Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Аққан жұлдыз - 29
Total number of words is 3830
Total number of unique words is 2056
34.5 of words are in the 2000 most common words
49.8 of words are in the 5000 most common words
58.1 of words are in the 8000 most common words
жақсы көретін оның көзінен мына арғымақтарды көргенде жапырлай
ұшқан құмарлық «құрттары» аттардың үстін бораған қардай жауып кеткен
сияқтанып, жанарының сəулесі бұлдырап кеткендей болды. Əр атқа
қарашығын қадай тігіп, көз құмары қанды-ау деген шақта, Кіші жүз –
Марабай ақынның атты сипаттайтын, өзі жаттап алған бір жыры есіне түсіп
кетті. Ол дыбысын шығарып айта жөнелді.
Құлағын біздей қадаған,
Кекілін қыздай тараған,
Жүргенде ізін санаған,
Саптыаяқтай ерінді;
Сарымсақтай азулы,
Қолтыраудай танаулы,
Қысыр жылан өзекті,
От орнындай тұяқты,
Аш жолбарыс сияқты...
Жырлай жөнелген Шоқанның не айтып тұрғанына, қазақ тілін еркін
білмейтін Григорий түсінбеді. Бірақ, жырында құлақ, тұяқ, жылан,
жолбарыс деген сөздер кездесуіне қарап, ат туралы жыр екенін жобалады.
Бұл жырдың қаншаға созылуын білмеген, өзі де шаршап тұрған Григорий,
«қысқартсын» деген оймен:
– Не жыр айтып тұрғаның? – деді Шоқанға. – Ат туралы ма?
– Сол туралы.
– Осы аттар туралы ма?
– Қазақтың ертегідегі аттары туралы. Мына аттар, сол аттарға қатты
ұқсайды.
– Өзің шығарып тұрсың ба, жырды?
– Ақындар шығарған.
– Олар кімдер?
Шоқан білгенінше түсіндірді. Бірақ жырдың мəнін айтып бере алмады.
– Біздің бүкіркек сияқты жылқылар екен ғой, жырлайтындары – деді,
жырдың мазмұнын өзінше жорамалдаған Григорий. – Олар – ертедегі
жылқылар. Көріп тұрсың, бұлар -шындықтағылар. Осындай аттарды мінген
кісіде не арман бар?
– Рас! – деді Шоқан. Осы аттарды мінуге, ол іштей қатты құмартты.
Шоқан кадет корпусының аттарына ғана емес, үй-жайлары мен қорақопсыларына түгелімен қызығып қайтты. Бұндай көңіл күйін сөздерінен,
бет бейнесінен жақсы аңғарған Григорий, Шоқанды Коробейникованың
үйіне дейін шығарып салды да, бір қаға берісте Шыңғысқа:
– «Қанаш кадет корпусында қаладыдан» бастап, көрген-білгенін айтып
берді. Бұл хабарға Шыңғыс қатты қуанды. Омбыда əлі де бірнеше күн жата
тұрғысы келетін ол, «кезіне көрініп жүрсем айнытып алам ба» деген
қауіппен ертеңіне аттанып кетуге əзірленді. Малтабардың өзі, бүгін мезгіл
түске тарта қара - бурылмен Қызылжарға қайтып кеткен де, «қанша
ұстасаңыз да еркіңізде, мүмкін Құсмұрынға да осы аттармен қайтарсыз,
керек десеңіз, басыбайлы иемденуіңізге де болады» деп, жігітімен пар атын
қалдырып кеткен.
Шоқан ол күні сыр бермеді. Ол жайраңдамады да, қабағын да шытпады,
əлдене ойға кеткен кескінмен, томаға тұйық жүрді де қойды. Түнде де сыр
бермеді ол. Төсекке жата, əкесінің құшақтап ұйқтау мақсатымен жастыққа
бастары тие өзіне қарай икемдеуіне қарсылық көрсеткен жоқ. Сол
қалпында көзі ілінген ол, таң атып, күн көтерілгенше тұяқ серіппеді,
əкесінің, тұрып кеткенін де білмеді.
Тысқа шығып кеп намазын оқып алған Шыңғыстың іші Шоқанды
ойлағанда қатты уылжуда. «Енді оқуда қалады» деп сенген ол, «қалғанда
қайтер екен?» деген оймен əуре -сарсаң болып, əрі тентегін тастап кетуге
қимай, оңашаласа - ақ жылап шаршайтын болды. Түнде де сол сезім бойын
билеп, жыласа «Шоқанды оятып алармын» деген қауіппен, өзін өзі əрең,
ұстады. Тысқа шыға, дəретін оңашалау бір тұста сындырған ол, көз жасына
не бола алмай ағыл-тегіл болып кетті. Намазды да ол осындай халде
оқыды. Сонда, іштей де, сырттай да тілері, – «о, жасаған жаппар ие,
осылай, жақсылыққа жылата гөр!»
Таңертеңгі тағамды ішерде іздетсе – Шоқан жоқ! Ол қайда?!
Шыңғыстың үрейі тағы да ұшуға айналған шақта, баланың қайда екенін,
Қызылжардан еріп келген атшы айтты.
– Күйменің ішінде жатыр, – деді ол. – Ұйықтаған болып жатыр. «Болып»
дейтінім: қалай оятсам да оянбайды. «Өлі» дейін десем, – тірі!
Атшыға оянбаған Шоқан басқаларға да, Шыңғыстың өзіне де оянбады.
Ендігі «ұйқысы» түсінікті. Қайтсе де оқуға қалдырғысы келген Шыңғыс
ашудан жүрегі лоблып тамақ ішпеді де, аттарын жектірді, буынып-түйінді,
содан кейін күймеге кеп, қатал дауыспен «Қанаш!.. Тұр!» деп еді, бала
былқ етпеді. Зығырданы қайнап кеткен Шыңғыс Шоқанды күймеден
тымақтай жұлып алды да, дыбыс бермей, қанын ішіне тартып сазара қалған
баласын, екі жағынан шапалақпен тартып-тартып жіберіп, итеріп кеп
қалды. Қарулы қолдың күшінен Шоқан шалқалақтап барып ұшып түсті.
Денесі дірілдеген Шыңғыс күймеге тəлтіректеп əрең мінді де:
– Айда, аттарды! – деді ылаушыға құмыққан дауыспен.
Бабына келген аттар, ашық қақпадан шығып жорта жөнелді...
Бұл арада бұл көрініске куə боп бірталай жүргіншілер жəне Варвара тұр
еді.
– «Хан тұқымы тас жүрек» дейтін еді, – десті жолаушылардың
бірталайы үн қоса, – рас екен-ау!..
Одан əрі бірін-бірі тыңдамай дабырласып кетті. Бірақ сөз əлпеттері біреу
ғана. Баласына Шыңғыстың мейірімсіздігі.
Қатты құлағанда талып қалды ма, əлде ыза буып тастады ма?
Шалқасынан қимылсыз сұлық жатқан Шоқан, сол қалпында ұзақ жатар ма
еді, қайтер еді, егер оны көпшілікпен бірдей аяп тұрған Варвара қозғамаса.
Тұрғысы келмеген Шоқанды тырмысуына қарамай күші кеп, қолдары
қарулы Варвара еріксіз көтеріп алды да, əй-түйіне қарамай жататын
бөлмесіне көтеріп алып келді. Шоқанның ұйықтаған төсегі жиналған жоқ
еді, Варвара оны сол төсекке əкеліп қисайтты. Шоқан үн-түнсіз бола қалды.
Енді не боларын сырттан бақылағысы келген Варвара шығып кетті.
Шоқан сол жатқаннан ұзақ жатты. Варвараның тамақтандыру ниетімен
бірер рет баруы босқа кетті. Бетін үйдің қабырғасына қаратып ұйықтаған
боп бүктетіле жатқан Шоқан Варвара қалай қозғаса да оянбады. Бұл
қалпында өлік сияқты. Бірақ, тамырын басып, құлағын арқасына тақап
тыңдаса, жаны бар, тамыры да, жүрегі де дұрыс соғады. Содан кейін
Варвараға келген ой, – «жата берсін, қарны ашқанда тұрар».
Шоқан осылай үн-түнсіз, қимылсыз күн түске тармасқанға дейін жатты.
Ол одан да ұзақ жатар ма еді, қайтер еді, егер Григорий келе қалмаса. Оның
таңертең келмеуі, ішкі тəртіпті сақтаудың күзетіне тұрып қалғандығы еді,
кадет корпусының үй-жайларын кеше көріп, қызығуына қарағанда
Шоқанды бұндай халға келеді деу, үш ұйықтаса ойында жоқ еді, енді
Варварадан білсе, мейлінше бүлінген.
Шоқанның тікшіл мінезін аңғарып үлгерген Григорий бөлмесіне бірден
кіріп баруға бата алмай, қора ішінде əлденелерді ермек қып біраз жүрді де,
одан жалыққан шақта Шоқанның бөлмесіне кірді. Шоқан манағы қалпында
еді. Григорийдің дыбысы мен қимылына да ол қозғала қоймады. Бұнысын
өтірік ұйықтауға жорыған Григорий, білетін жұбатпақ болып недəуір
сөйленді. Шоқанда дыбыс та жоқ, қимыл да жоқ. Бұл тəсілінен ештеңе
шықпаған соң, Григорий Шоқанның басын күшпен көтеру қимылына
кірісті. Ол бойы шарға, талдырмаш болса да өзі жығылмайтын да,
жеңілмейтін де, тарамыс мықты бала еді. Ойнап жүріп күрескенде
Шоқанды бір рет жығып та кеткен, бір ретте ит - жығыс та түскен. Сонда
байқағаны шынтуайтқа келсе, оны дендерлік те түрі бар.
Сол күшіне салған Григорий, Шоқанның былқылдаған денесін, төсектен
еріксіз көтерді. Сонда ғана оянған болған Шоқан, көзін кең ашып қарады
да, ызбарланған кескінмен.
– Жібер, Керей! – деді.
– Жібермеймін, – деді Григорий құшағын қысыңқырай түсіп.
– Жібер, ұйықтаймын.
– Жібермеймін, Қанаш. Бəрін де естідім. Əкең кеткен. Сенің ендігі үйін,
– кеше өзің ішіне кіріп, қызығып шыққан кадет корпусы. Кетеміз сонда.
Шоқан зілдене қарады да, үндемеді.
– Əлде, осы үйде тұрып оқисың ба?
