бай! – деді Ұлпан, денесі дірілдей қап.
– Бола берсін!
– Олай деме, төрем, – деді Ұлпан, қалтырап, – қан ішкен кісі ол. Көрсе
тегін жібермейді сені.
– Не қылады сонда? – деді əлі ешкімнен беті қайтып көрмеген Шыңғыс.
– Айта көрме, төрежан! Зыт талдардың арасына!
Шыңғыс «бар, төрем, бар!» деп итермелеген Ұлпанға көне қоймай
тырысып тұрған шақта, ар жақта, тар арасында жүрген Аба да жүгіріп
келді. Не халдар болғанын жəне боларын естіп те, көріп те тұрған ол,
«кеттік, төрем, кеттік!» деп, Ұлпанға қосыла, Шыңғысты талға қарай
икемдей бастады. Тырмысқан Шыңғыстың кеткісі келмеді. Ол жатқанда
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Аққан жұлдыз - 08
- Parts
- Аққан жұлдыз - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 213230.5 of words are in the 2000 most common words45.7 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3864Total number of unique words is 214333.1 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3877Total number of unique words is 217032.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 209632.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3854Total number of unique words is 224732.5 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3851Total number of unique words is 220231.7 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3936Total number of unique words is 213434.9 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words56.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3809Total number of unique words is 217832.1 of words are in the 2000 most common words46.7 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3859Total number of unique words is 218033.4 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 186635.9 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 213233.1 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 223831.8 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3882Total number of unique words is 214933.4 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3986Total number of unique words is 222532.3 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3952Total number of unique words is 214134.2 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3931Total number of unique words is 189136.6 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 212233.3 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 218232.6 of words are in the 2000 most common words47.2 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3753Total number of unique words is 211432.6 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3821Total number of unique words is 207034.3 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 202934.9 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3799Total number of unique words is 219633.5 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3816Total number of unique words is 220131.7 of words are in the 2000 most common words46.4 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3910Total number of unique words is 222331.8 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 195334.8 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3860Total number of unique words is 217233.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words55.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 223932.8 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 215130.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3830Total number of unique words is 205634.5 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3683Total number of unique words is 210229.2 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words48.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 221528.9 of words are in the 2000 most common words41.1 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3779Total number of unique words is 230830.7 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words50.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 220132.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3890Total number of unique words is 234933.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 228831.8 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3857Total number of unique words is 229032.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3812Total number of unique words is 214335.0 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3915Total number of unique words is 217733.7 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 223235.4 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3742Total number of unique words is 206834.9 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3790Total number of unique words is 230231.1 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 226731.0 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3804Total number of unique words is 232529.2 of words are in the 2000 most common words42.2 of words are in the 5000 most common words50.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 215931.0 of words are in the 2000 most common words43.9 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3706Total number of unique words is 228929.3 of words are in the 2000 most common words42.8 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3815Total number of unique words is 227132.0 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3754Total number of unique words is 213733.6 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3739Total number of unique words is 221231.5 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 227332.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3787Total number of unique words is 223032.6 of words are in the 2000 most common words45.9 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 221231.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3833Total number of unique words is 225730.7 of words are in the 2000 most common words42.3 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 225031.6 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 223429.9 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3805Total number of unique words is 212132.7 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3774Total number of unique words is 215130.1 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 57Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3676Total number of unique words is 217929.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 58Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 217331.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 59Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 228831.9 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 60Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3904Total number of unique words is 220232.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 61Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3843Total number of unique words is 214333.0 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 62Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3837Total number of unique words is 214132.6 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words53.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 63Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3795Total number of unique words is 227231.1 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 64Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3953Total number of unique words is 217733.8 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 65Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 219932.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 66Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 816Total number of unique words is 59045.0 of words are in the 2000 most common words59.0 of words are in the 5000 most common words66.5 of words are in the 8000 most common words