Тағы да үндемеді Шоқан. Оның есіне Григорийдің кешегі бір айтқан
қылжағы түсе қалды. Былайша момын мінезді бала болғанмен, Шоқанның
байқауынша Григорий көп нəрсені аңғаратын сұңғыла, жəне қаршадай
қалпында боғауызды да көп айтатын зəршөп екен. Сондай бір қылжақ
сөздерінің арасында, Варвараны сықақтаған бірдемелерді айта кеп:
– Жас жігіттерге құмар деседі. Əсіресе, əскердегі жастарға. Олардың
кейбірін қолынан өсіріп алады дейді, – деген.
– Қалай?! – деген Шоқан.
– Бай əйел. Үйі де кең. Асы да мол. Офицерлер училищесінде оқитын
балалардан түбінде ірі денелі жігіт болар деп дəмеленгенін үйіне пəтерге
қойып, тамағын тегін беріп, есіретін көрінеді де, содан кейін...
– Кет! – деген бұл сөздерге сенбеген Шоқан, ар жағын айтқызбай, –
сөйтуші ма еді?..
– Нанбасаң үйінде тұрып көр!
Бұл сөз сонымен біткен. Енді, міне, құшағында отырған Григорий «əлде
осы үйде тұрып оқисың ба?» дегеннен кейін, бұнысын мазақтауға жорып,
ішінен жиырыла қалды.
– Бұнда тұрып оқимын десең дауым жоқ, - деді Григорий.
– Босат! – деді ашуы керней түскен Шоқан жұлқынып. Зорлап ұстауды
ыңғайсыз көр Григорий құшағын жаза бергенде – Жөніңе тайып отыр! –
деді Шоқан жекіп.
– Сені тастап кетпеймін, – деді Шоқанға ілесе түре келген Григорий.
– Менде не əкеңнің құны бар?
– Бір жəйлі боларыңды білмей кетпеймін.
– Жоқ, кетесің!
– Кетпегенде не қыласың? – деді Григорий. Бұл сөзді ол назды қалжың
есебінде айтқан еді, даусы ұрсысқысы келгендей болып естілді.
– Кетпесең, көрсетем мен саған, не қылғанды. Жаның, барда кет! – деді
Шоқан, көздерін де, жұдырықтарын да түйіп, – кетесің бе, жоқ па?
Ашуланған шақта, Шоқанның көздерінің қанталай қауын Григорий
байқаған еді. Қазір де сөйтіп, көздерінің ағы жел үрлеген шоқтай қанқызыл боп жайнай қапты, қадай төнген қара шыбықтары өткір найзаның
үшіндей сүйірленіп кеткен.
Далаға шыққансын Григорий Варварамен ақылдасып, кетіп қала ма деп
қауіп ететінін білдіріп еді:
– Мазасызданба, – деді ол. – Жөніңе бара бер. Өзім бақылаймын.
Ешқайда жібермеймін. Ертең келерсің.
Шоқанды күндіз сырттан бақылаған Варвара, ымырт жабыла ол жатқан
бөлменің есігіне құлағын тікті. Ол «тышқанның жорғалағанын сезеді»
дегендей, аса сақ құлақ адам еді. Сондай сезімталдығымен тыңдаса,
Шоқанның пысылдаған дыбысы естіледі. «Бұнысы қалғуы болар» деген
ойға келген Варвара «ұйқы теңізіне бата түссін» деген оймен кетіп қалды
да, үйінін, орындалуға тиісті жабдықтарын түгендей бастады. Сол кезде
жалшы жігіттерінің біреуі:
– Таңертең кетіп қалған подполковник қазақ келіп тұр, – деген хабар
айтты.
– Қойшы! – деп шошып кетті Варвара.
– Рас.
– Қайда?
– Қақпа сыртында.
– Аттарымен бе?
– Жаяу. Сізге жолығамыз дейді.
Неге келуіне қайран қалған Варвара барар - бармасын білмей кідірген:
– Рас айтам, – деді жалшы, – тез келсін дейді.
Варвара қақпа сыртына шықса, подполковник емес, басында жалбағай,
үстінде түйе жүн шекпен, аяғында қазақы етігі бар біреу тұр!.. «Мынасы
кім?!» дегендей Варвара шегіне беріп еді:
– Мен, Варвара Викторовна, – деді Шыңғыс ақырын ғана дыбыстап. –
Менің ұлым не халде?
– Ұйқыда, – деді Варвара Шыңғысты даусынан танып.
– Қайда?
– Өз орнында.
– Қайдан келіп қалдыңыз?
– Оны кейін айтармын. Əуелі баламды көріп шығайын.
– Оятып алмасаңыз, – деді Варвара.
– Еппен басып барам да тек бетінен ғана иіскеп шығамын.
– Оянып кетіп айырылмай жүрмесе?
– Тəуекел.
Қақпаға бірге кірген, үйге бірге жақындаған Варвараға:
– Мүмкін болса өзім ғана кіріп шығайын, сіз қалыңыз! – деді Шыңғыс.
– Мақұл, – деді Варвара, – жарық керек болар сізге. Бөлме қараңғы.
– Қараңғы болса да табармын, жарықтың керегі жоқ, – деді Шыңғыс.
Бөлмеге жақындай бере жасқа булыққан Шыңғыс, «бала сезіп қалар»
деген ойдан аузын əрең, ұстап бөлмеге кірді де, босаңсыған буындарына ие
бола алмасын көріп, есіктен аттай отыра қалды да, ар жағында еңбектеуге
ғана шамасы келді.
Шоқанның ұйқысы аса қатты екен. Сақалынан жасы шұбырған əкесі,
жоғарғы жақ құлақ -шекесіне мұрнын ақырын ғана тигізіп, Шоқанды емес,
һауаны құшырлана иіскеуін сезген жоқ. Қадалып иіскегісі келгенмен,
«оятып алармын» деп, «оянса қалмай қояр» деп ойлаған Шыңғыс əлгі
иіскеуден құмары қанбаған соң, неге екенін кім білсін қатты құшырлана
өзінін, жұмған жұдырығын иіскеді. Сол кезде көзінен сорғалаған жасының
бірер бейсауат тамшысы Шоқанның бетіне домалай қалды. Салқын тамшы
шыбын қонғандай əсер берген Шоқан ұйқылы қалпында – «аппа!» деп
қалды да, бері аунап түсті. Шыңғыс еппен артына қарай шегінді де,
Шоқанның тағы да ұйқыға кетуін мұрнының, пысылынан аңғарып, «енді
соқтықсам оятып алармын» деген қауіппен, арындауық аттай төрт тағандап
көткеншектеген қалпымен есікке жетті. Сол арада есіктің жақтауынан
ұстап, əрең түрегелді де, енді өзіне ие бола алмасын аңғарғандай есік
сыртына жылдам сып беріп жөнелді...
Варвара оны сыртқы есіктің алдында күтіп тұр екен. Шыңғыстың көзіне
жас алғанын аңдаған ол шошып кетті.
– Не болды, Чингиз Валиханович?! – деген үрейлі сұрауына жауап
бермеген Шыңғыс үнсіз орманға бет түзеді.
Варвара аң-таң.
Оқырмандарға ескерте кететін нəрсе, - таңертең аттанып кеткен
Шыңғыс, сол қалпымен кете бармай, кедейлеу татардың елеусіздеу, қаладан
шетірек жобалғы үйіне пəтерге түсіп, баласынын, ау-жайын біліп болғанша
кетпеуге, астыртын хабар алып тұруға бекінген еді. Шоқанның оқуда
қалмауына көзі жетсе, алып қайтуға зауқы соғып кетеді. Ол Шоқанның халжайын білуге жырақ жерден жыныс орманның ішімен жаяу келді, қайда
барарын ешкімге сездірмеді. Ұйқыдағы Шоқанды иіскеп қайтқанда
«қалғысы келмесе алып кетем» деген ойына бекіне түсті.
Шыңғысты орман ішіне көзінен жөнелтіп салған Варвара, қараңғы
бөлмеде жалғыз жатқан Шоқанды «түнде оянса шошыр» деді ме, əлде
əкесінің жылап кетуінен аяды ма, Шыңғыстың қарасы үзілгеннен кейін
еппен басып Шоқанның бөлмесіне кірді де, төсектік белден басқа
киімдерін шешіп, үстеріне жұқалау жамылтқышты айқара жауып, бері
қарап жатқан Шоқанды құшағына ала қисайды. Əлдекімнің құшақтауын
денесі сезгендей, «əкем бе?» деп ойлағандай, ыңырана беріп қайта
қалғыған Шоқан, Варвараның бауырына жабыса түсті.
Варвара да тез қалғыды. Олар сол құшақтасқан қалпында күн көзі
көкжиектен көрінгенге дейін жатты. Сол кезде ұйқысы мейлінше қанған
Шоқан ояна келсе, əлдекімнің құшағында жатыр! «Əкем келген бе?!»
дегендей қараса, рахат ұйқыдағы Варвара. «Бұ несі?!» деп шоши қалған
Шоқан тұрайын десе, Варвараның «жуандығы семіз құлынның санындай»
дерлік ауыр қолы айқара құшақтап жатыр!..
Шоқан сытылуға жанталасқанда Варвара оянып кетті.
– Жата тұр, Қанаш! – деді ол құшағын қыса түсіп.
Қанша тырмысқанымен, бұл қатты жəне ауыр құшақтан шыға алмасын
көрген Шоқан:
– Босат! – деп шыңғырып жылап жіберді де, онда да босаға қоймаған
соң, Варвараның қарнынан бар пəрменімен қыршып алды. Түлкінің өткір
тісі тигенде қыңсылай қап қаша жөнелетін қаншықтай бақырып қалған
Варвара, құшағын жазып жіберді.
Тұра қашқысы келген Шоқан жеткенше, Варвара есікті басып қалды. Есі
сонда ғана кірген Шоқанның көзі Варвараның денесіне түссе, тұла бойын
туырылған қатпар-қатпар май екен. Тұрпатынан адам шошырлық. Күні
кеше, осы үйдегі харчевняға арналып, Шоқанның көзі бұрын
кездестірмеген, аса семіз ту сиыр сойылған еді. Мынаның, денесі аумаған
сол!
Шоқан тұсындағы көшпелі ауылда сиыр малы өте аз болатын. Кедейлер
болмаса, ауқаттылар сиыр етін жемейтін. Тек Шыңғыс қана «сиырдың
сорпасы ішуге жақсы болады» деп бір семіз сиырды қыс басында
сойғызып, ара-тұра турамшылаған кеспе ішетін. Сиыр малый «сасық» деп
ұғатын ауыл əдетімен, Шоқан да сиыр етінен жеріп аузына салмайтын,
сорпасын да татпайтын. Варвараның харчевнясынан кеше сорпа ішем деп
құсып тастаған. Сойып жатқан семіз сиырдың қасына барғанда күлімсі
сияқты иісінен жүрегі айнып кетіп қалған.
Шоқанға Варвараның күлімсі иісі сиырдан да жаман сияқтанды. Шоқан
лоқси бастады.
– Эх, ты акаянный!.. Чертов сын!.. Дикарь степной!.. Я тебе покажу деп, Варвара, майлы жуан жұдырықтарын бір-біріне қатты соққанда,
сиырдың илеген жапасындай шылп-шылп етті. Онымен де қоймай, задушу тебя - деп ұмтылғанда, Шоқан сасқанынан бұрышқа тығылды.
Бұл жағдайдың немен тынары мəлімсіз еді, егер Григорий кіріп келмесе.
«Қаннен қаперсіз» дегендей, ойында Шоқанның халын білуден басқа еш
нəрсе жоқ Григорий, бөлмедегі көріністен шошып кетті. Оның келгенін
аңғармады ма, əлде ашуы есінен тандырды ма, - Варвара түйенің
табанындай жұдырықтарының, екеуін де түйіп, білектерінің салбыраған
майлары толқынданып, бетін басқан майлары қайнатқан құрттың бетіндей
бүлкілдеп Шоқанға міне түсуге таянып қалғанда:
– Не болған сізге?! – деп, Григорий Шоқан мен Варвараның арасына
түсе кетті. Шоқанға көзі түссе, айдаһар арбаған қоянның, кежегі сияқты
қалш-қалш, дір-дір етеді. Көздері шарасынан сыртына тепкен Варвараның
тоқталар түрі жоқ...
Кадеттер бірінші кластан бастап, белбеуіне «кортик» аталатын қанжар
асып жүруші еді. Ол Григорийде де бар болатын. Не екенін білмегенмен,
Шоқан мен Варвараның арасында жаман бір оқиға болғанын жорамалдаған
Григорий, қанжарын қынабынан суырып алды да, Варвараға өткір ұшын
оқтана беріп:
– Қоймасаңыз, жарамын! – деді, қанжарды көргенде ғана адамдық есіне
кіргендей Варвара шегіне бастады.
– Жарам!.. Құдай біледі, жарам!.. Шық үйден, тез!.. Əйтпесе шалған
шошқадай шыңғыртам! – деп, шегінген Варвараға Григорий төне түсті...
Есіктің табалдырығына сүрінген Варвара, арғы коридорға былш етіп
шалқасынан түсті. Григорий есікті жаба қойып Шоқанға қарады. Есі жаңа
ғана кіргендей болған Шоқан, Григорийге қарсы жүріп, құшақтай алды да:
– Керей!.. Күргерей!.. Бауырым! – деп еңіреп қоя берді.
Оған жылаудан тыйылу қиын болды... Тыйылған шақта айтқаны:
– Бұл үйден кетем, Керей!..
Не болғанын Шоқан Григорийге айтқан да жоқ, ол сұраған да жоқ. Оның
білгісі келіп тұрғаны, – «кетейік» деген Шоқанның қайда кетуді айтуы.
Сондықтан Шоқанның аузына сөз салып:
– Кетеміз.. Өзің көрген кадет корпусының үйіне! – деді. Шоқан
үндемеді.
Григорийдің естуінше, Шыңғыспен келісімі бойынша, оқуын бітіргенше,
Варвара Шоқаннан пəтер ақы да, тамақ ақы да сұрамай, керек деген
ақшасын да беріп күтетін болған. Шоқан кадет корпусында сырттай оқитын
болған. (Ондайлар бұрынғы училищелерде болған, кадет корпусына да
қолданылған.) Корпустың начальнигі – Шрамм, жолыққан Шыңғысқа:
– Өзіңіз біліңіз. Корпустық қаражатына алуға да болады, басқа
мүмкіншілігіңіз болса ықтияр, – деген. «Əскерлік оқудың қаражатына
оқыса, тоқ-жарау болар» деп ойлаған Шыңғыс, Варвараның
«мырзалығымен» пайдаланбақ болып, тамырын басып көргенде:
– Тұрсын. Еш нəрседен тарықтырмаймын, – деген Варвара. Шыңғыс
бұны Шоқанға айтқан. «Кадет корпусының тұрмысы таза болғанмен, мұнда
молшылық» деп түсінген Шоқан көнгендей кескін білдірген.
Енді, мына қылығын көрген соң, Шоқан өлсе қалар ма, бұл үйде?..
Сондықтан Григорийдің «кеттік!» деген сөзіне ол да «кеттік» деді. Шоқан
елден бірталай киім-кешек алып, бəрі үлкендеу бір саквояжға салынған еді.
Шоқанды «кадет корпусына алынды» деп есептеген Шыңғыс, корпустан
Шоқанға толық обмундирования берілетін болған соң, пайдакүнемдік
салтына бағып жұқалау бірсыдырғыларынан басқаларын саквояжға салған
қалпымен алып кеткен, оған «көйлек-көншегіңді саларсың» деп кішірек бір
дорба ғана қалдырған. «Кетейік» деген Григорий оған:
– Жүгің қайда? – дегенде, Шоқан:
– Міне! – деп аузын буған дорбаны ұсынды.
– Кеттік! – деді дорбаны сол қолына алған Григорий, Шоқанды оң
қолынан жетектей ұстап.
– Кеттік!
Қолдасқан екі бала кадет корпусының үйіне жөн тартты.
Шоқанды Коробейникованың үйінде қалдырам деп бекінген Шыңғыс,
Шраммен сөйлескенде, оқу жағынан эскадронный, даярлық класына
түсіруге келіскен еді де, жатақ жайы кеңес болғанда «пəтері бар» деп,
стипендия кеңес болғанда, «қаражаты жетеді» деп қана қойған еді, қайдағы
пəтер екенін айтпаған. Соны білетін Григорий, қолтықтап алған Шоқанға,
жатақханаға кіруді айтты. Бəрібір қораның ішінен табылатын жатақхана үш
үйде еді, рота үшін, эскадрон үшін жəне «дворян класы» аталатын, ардақты
кадеттер үшін. Соңғы класс Капцевич тұсында кілең дворян балалары үшін
ашылған. Оларда оқу жəне əскерлік ойын жағынан əдеттегі рота мен
эскадронға аралас жүреді, ал, тұрмыс салтында дворян еместерден
əлдеқайда артық. Григорийдің ойынша нəсілдік жағынан хан тұқымдары
дворян тұқымымен теңдес, сондықтан ол, кеше де дворян класын Шоқанға
мақтап сөйлеген, бүгін де мақтап келеді. Бұл сөзінің аяғын:
– Сен дворян балаларының жатақханасында болатын шығарсың,
начальниктерге солай сөйлесетін шығармыз, – деп бітірді. Шоқан үндемеді.
Оның себебі, – кеше Варвараның үйінде құлағына өнеге сөздер құйған
əкесінің екі жайды айтқанын Шоқан ұстап қалған еді, бірі – «сен қара қазақ
емессің, хан тұқымысың, балам. Сенің арғы тегің - хан Шыңғыс адамнан
емес, Күншуақтан, яғни күннің нұрынан жаралған, сондықтан, сен
қарапайым адамдардан жаралған құрбыларыңнан кеудеңді жоғары ұстап,
олардан оқуды да артық үлгеруің керек» екіншісі – «мына – мен, бірге
оқитын орыс балаларынан бойымды аулақ салам деп, орыс тілін нашар
білдім. Сен өйтпе. Ертең оқуға түскенде кілең орыс балаларының арасында
бол, сонда орыс тілін жақсы үйренесің». Шоқан ішінен осы ақылдарды
алуға бекінген. Түптегенде, Григорийге айтары да сол.
Күзетшіден сұраса, корпус кеңсесінде Старков қана бар екен де, Шрамм
жоқ екен. Старковтың кабинетіне кірер алдында:
– Қай жатақхананы қалаймыз? – деді Григорий.
Шоқан үндемеді.
– Əлде, менімен бірге болғың келе ме?
Шоқан басын шайқады.
– Дворяндармен ше?
Басын шайқады.
– Енді қайсысымен? – деді Григорий.
– Тек орыстың қарапайым балаларының арасында.
– Орыс тілін шалағай білесің ғой.
– Үйренем.
Тік мінезді Шоқанды ашуландырып алмайын деп ойлаған Григорий:
– Онда начальникке кірейік. Фамилиясы Старков, – деді.
Балалар кабинетіне кіргенде, Шоқанды бұған дейін көрмеген Старков,
түр-тұлғасына бір қарағаннан қызыға қалды, əсіресе қалың қабағымен,
құйрық жағы шықшытына қарай көтеріле біткен үлкендеу қара кезінің
қиығына, қабақтан шекесіне қарай қисая біткен қою қасына, көз қарасы
пантераның қамауда тұрған баласындай, өңменнен өтіп барады. Ажары
қоңырқай. Егер қара өңді болса І-Петрдің, сүйікті арабына ұқсатуға
болатын.
Начальниктерімен қалай сөйлесуге кəнігі болған Григорий, Шоқанның
тілегін сыпайы тілде қысқаша ғана айтып берді. Оның орыс балаларының
арасында болғысы келген тілегі Старковқа ұнады.
– Орыс тілін тез үйренейін дегені екен бұл. Жігіт! – деді Старков.
Григорий «орыс оқуын тез меңгеріп кетеді» деп желпілдеткенмен,
Старков, - «басынан бастағаны жақсы, үлгеріп бара жатса көрерміз» деп,
Шоқанды даярлық кластың біріншісіне белгіледі. Оның не екенін білмейтін
Шоқан қарсыласқан жоқ. Содан кейін Григорийге еріп, жатақхананың
тағайындалған бөлмесіне барса, жасау, жиһаз кешегідей болғанмен, жинала
бастаған балалар тым ұсақ. Кадет корпусына оқушы алу ережесінде
даярлық кластың біріншісіне сегіз жасар, екіншісіне тоғыз жасар бала
алынады. Бұл бөлмеге сегіз жасарлар жиналып жатыр екен. Шоқан
олардың арасында, көп ботаның арасындағы тайлақтай.
– Бұнда мен тұрмаймын, – деді Шоқан ұсақ балаларды көрген соң.
– Ендеше, менің бөлмеме барайық. Онда əзірге бала аз. Ар жағын
көрерміз.
Шоқан ол бөлмеге барса, көбі теңдестері.
«Шешуі қиын болар» деген бұл мəселе оңай шешілді. Шоқанның халжайын білгісі келген Шыңғыс Коробейникованың үйіне түнде тағы барды
да, орнын сипады. Қалай, қайда кеткенін Варвара айтпайды. Қадағалап
сұрайын десе:
– «Балаңызға күзетші болам» деп расписка берген жоқпын. Қаңғыбас
балаңыздың қайда кеткенін қайдан білейін, білетінім ертемен шығып
кеткеннен бері жоқ, – дейді. Қайталап сұраса, – мазаламаңыз! – деп
ашуланады.
Тағы да қорқынышқа шырмалған Шыңғыс, кадет корпусына барып,
Григорийге астыртын жолықты да, соның жатақханасына орналасқанын
естіді. Варвара мен Шоқанның арасында болған шатақты Григорий
Шыңғысқа айтпады. Айтқаны, - «Бірге оқитын балалардың арасында
болғысы келеді». Шыңғысқа бұл қуанышты хабар. Григорий Шоқанның
қай класта оқығысы келетінін айтып, Старковтың бұйрығын баяндап еді.
– Онда қайттік, – деді Шыңғыс абыржып.
– Естуімше, «сол кісі пара алады» дейді. «Пара берсе, сауатсыз баланы
да қабылдай береді» дейді, – деді Григорий.
Астыртын кісі салып көрсе, Старковтың сұрары көп емес екен, жүз
сомның маңайы ғана екен. Шыңғыс оған екі жүз сом өткізді. Шоқан бірінші
негізгі класқа «жылдың аяғында экзамен ұстай алмаса шығарылады» деген
шартпен алынбақ болды. Бұл саудадан жəне əкесінің əлі де Омбыда
екенінен Шоқанның хабары жоқ.
Старковқа берер парасын өткізіп, баласын орнықтырған бұйрығын
естігеннен кейін Шыңғыс тəуекелге бел байлады да, «Қызылжар қайдасың»
деп тартып отырды.
Оқу бастала келе, Сібірлік кадет корпусының өмірінде ерекше бір
көрініс болып қалды. Қысқы қаникулға дейін Шоқан орыс тілін, алдыңғы
қатарда оқитын орыс балаларымен бірдей білді. Өзге сабаққа да ол орыс
балаларынан кем түскен жоқ. Оқу жылының аяғында бір класта оқитын
қырық баланың ішіндегі ерекше үлгеретін үшеуінің бірі болды.
Тағы бір ғажабы - оқуға кірісе ұйқышылдығы қалды. Ертемен ерте
жұртпен бірге оянады, қатар жуынып, тамақты қатар ішіп үлгереді. Түнде
жұрттан кеш жатады. Жатақхана тəртібінше, шам түнгі сағат 11-де сөнуге
тиісті. Ол тəртіпті коридордағы күзетші қатты сақтайды. Сондай
күзетшілердің
қасындағы
өзге
кадеттер
ұйықтап
жатқанда
тумбочкасындағы сығырайма кішкене лампысын жағып кітап оқып жатқан
Шоқанды сан рет ұстап алғаны бар. Бұл қылығы үшін басқаларды
жазалайтын тəртіпшіл урядник Шоқанға тимеді.
Бірінші кластың программасында орыс тілінің грамматикасы, есептің
теориясы, жер шарының Европадан басқа бөлшектерінің физикалық жалпы
географиясы, Азия мен Африканың көне мемлекеттерінің тарихы, христиан
дінінің «жаңа өсиет» аталатын кітабының шығу тарихы, неміс жəне татар
тілдерінің тəжрибеде қолданылатын грамматикасы, əдемі жазу жəне сүгірет
салу сабақтары болатын. Бұлардан «татар тілін» жақсы білем деп ол
сабаққа қатынасқан жоқ. Христиан дінінің сабағы мұсылмандар үшін
міндетті емес еді, Шоқан «білгім келеді» деп ол сабаққа да қатынасты, тек
шоқынатын орындарға құлшылық үшін емес, таңсық үшін қатынасып
жүрді, экзамен ұстағанда бұл сабақтан да «5» алды. Өзге сабақтардан тек,
есепке ғана шорқақтау, басқаларынан алдағы қатарда. Солардың ішінде
неміс тілінен де, сүгірет салуда да бірінші орында. Əдемі жазудан ақсады,
əріптердің сызықтарын қағазға да, тақтаға да нашар түсіретін болды, бірақ
грамматика шарттарын жақсы білгендіктен бұл сабақтың да балы беске
қойылып жүрді. Физкультураға шорқақ. Оған бас себеп – еріншектігі...
Құсмұрынға қайтқан Шыңғыс, онда тоқырамай, ұлы отанымен
Сырымбеттегі туыстарына көшті. Сол жылғы қыстың аяғында Омбыдағы
қазақ облыстарының басқарма председателі полковник – Карл Казимирович
Гутковский Құсмұрын дуаны таратылып, елі Көкшетау дуанына қосылуын,
біріккен дуанның сұлтан правителі болып Шыңғыстың белгіленуің білдіріп
ресми түрде Омбыға келуін хабарлаған.
Қуаныштан жүрегі алып ұшқан Шыңғыс, Омбыға табан аузында жүріп
кетпек еді, көктем ерте басталып, сол қыста қалың түскен қар ери жөнелді.
Ондай кезде лайланған жер арбалы түгіл салттыны да жүргізбейді.
Шыңғыс жер аяғы босап, саздың кебуін амалсыз күтті.
Жер кеуіп Омбыға аттанғалы жатқан шағында оның құлағы тағы
жақсылықты шалды. Омбыдан келе жатқан əлдекім Шоқанның биылғы
оқуын ерекше бағамен бітірген хабарын айтып Шыңғыстан сүйінші
сұрады. Содан кейін, қасына нөкерлерін ерткен ол, салт атпен Омбыға тіке
тартты.
Шыңғыс Омбыға жеткен шақта кадет корпусының оқушылары жазғы
лагерьге кетуге жиналып жатқан еді. Əкесінің келген хабарын, пəтерге
қайда түскенін естіген Шоқан амандасуға барған жоқ. Оны «естімеген
болар» деп, өзі іздеп баруға үлкенсіп, Шыңғыс «шақырып кел» деп Абаны
жіберді. Ол барған кезде кадеттер қора ішіндегі алаңда доп ойнап жатыр
екен. Киімдері бірдей, бойлары шамалас көп баланың ішінен Аба Шоқанды
əрең тауып алды. Аяғында – башмағы, бұтында – трусиы ғана бар, өзге
киімі жоқ. Шоқан жүгіріп ентігуден танаулары делдиіп, терлеп-тепшіген
денесі күп-күрең болып жүрген. Сағынған бейнемен амандасқан Абаға ол
бірге жатып-тұрған адамдай бірер ауыз тіл қатты да доп қуып сапырылыса
жүгірген серіктеріне кетер қалпын байқатты. Бірдемелерді айта бастаған
Абаға:
– Кейін! – деді ол жүгіре жөнеліп.
– Кейінің не, Қанаш-ау! – деді Аба артынан айқайлап. – Хан-ием келді!
Сол шақырады!..
– Кейін! - деп артына қолын бір-ақ сілтеген Шоқан қызу ойынға
араласып та кетті.
Одан кейін қалай тосқанымен, Шоқан Абаның қолыңа түскен жоқ.
Шапқылап жүрген Шоқан, деңгейлес келіп қалғанда, Аба бірдеме деп
қалса, естімей ме, əлде ойынды қимай ма, əлде жолағысы келмей ме, –
ешбір тіл қатпастан, қарамастан кете барады.
Біраз отырып тоқтата алмаған, тіл қатыса алмаған Аба қажығандай
болды да, «əкесін көрсе бүйтпес» деген оймен пəтеріне қайтты.
Жолшыбайғы ойы: «Бұ несі жаным-ау?!.. Оқуға зорлап əкетуін əлі ұмытпай
жүргені ме?.. Менің жазығым не сонда, сөйлеспейтін?! Бұл хан тұқымының
осындай қаталдығы қалмайды екен-ау! Сүйегіне бітеді екен ғой, бұндай
қаталдық?!»
«Əке мен баланы араздастырып алмайын» деген оймен, Аба Шоқанның
түс бермеуін Шыңғысқа жұқалап қана айтып, «ойын қызығында жүр екен,
жөнді сөйлеспеді» деп қана келді. Ертеңіне Абаның:
– Өзіңіз барып қайтатын боларсыз, хан-ием? – деген сөзіне:
– «Əке» десе іздеп келер өзі. Балама бас иіп қалай барам? – деп жауап
берді Шыңғыс.
Хабарын білмеуге шыдамаған Аба, сол күні кадет корпусына тағы барса,
балалар лагерьге кетіп қапты. Шоқан да бірге кетіпті. Бұл хабарды
естігенде:
– Бетінен жарылғасын, – деді Шыңғыс қатал даусын жібітпей. – Қайда
болса да аман болсын. Тірі болса бір көрерміз.
ұшқан құмарлық «құрттары» аттардың үстін бораған қардай жауып кеткен
сияқтанып, жанарының сəулесі бұлдырап кеткендей болды. Əр атқа
қарашығын қадай тігіп, көз құмары қанды-ау деген шақта, Кіші жүз –
Марабай ақынның атты сипаттайтын, өзі жаттап алған бір жыры есіне түсіп
кетті. Ол дыбысын шығарып айта жөнелді.
Құлағын біздей қадаған,
Кекілін қыздай тараған,
Жүргенде ізін санаған,
Саптыаяқтай ерінді;
Сарымсақтай азулы,
Қолтыраудай танаулы,
Қысыр жылан өзекті,
От орнындай тұяқты,
Аш жолбарыс сияқты...
Жырлай жөнелген Шоқанның не айтып тұрғанына, қазақ тілін еркін
білмейтін Григорий түсінбеді. Бірақ, жырында құлақ, тұяқ, жылан,
жолбарыс деген сөздер кездесуіне қарап, ат туралы жыр екенін жобалады.
Бұл жырдың қаншаға созылуын білмеген, өзі де шаршап тұрған Григорий,
«қысқартсын» деген оймен:
– Не жыр айтып тұрғаның? – деді Шоқанға. – Ат туралы ма?
– Сол туралы.
– Осы аттар туралы ма?
– Қазақтың ертегідегі аттары туралы. Мына аттар, сол аттарға қатты
ұқсайды.
– Өзің шығарып тұрсың ба, жырды?
– Ақындар шығарған.
– Олар кімдер?
Шоқан білгенінше түсіндірді. Бірақ жырдың мəнін айтып бере алмады.
– Біздің бүкіркек сияқты жылқылар екен ғой, жырлайтындары – деді,
жырдың мазмұнын өзінше жорамалдаған Григорий. – Олар – ертедегі
жылқылар. Көріп тұрсың, бұлар -шындықтағылар. Осындай аттарды мінген
кісіде не арман бар?
– Рас! – деді Шоқан. Осы аттарды мінуге, ол іштей қатты құмартты.
Шоқан кадет корпусының аттарына ғана емес, үй-жайлары мен қорақопсыларына түгелімен қызығып қайтты. Бұндай көңіл күйін сөздерінен,
бет бейнесінен жақсы аңғарған Григорий, Шоқанды Коробейникованың
үйіне дейін шығарып салды да, бір қаға берісте Шыңғысқа:
– «Қанаш кадет корпусында қаладыдан» бастап, көрген-білгенін айтып
берді. Бұл хабарға Шыңғыс қатты қуанды. Омбыда əлі де бірнеше күн жата
тұрғысы келетін ол, «кезіне көрініп жүрсем айнытып алам ба» деген
қауіппен ертеңіне аттанып кетуге əзірленді. Малтабардың өзі, бүгін мезгіл
түске тарта қара - бурылмен Қызылжарға қайтып кеткен де, «қанша
ұстасаңыз да еркіңізде, мүмкін Құсмұрынға да осы аттармен қайтарсыз,
керек десеңіз, басыбайлы иемденуіңізге де болады» деп, жігітімен пар атын
қалдырып кеткен.
Шоқан ол күні сыр бермеді. Ол жайраңдамады да, қабағын да шытпады,
əлдене ойға кеткен кескінмен, томаға тұйық жүрді де қойды. Түнде де сыр
бермеді ол. Төсекке жата, əкесінің құшақтап ұйқтау мақсатымен жастыққа
бастары тие өзіне қарай икемдеуіне қарсылық көрсеткен жоқ. Сол
қалпында көзі ілінген ол, таң атып, күн көтерілгенше тұяқ серіппеді,
əкесінің, тұрып кеткенін де білмеді.
Тысқа шығып кеп намазын оқып алған Шыңғыстың іші Шоқанды
ойлағанда қатты уылжуда. «Енді оқуда қалады» деп сенген ол, «қалғанда
қайтер екен?» деген оймен əуре -сарсаң болып, əрі тентегін тастап кетуге
қимай, оңашаласа - ақ жылап шаршайтын болды. Түнде де сол сезім бойын
билеп, жыласа «Шоқанды оятып алармын» деген қауіппен, өзін өзі əрең,
ұстады. Тысқа шыға, дəретін оңашалау бір тұста сындырған ол, көз жасына
не бола алмай ағыл-тегіл болып кетті. Намазды да ол осындай халде
оқыды. Сонда, іштей де, сырттай да тілері, – «о, жасаған жаппар ие,
осылай, жақсылыққа жылата гөр!»
Таңертеңгі тағамды ішерде іздетсе – Шоқан жоқ! Ол қайда?!
Шыңғыстың үрейі тағы да ұшуға айналған шақта, баланың қайда екенін,
Қызылжардан еріп келген атшы айтты.
– Күйменің ішінде жатыр, – деді ол. – Ұйықтаған болып жатыр. «Болып»
дейтінім: қалай оятсам да оянбайды. «Өлі» дейін десем, – тірі!
Атшыға оянбаған Шоқан басқаларға да, Шыңғыстың өзіне де оянбады.
Ендігі «ұйқысы» түсінікті. Қайтсе де оқуға қалдырғысы келген Шыңғыс
ашудан жүрегі лоблып тамақ ішпеді де, аттарын жектірді, буынып-түйінді,
содан кейін күймеге кеп, қатал дауыспен «Қанаш!.. Тұр!» деп еді, бала
былқ етпеді. Зығырданы қайнап кеткен Шыңғыс Шоқанды күймеден
тымақтай жұлып алды да, дыбыс бермей, қанын ішіне тартып сазара қалған
баласын, екі жағынан шапалақпен тартып-тартып жіберіп, итеріп кеп
қалды. Қарулы қолдың күшінен Шоқан шалқалақтап барып ұшып түсті.
Денесі дірілдеген Шыңғыс күймеге тəлтіректеп əрең мінді де:
– Айда, аттарды! – деді ылаушыға құмыққан дауыспен.
Бабына келген аттар, ашық қақпадан шығып жорта жөнелді...
Бұл арада бұл көрініске куə боп бірталай жүргіншілер жəне Варвара тұр
еді.
– «Хан тұқымы тас жүрек» дейтін еді, – десті жолаушылардың
бірталайы үн қоса, – рас екен-ау!..
Одан əрі бірін-бірі тыңдамай дабырласып кетті. Бірақ сөз əлпеттері біреу
ғана. Баласына Шыңғыстың мейірімсіздігі.
Қатты құлағанда талып қалды ма, əлде ыза буып тастады ма?
Шалқасынан қимылсыз сұлық жатқан Шоқан, сол қалпында ұзақ жатар ма
еді, қайтер еді, егер оны көпшілікпен бірдей аяп тұрған Варвара қозғамаса.
Тұрғысы келмеген Шоқанды тырмысуына қарамай күші кеп, қолдары
қарулы Варвара еріксіз көтеріп алды да, əй-түйіне қарамай жататын
бөлмесіне көтеріп алып келді. Шоқанның ұйықтаған төсегі жиналған жоқ
еді, Варвара оны сол төсекке əкеліп қисайтты. Шоқан үн-түнсіз бола қалды.
Енді не боларын сырттан бақылағысы келген Варвара шығып кетті.
Шоқан сол жатқаннан ұзақ жатты. Варвараның тамақтандыру ниетімен
бірер рет баруы босқа кетті. Бетін үйдің қабырғасына қаратып ұйықтаған
боп бүктетіле жатқан Шоқан Варвара қалай қозғаса да оянбады. Бұл
қалпында өлік сияқты. Бірақ, тамырын басып, құлағын арқасына тақап
тыңдаса, жаны бар, тамыры да, жүрегі де дұрыс соғады. Содан кейін
Варвараға келген ой, – «жата берсін, қарны ашқанда тұрар».
Шоқан осылай үн-түнсіз, қимылсыз күн түске тармасқанға дейін жатты.
Ол одан да ұзақ жатар ма еді, қайтер еді, егер Григорий келе қалмаса. Оның
таңертең келмеуі, ішкі тəртіпті сақтаудың күзетіне тұрып қалғандығы еді,
кадет корпусының үй-жайларын кеше көріп, қызығуына қарағанда
Шоқанды бұндай халға келеді деу, үш ұйықтаса ойында жоқ еді, енді
Варварадан білсе, мейлінше бүлінген.
Шоқанның тікшіл мінезін аңғарып үлгерген Григорий бөлмесіне бірден
кіріп баруға бата алмай, қора ішінде əлденелерді ермек қып біраз жүрді де,
одан жалыққан шақта Шоқанның бөлмесіне кірді. Шоқан манағы қалпында
еді. Григорийдің дыбысы мен қимылына да ол қозғала қоймады. Бұнысын
өтірік ұйықтауға жорыған Григорий, білетін жұбатпақ болып недəуір
сөйленді. Шоқанда дыбыс та жоқ, қимыл да жоқ. Бұл тəсілінен ештеңе
шықпаған соң, Григорий Шоқанның басын күшпен көтеру қимылына
кірісті. Ол бойы шарға, талдырмаш болса да өзі жығылмайтын да,
жеңілмейтін де, тарамыс мықты бала еді. Ойнап жүріп күрескенде
Шоқанды бір рет жығып та кеткен, бір ретте ит - жығыс та түскен. Сонда
байқағаны шынтуайтқа келсе, оны дендерлік те түрі бар.
Сол күшіне салған Григорий, Шоқанның былқылдаған денесін, төсектен
еріксіз көтерді. Сонда ғана оянған болған Шоқан, көзін кең ашып қарады
да, ызбарланған кескінмен.
– Жібер, Керей! – деді.
– Жібермеймін, – деді Григорий құшағын қысыңқырай түсіп.
– Жібер, ұйықтаймын.
– Жібермеймін, Қанаш. Бəрін де естідім. Əкең кеткен. Сенің ендігі үйін,
– кеше өзің ішіне кіріп, қызығып шыққан кадет корпусы. Кетеміз сонда.
Шоқан зілдене қарады да, үндемеді.
– Əлде, осы үйде тұрып оқисың ба?
Тағы да үндемеді Шоқан. Оның есіне Григорийдің кешегі бір айтқан
қылжағы түсе қалды. Былайша момын мінезді бала болғанмен, Шоқанның
байқауынша Григорий көп нəрсені аңғаратын сұңғыла, жəне қаршадай
қалпында боғауызды да көп айтатын зəршөп екен. Сондай бір қылжақ
сөздерінің арасында, Варвараны сықақтаған бірдемелерді айта кеп:
– Жас жігіттерге құмар деседі. Əсіресе, əскердегі жастарға. Олардың
кейбірін қолынан өсіріп алады дейді, – деген.
– Қалай?! – деген Шоқан.
– Бай əйел. Үйі де кең. Асы да мол. Офицерлер училищесінде оқитын
балалардан түбінде ірі денелі жігіт болар деп дəмеленгенін үйіне пəтерге
қойып, тамағын тегін беріп, есіретін көрінеді де, содан кейін...
– Кет! – деген бұл сөздерге сенбеген Шоқан, ар жағын айтқызбай, –
сөйтуші ма еді?..
– Нанбасаң үйінде тұрып көр!
Бұл сөз сонымен біткен. Енді, міне, құшағында отырған Григорий «əлде
осы үйде тұрып оқисың ба?» дегеннен кейін, бұнысын мазақтауға жорып,
ішінен жиырыла қалды.
– Бұнда тұрып оқимын десең дауым жоқ, - деді Григорий.
– Босат! – деді ашуы керней түскен Шоқан жұлқынып. Зорлап ұстауды
ыңғайсыз көр Григорий құшағын жаза бергенде – Жөніңе тайып отыр! –
деді Шоқан жекіп.
– Сені тастап кетпеймін, – деді Шоқанға ілесе түре келген Григорий.
– Менде не əкеңнің құны бар?
– Бір жəйлі боларыңды білмей кетпеймін.
– Жоқ, кетесің!
– Кетпегенде не қыласың? – деді Григорий. Бұл сөзді ол назды қалжың
есебінде айтқан еді, даусы ұрсысқысы келгендей болып естілді.
– Кетпесең, көрсетем мен саған, не қылғанды. Жаның, барда кет! – деді
Шоқан, көздерін де, жұдырықтарын да түйіп, – кетесің бе, жоқ па?
Ашуланған шақта, Шоқанның көздерінің қанталай қауын Григорий
байқаған еді. Қазір де сөйтіп, көздерінің ағы жел үрлеген шоқтай қанқызыл боп жайнай қапты, қадай төнген қара шыбықтары өткір найзаның
үшіндей сүйірленіп кеткен.
Далаға шыққансын Григорий Варварамен ақылдасып, кетіп қала ма деп
қауіп ететінін білдіріп еді:
– Мазасызданба, – деді ол. – Жөніңе бара бер. Өзім бақылаймын.
Ешқайда жібермеймін. Ертең келерсің.
Шоқанды күндіз сырттан бақылаған Варвара, ымырт жабыла ол жатқан
бөлменің есігіне құлағын тікті. Ол «тышқанның жорғалағанын сезеді»
дегендей, аса сақ құлақ адам еді. Сондай сезімталдығымен тыңдаса,
Шоқанның пысылдаған дыбысы естіледі. «Бұнысы қалғуы болар» деген
ойға келген Варвара «ұйқы теңізіне бата түссін» деген оймен кетіп қалды
да, үйінін, орындалуға тиісті жабдықтарын түгендей бастады. Сол кезде
жалшы жігіттерінің біреуі:
– Таңертең кетіп қалған подполковник қазақ келіп тұр, – деген хабар
айтты.
– Қойшы! – деп шошып кетті Варвара.
– Рас.
– Қайда?
– Қақпа сыртында.
– Аттарымен бе?
– Жаяу. Сізге жолығамыз дейді.
Неге келуіне қайран қалған Варвара барар - бармасын білмей кідірген:
– Рас айтам, – деді жалшы, – тез келсін дейді.
Варвара қақпа сыртына шықса, подполковник емес, басында жалбағай,
үстінде түйе жүн шекпен, аяғында қазақы етігі бар біреу тұр!.. «Мынасы
кім?!» дегендей Варвара шегіне беріп еді:
– Мен, Варвара Викторовна, – деді Шыңғыс ақырын ғана дыбыстап. –
Менің ұлым не халде?
– Ұйқыда, – деді Варвара Шыңғысты даусынан танып.
– Қайда?
– Өз орнында.
– Қайдан келіп қалдыңыз?
– Оны кейін айтармын. Əуелі баламды көріп шығайын.
– Оятып алмасаңыз, – деді Варвара.
– Еппен басып барам да тек бетінен ғана иіскеп шығамын.
– Оянып кетіп айырылмай жүрмесе?
– Тəуекел.
Қақпаға бірге кірген, үйге бірге жақындаған Варвараға:
– Мүмкін болса өзім ғана кіріп шығайын, сіз қалыңыз! – деді Шыңғыс.
– Мақұл, – деді Варвара, – жарық керек болар сізге. Бөлме қараңғы.
– Қараңғы болса да табармын, жарықтың керегі жоқ, – деді Шыңғыс.
Бөлмеге жақындай бере жасқа булыққан Шыңғыс, «бала сезіп қалар»
деген ойдан аузын əрең, ұстап бөлмеге кірді де, босаңсыған буындарына ие
бола алмасын көріп, есіктен аттай отыра қалды да, ар жағында еңбектеуге
ғана шамасы келді.
Шоқанның ұйқысы аса қатты екен. Сақалынан жасы шұбырған əкесі,
жоғарғы жақ құлақ -шекесіне мұрнын ақырын ғана тигізіп, Шоқанды емес,
һауаны құшырлана иіскеуін сезген жоқ. Қадалып иіскегісі келгенмен,
«оятып алармын» деп, «оянса қалмай қояр» деп ойлаған Шыңғыс əлгі
иіскеуден құмары қанбаған соң, неге екенін кім білсін қатты құшырлана
өзінін, жұмған жұдырығын иіскеді. Сол кезде көзінен сорғалаған жасының
бірер бейсауат тамшысы Шоқанның бетіне домалай қалды. Салқын тамшы
шыбын қонғандай əсер берген Шоқан ұйқылы қалпында – «аппа!» деп
қалды да, бері аунап түсті. Шыңғыс еппен артына қарай шегінді де,
Шоқанның тағы да ұйқыға кетуін мұрнының, пысылынан аңғарып, «енді
соқтықсам оятып алармын» деген қауіппен, арындауық аттай төрт тағандап
көткеншектеген қалпымен есікке жетті. Сол арада есіктің жақтауынан
ұстап, əрең түрегелді де, енді өзіне ие бола алмасын аңғарғандай есік
сыртына жылдам сып беріп жөнелді...
Варвара оны сыртқы есіктің алдында күтіп тұр екен. Шыңғыстың көзіне
жас алғанын аңдаған ол шошып кетті.
– Не болды, Чингиз Валиханович?! – деген үрейлі сұрауына жауап
бермеген Шыңғыс үнсіз орманға бет түзеді.
Варвара аң-таң.
Оқырмандарға ескерте кететін нəрсе, - таңертең аттанып кеткен
Шыңғыс, сол қалпымен кете бармай, кедейлеу татардың елеусіздеу, қаладан
шетірек жобалғы үйіне пəтерге түсіп, баласынын, ау-жайын біліп болғанша
кетпеуге, астыртын хабар алып тұруға бекінген еді. Шоқанның оқуда
қалмауына көзі жетсе, алып қайтуға зауқы соғып кетеді. Ол Шоқанның халжайын білуге жырақ жерден жыныс орманның ішімен жаяу келді, қайда
барарын ешкімге сездірмеді. Ұйқыдағы Шоқанды иіскеп қайтқанда
«қалғысы келмесе алып кетем» деген ойына бекіне түсті.
Шыңғысты орман ішіне көзінен жөнелтіп салған Варвара, қараңғы
бөлмеде жалғыз жатқан Шоқанды «түнде оянса шошыр» деді ме, əлде
əкесінің жылап кетуінен аяды ма, Шыңғыстың қарасы үзілгеннен кейін
еппен басып Шоқанның бөлмесіне кірді де, төсектік белден басқа
киімдерін шешіп, үстеріне жұқалау жамылтқышты айқара жауып, бері
қарап жатқан Шоқанды құшағына ала қисайды. Əлдекімнің құшақтауын
денесі сезгендей, «əкем бе?» деп ойлағандай, ыңырана беріп қайта
қалғыған Шоқан, Варвараның бауырына жабыса түсті.
Варвара да тез қалғыды. Олар сол құшақтасқан қалпында күн көзі
көкжиектен көрінгенге дейін жатты. Сол кезде ұйқысы мейлінше қанған
Шоқан ояна келсе, əлдекімнің құшағында жатыр! «Əкем келген бе?!»
дегендей қараса, рахат ұйқыдағы Варвара. «Бұ несі?!» деп шоши қалған
Шоқан тұрайын десе, Варвараның «жуандығы семіз құлынның санындай»
дерлік ауыр қолы айқара құшақтап жатыр!..
Шоқан сытылуға жанталасқанда Варвара оянып кетті.
– Жата тұр, Қанаш! – деді ол құшағын қыса түсіп.
Қанша тырмысқанымен, бұл қатты жəне ауыр құшақтан шыға алмасын
көрген Шоқан:
– Босат! – деп шыңғырып жылап жіберді де, онда да босаға қоймаған
соң, Варвараның қарнынан бар пəрменімен қыршып алды. Түлкінің өткір
тісі тигенде қыңсылай қап қаша жөнелетін қаншықтай бақырып қалған
Варвара, құшағын жазып жіберді.
Тұра қашқысы келген Шоқан жеткенше, Варвара есікті басып қалды. Есі
сонда ғана кірген Шоқанның көзі Варвараның денесіне түссе, тұла бойын
туырылған қатпар-қатпар май екен. Тұрпатынан адам шошырлық. Күні
кеше, осы үйдегі харчевняға арналып, Шоқанның көзі бұрын
кездестірмеген, аса семіз ту сиыр сойылған еді. Мынаның, денесі аумаған
сол!
Шоқан тұсындағы көшпелі ауылда сиыр малы өте аз болатын. Кедейлер
болмаса, ауқаттылар сиыр етін жемейтін. Тек Шыңғыс қана «сиырдың
сорпасы ішуге жақсы болады» деп бір семіз сиырды қыс басында
сойғызып, ара-тұра турамшылаған кеспе ішетін. Сиыр малый «сасық» деп
ұғатын ауыл əдетімен, Шоқан да сиыр етінен жеріп аузына салмайтын,
сорпасын да татпайтын. Варвараның харчевнясынан кеше сорпа ішем деп
құсып тастаған. Сойып жатқан семіз сиырдың қасына барғанда күлімсі
сияқты иісінен жүрегі айнып кетіп қалған.
Шоқанға Варвараның күлімсі иісі сиырдан да жаман сияқтанды. Шоқан
лоқси бастады.
– Эх, ты акаянный!.. Чертов сын!.. Дикарь степной!.. Я тебе покажу деп, Варвара, майлы жуан жұдырықтарын бір-біріне қатты соққанда,
сиырдың илеген жапасындай шылп-шылп етті. Онымен де қоймай, задушу тебя - деп ұмтылғанда, Шоқан сасқанынан бұрышқа тығылды.
Бұл жағдайдың немен тынары мəлімсіз еді, егер Григорий кіріп келмесе.
«Қаннен қаперсіз» дегендей, ойында Шоқанның халын білуден басқа еш
нəрсе жоқ Григорий, бөлмедегі көріністен шошып кетті. Оның келгенін
аңғармады ма, əлде ашуы есінен тандырды ма, - Варвара түйенің
табанындай жұдырықтарының, екеуін де түйіп, білектерінің салбыраған
майлары толқынданып, бетін басқан майлары қайнатқан құрттың бетіндей
бүлкілдеп Шоқанға міне түсуге таянып қалғанда:
– Не болған сізге?! – деп, Григорий Шоқан мен Варвараның арасына
түсе кетті. Шоқанға көзі түссе, айдаһар арбаған қоянның, кежегі сияқты
қалш-қалш, дір-дір етеді. Көздері шарасынан сыртына тепкен Варвараның
тоқталар түрі жоқ...
Кадеттер бірінші кластан бастап, белбеуіне «кортик» аталатын қанжар
асып жүруші еді. Ол Григорийде де бар болатын. Не екенін білмегенмен,
Шоқан мен Варвараның арасында жаман бір оқиға болғанын жорамалдаған
Григорий, қанжарын қынабынан суырып алды да, Варвараға өткір ұшын
оқтана беріп:
– Қоймасаңыз, жарамын! – деді, қанжарды көргенде ғана адамдық есіне
кіргендей Варвара шегіне бастады.
– Жарам!.. Құдай біледі, жарам!.. Шық үйден, тез!.. Əйтпесе шалған
шошқадай шыңғыртам! – деп, шегінген Варвараға Григорий төне түсті...
Есіктің табалдырығына сүрінген Варвара, арғы коридорға былш етіп
шалқасынан түсті. Григорий есікті жаба қойып Шоқанға қарады. Есі жаңа
ғана кіргендей болған Шоқан, Григорийге қарсы жүріп, құшақтай алды да:
– Керей!.. Күргерей!.. Бауырым! – деп еңіреп қоя берді.
Оған жылаудан тыйылу қиын болды... Тыйылған шақта айтқаны:
– Бұл үйден кетем, Керей!..
Не болғанын Шоқан Григорийге айтқан да жоқ, ол сұраған да жоқ. Оның
білгісі келіп тұрғаны, – «кетейік» деген Шоқанның қайда кетуді айтуы.
Сондықтан Шоқанның аузына сөз салып:
– Кетеміз.. Өзің көрген кадет корпусының үйіне! – деді. Шоқан
үндемеді.
Григорийдің естуінше, Шыңғыспен келісімі бойынша, оқуын бітіргенше,
Варвара Шоқаннан пəтер ақы да, тамақ ақы да сұрамай, керек деген
ақшасын да беріп күтетін болған. Шоқан кадет корпусында сырттай оқитын
болған. (Ондайлар бұрынғы училищелерде болған, кадет корпусына да
қолданылған.) Корпустың начальнигі – Шрамм, жолыққан Шыңғысқа:
– Өзіңіз біліңіз. Корпустық қаражатына алуға да болады, басқа
мүмкіншілігіңіз болса ықтияр, – деген. «Əскерлік оқудың қаражатына
оқыса, тоқ-жарау болар» деп ойлаған Шыңғыс, Варвараның
«мырзалығымен» пайдаланбақ болып, тамырын басып көргенде:
– Тұрсын. Еш нəрседен тарықтырмаймын, – деген Варвара. Шыңғыс
бұны Шоқанға айтқан. «Кадет корпусының тұрмысы таза болғанмен, мұнда
молшылық» деп түсінген Шоқан көнгендей кескін білдірген.
Енді, мына қылығын көрген соң, Шоқан өлсе қалар ма, бұл үйде?..
Сондықтан Григорийдің «кеттік!» деген сөзіне ол да «кеттік» деді. Шоқан
елден бірталай киім-кешек алып, бəрі үлкендеу бір саквояжға салынған еді.
Шоқанды «кадет корпусына алынды» деп есептеген Шыңғыс, корпустан
Шоқанға толық обмундирования берілетін болған соң, пайдакүнемдік
салтына бағып жұқалау бірсыдырғыларынан басқаларын саквояжға салған
қалпымен алып кеткен, оған «көйлек-көншегіңді саларсың» деп кішірек бір
дорба ғана қалдырған. «Кетейік» деген Григорий оған:
– Жүгің қайда? – дегенде, Шоқан:
– Міне! – деп аузын буған дорбаны ұсынды.
– Кеттік! – деді дорбаны сол қолына алған Григорий, Шоқанды оң
қолынан жетектей ұстап.
– Кеттік!
Қолдасқан екі бала кадет корпусының үйіне жөн тартты.
Шоқанды Коробейникованың үйінде қалдырам деп бекінген Шыңғыс,
Шраммен сөйлескенде, оқу жағынан эскадронный, даярлық класына
түсіруге келіскен еді де, жатақ жайы кеңес болғанда «пəтері бар» деп,
стипендия кеңес болғанда, «қаражаты жетеді» деп қана қойған еді, қайдағы
пəтер екенін айтпаған. Соны білетін Григорий, қолтықтап алған Шоқанға,
жатақханаға кіруді айтты. Бəрібір қораның ішінен табылатын жатақхана үш
үйде еді, рота үшін, эскадрон үшін жəне «дворян класы» аталатын, ардақты
кадеттер үшін. Соңғы класс Капцевич тұсында кілең дворян балалары үшін
ашылған. Оларда оқу жəне əскерлік ойын жағынан əдеттегі рота мен
эскадронға аралас жүреді, ал, тұрмыс салтында дворян еместерден
əлдеқайда артық. Григорийдің ойынша нəсілдік жағынан хан тұқымдары
дворян тұқымымен теңдес, сондықтан ол, кеше де дворян класын Шоқанға
мақтап сөйлеген, бүгін де мақтап келеді. Бұл сөзінің аяғын:
– Сен дворян балаларының жатақханасында болатын шығарсың,
начальниктерге солай сөйлесетін шығармыз, – деп бітірді. Шоқан үндемеді.
Оның себебі, – кеше Варвараның үйінде құлағына өнеге сөздер құйған
əкесінің екі жайды айтқанын Шоқан ұстап қалған еді, бірі – «сен қара қазақ
емессің, хан тұқымысың, балам. Сенің арғы тегің - хан Шыңғыс адамнан
емес, Күншуақтан, яғни күннің нұрынан жаралған, сондықтан, сен
қарапайым адамдардан жаралған құрбыларыңнан кеудеңді жоғары ұстап,
олардан оқуды да артық үлгеруің керек» екіншісі – «мына – мен, бірге
оқитын орыс балаларынан бойымды аулақ салам деп, орыс тілін нашар
білдім. Сен өйтпе. Ертең оқуға түскенде кілең орыс балаларының арасында
бол, сонда орыс тілін жақсы үйренесің». Шоқан ішінен осы ақылдарды
алуға бекінген. Түптегенде, Григорийге айтары да сол.
Күзетшіден сұраса, корпус кеңсесінде Старков қана бар екен де, Шрамм
жоқ екен. Старковтың кабинетіне кірер алдында:
– Қай жатақхананы қалаймыз? – деді Григорий.
Шоқан үндемеді.
– Əлде, менімен бірге болғың келе ме?
Шоқан басын шайқады.
– Дворяндармен ше?
Басын шайқады.
– Енді қайсысымен? – деді Григорий.
– Тек орыстың қарапайым балаларының арасында.
– Орыс тілін шалағай білесің ғой.
– Үйренем.
Тік мінезді Шоқанды ашуландырып алмайын деп ойлаған Григорий:
– Онда начальникке кірейік. Фамилиясы Старков, – деді.
Балалар кабинетіне кіргенде, Шоқанды бұған дейін көрмеген Старков,
түр-тұлғасына бір қарағаннан қызыға қалды, əсіресе қалың қабағымен,
құйрық жағы шықшытына қарай көтеріле біткен үлкендеу қара кезінің
қиығына, қабақтан шекесіне қарай қисая біткен қою қасына, көз қарасы
пантераның қамауда тұрған баласындай, өңменнен өтіп барады. Ажары
қоңырқай. Егер қара өңді болса І-Петрдің, сүйікті арабына ұқсатуға
болатын.
Начальниктерімен қалай сөйлесуге кəнігі болған Григорий, Шоқанның
тілегін сыпайы тілде қысқаша ғана айтып берді. Оның орыс балаларының
арасында болғысы келген тілегі Старковқа ұнады.
– Орыс тілін тез үйренейін дегені екен бұл. Жігіт! – деді Старков.
Григорий «орыс оқуын тез меңгеріп кетеді» деп желпілдеткенмен,
Старков, - «басынан бастағаны жақсы, үлгеріп бара жатса көрерміз» деп,
Шоқанды даярлық кластың біріншісіне белгіледі. Оның не екенін білмейтін
Шоқан қарсыласқан жоқ. Содан кейін Григорийге еріп, жатақхананың
тағайындалған бөлмесіне барса, жасау, жиһаз кешегідей болғанмен, жинала
бастаған балалар тым ұсақ. Кадет корпусына оқушы алу ережесінде
даярлық кластың біріншісіне сегіз жасар, екіншісіне тоғыз жасар бала
алынады. Бұл бөлмеге сегіз жасарлар жиналып жатыр екен. Шоқан
олардың арасында, көп ботаның арасындағы тайлақтай.
– Бұнда мен тұрмаймын, – деді Шоқан ұсақ балаларды көрген соң.
– Ендеше, менің бөлмеме барайық. Онда əзірге бала аз. Ар жағын
көрерміз.
Шоқан ол бөлмеге барса, көбі теңдестері.
«Шешуі қиын болар» деген бұл мəселе оңай шешілді. Шоқанның халжайын білгісі келген Шыңғыс Коробейникованың үйіне түнде тағы барды
да, орнын сипады. Қалай, қайда кеткенін Варвара айтпайды. Қадағалап
сұрайын десе:
– «Балаңызға күзетші болам» деп расписка берген жоқпын. Қаңғыбас
балаңыздың қайда кеткенін қайдан білейін, білетінім ертемен шығып
кеткеннен бері жоқ, – дейді. Қайталап сұраса, – мазаламаңыз! – деп
ашуланады.
Тағы да қорқынышқа шырмалған Шыңғыс, кадет корпусына барып,
Григорийге астыртын жолықты да, соның жатақханасына орналасқанын
естіді. Варвара мен Шоқанның арасында болған шатақты Григорий
Шыңғысқа айтпады. Айтқаны, - «Бірге оқитын балалардың арасында
болғысы келеді». Шыңғысқа бұл қуанышты хабар. Григорий Шоқанның
қай класта оқығысы келетінін айтып, Старковтың бұйрығын баяндап еді.
– Онда қайттік, – деді Шыңғыс абыржып.
– Естуімше, «сол кісі пара алады» дейді. «Пара берсе, сауатсыз баланы
да қабылдай береді» дейді, – деді Григорий.
Астыртын кісі салып көрсе, Старковтың сұрары көп емес екен, жүз
сомның маңайы ғана екен. Шыңғыс оған екі жүз сом өткізді. Шоқан бірінші
негізгі класқа «жылдың аяғында экзамен ұстай алмаса шығарылады» деген
шартпен алынбақ болды. Бұл саудадан жəне əкесінің əлі де Омбыда
екенінен Шоқанның хабары жоқ.
Старковқа берер парасын өткізіп, баласын орнықтырған бұйрығын
естігеннен кейін Шыңғыс тəуекелге бел байлады да, «Қызылжар қайдасың»
деп тартып отырды.
Оқу бастала келе, Сібірлік кадет корпусының өмірінде ерекше бір
көрініс болып қалды. Қысқы қаникулға дейін Шоқан орыс тілін, алдыңғы
қатарда оқитын орыс балаларымен бірдей білді. Өзге сабаққа да ол орыс
балаларынан кем түскен жоқ. Оқу жылының аяғында бір класта оқитын
қырық баланың ішіндегі ерекше үлгеретін үшеуінің бірі болды.
Тағы бір ғажабы - оқуға кірісе ұйқышылдығы қалды. Ертемен ерте
жұртпен бірге оянады, қатар жуынып, тамақты қатар ішіп үлгереді. Түнде
жұрттан кеш жатады. Жатақхана тəртібінше, шам түнгі сағат 11-де сөнуге
тиісті. Ол тəртіпті коридордағы күзетші қатты сақтайды. Сондай
күзетшілердің
қасындағы
өзге
кадеттер
ұйықтап
жатқанда
тумбочкасындағы сығырайма кішкене лампысын жағып кітап оқып жатқан
Шоқанды сан рет ұстап алғаны бар. Бұл қылығы үшін басқаларды
жазалайтын тəртіпшіл урядник Шоқанға тимеді.
Бірінші кластың программасында орыс тілінің грамматикасы, есептің
теориясы, жер шарының Европадан басқа бөлшектерінің физикалық жалпы
географиясы, Азия мен Африканың көне мемлекеттерінің тарихы, христиан
дінінің «жаңа өсиет» аталатын кітабының шығу тарихы, неміс жəне татар
тілдерінің тəжрибеде қолданылатын грамматикасы, əдемі жазу жəне сүгірет
салу сабақтары болатын. Бұлардан «татар тілін» жақсы білем деп ол
сабаққа қатынасқан жоқ. Христиан дінінің сабағы мұсылмандар үшін
міндетті емес еді, Шоқан «білгім келеді» деп ол сабаққа да қатынасты, тек
шоқынатын орындарға құлшылық үшін емес, таңсық үшін қатынасып
жүрді, экзамен ұстағанда бұл сабақтан да «5» алды. Өзге сабақтардан тек,
есепке ғана шорқақтау, басқаларынан алдағы қатарда. Солардың ішінде
неміс тілінен де, сүгірет салуда да бірінші орында. Əдемі жазудан ақсады,
əріптердің сызықтарын қағазға да, тақтаға да нашар түсіретін болды, бірақ
грамматика шарттарын жақсы білгендіктен бұл сабақтың да балы беске
қойылып жүрді. Физкультураға шорқақ. Оған бас себеп – еріншектігі...
Құсмұрынға қайтқан Шыңғыс, онда тоқырамай, ұлы отанымен
Сырымбеттегі туыстарына көшті. Сол жылғы қыстың аяғында Омбыдағы
қазақ облыстарының басқарма председателі полковник – Карл Казимирович
Гутковский Құсмұрын дуаны таратылып, елі Көкшетау дуанына қосылуын,
біріккен дуанның сұлтан правителі болып Шыңғыстың белгіленуің білдіріп
ресми түрде Омбыға келуін хабарлаған.
Қуаныштан жүрегі алып ұшқан Шыңғыс, Омбыға табан аузында жүріп
кетпек еді, көктем ерте басталып, сол қыста қалың түскен қар ери жөнелді.
Ондай кезде лайланған жер арбалы түгіл салттыны да жүргізбейді.
Шыңғыс жер аяғы босап, саздың кебуін амалсыз күтті.
Жер кеуіп Омбыға аттанғалы жатқан шағында оның құлағы тағы
жақсылықты шалды. Омбыдан келе жатқан əлдекім Шоқанның биылғы
оқуын ерекше бағамен бітірген хабарын айтып Шыңғыстан сүйінші
сұрады. Содан кейін, қасына нөкерлерін ерткен ол, салт атпен Омбыға тіке
тартты.
Шыңғыс Омбыға жеткен шақта кадет корпусының оқушылары жазғы
лагерьге кетуге жиналып жатқан еді. Əкесінің келген хабарын, пəтерге
қайда түскенін естіген Шоқан амандасуға барған жоқ. Оны «естімеген
болар» деп, өзі іздеп баруға үлкенсіп, Шыңғыс «шақырып кел» деп Абаны
жіберді. Ол барған кезде кадеттер қора ішіндегі алаңда доп ойнап жатыр
екен. Киімдері бірдей, бойлары шамалас көп баланың ішінен Аба Шоқанды
əрең тауып алды. Аяғында – башмағы, бұтында – трусиы ғана бар, өзге
киімі жоқ. Шоқан жүгіріп ентігуден танаулары делдиіп, терлеп-тепшіген
денесі күп-күрең болып жүрген. Сағынған бейнемен амандасқан Абаға ол
бірге жатып-тұрған адамдай бірер ауыз тіл қатты да доп қуып сапырылыса
жүгірген серіктеріне кетер қалпын байқатты. Бірдемелерді айта бастаған
Абаға:
– Кейін! – деді ол жүгіре жөнеліп.
– Кейінің не, Қанаш-ау! – деді Аба артынан айқайлап. – Хан-ием келді!
Сол шақырады!..
– Кейін! - деп артына қолын бір-ақ сілтеген Шоқан қызу ойынға
араласып та кетті.
Одан кейін қалай тосқанымен, Шоқан Абаның қолыңа түскен жоқ.
Шапқылап жүрген Шоқан, деңгейлес келіп қалғанда, Аба бірдеме деп
қалса, естімей ме, əлде ойынды қимай ма, əлде жолағысы келмей ме, –
ешбір тіл қатпастан, қарамастан кете барады.
Біраз отырып тоқтата алмаған, тіл қатыса алмаған Аба қажығандай
болды да, «əкесін көрсе бүйтпес» деген оймен пəтеріне қайтты.
Жолшыбайғы ойы: «Бұ несі жаным-ау?!.. Оқуға зорлап əкетуін əлі ұмытпай
жүргені ме?.. Менің жазығым не сонда, сөйлеспейтін?! Бұл хан тұқымының
осындай қаталдығы қалмайды екен-ау! Сүйегіне бітеді екен ғой, бұндай
қаталдық?!»
«Əке мен баланы араздастырып алмайын» деген оймен, Аба Шоқанның
түс бермеуін Шыңғысқа жұқалап қана айтып, «ойын қызығында жүр екен,
жөнді сөйлеспеді» деп қана келді. Ертеңіне Абаның:
– Өзіңіз барып қайтатын боларсыз, хан-ием? – деген сөзіне:
– «Əке» десе іздеп келер өзі. Балама бас иіп қалай барам? – деп жауап
берді Шыңғыс.
Хабарын білмеуге шыдамаған Аба, сол күні кадет корпусына тағы барса,
балалар лагерьге кетіп қапты. Шоқан да бірге кетіпті. Бұл хабарды
естігенде:
– Бетінен жарылғасын, – деді Шыңғыс қатал даусын жібітпей. – Қайда
болса да аман болсын. Тірі болса бір көрерміз.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Аққан жұлдыз - 30
- Parts
- Аққан жұлдыз - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 213230.5 of words are in the 2000 most common words45.7 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3864Total number of unique words is 214333.1 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3877Total number of unique words is 217032.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 209632.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3854Total number of unique words is 224732.5 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3851Total number of unique words is 220231.7 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3936Total number of unique words is 213434.9 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words56.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3809Total number of unique words is 217832.1 of words are in the 2000 most common words46.7 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3859Total number of unique words is 218033.4 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 186635.9 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 213233.1 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 223831.8 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3882Total number of unique words is 214933.4 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3986Total number of unique words is 222532.3 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3952Total number of unique words is 214134.2 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3931Total number of unique words is 189136.6 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 212233.3 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 218232.6 of words are in the 2000 most common words47.2 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3753Total number of unique words is 211432.6 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3821Total number of unique words is 207034.3 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 202934.9 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3799Total number of unique words is 219633.5 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3816Total number of unique words is 220131.7 of words are in the 2000 most common words46.4 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3910Total number of unique words is 222331.8 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 195334.8 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3860Total number of unique words is 217233.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words55.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 223932.8 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 215130.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3830Total number of unique words is 205634.5 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3683Total number of unique words is 210229.2 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words48.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 221528.9 of words are in the 2000 most common words41.1 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3779Total number of unique words is 230830.7 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words50.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 220132.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3890Total number of unique words is 234933.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 228831.8 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3857Total number of unique words is 229032.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3812Total number of unique words is 214335.0 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3915Total number of unique words is 217733.7 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 223235.4 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3742Total number of unique words is 206834.9 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3790Total number of unique words is 230231.1 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 226731.0 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3804Total number of unique words is 232529.2 of words are in the 2000 most common words42.2 of words are in the 5000 most common words50.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 215931.0 of words are in the 2000 most common words43.9 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3706Total number of unique words is 228929.3 of words are in the 2000 most common words42.8 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3815Total number of unique words is 227132.0 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3754Total number of unique words is 213733.6 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3739Total number of unique words is 221231.5 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 227332.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3787Total number of unique words is 223032.6 of words are in the 2000 most common words45.9 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 221231.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3833Total number of unique words is 225730.7 of words are in the 2000 most common words42.3 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 225031.6 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 223429.9 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3805Total number of unique words is 212132.7 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3774Total number of unique words is 215130.1 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 57Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3676Total number of unique words is 217929.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 58Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 217331.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 59Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 228831.9 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 60Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3904Total number of unique words is 220232.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 61Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3843Total number of unique words is 214333.0 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 62Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3837Total number of unique words is 214132.6 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words53.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 63Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3795Total number of unique words is 227231.1 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 64Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3953Total number of unique words is 217733.8 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 65Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 219932.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 66Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 816Total number of unique words is 59045.0 of words are in the 2000 most common words59.0 of words are in the 5000 most common words66.5 of words are in the 8000 most common words