Аққан жұлдыз - 57

құлданады» дегенге нанғысы келмеген қазақтар күдіктене əрең иланып,
халфе сезін:
– Сансыз мың құлдар сөйтіп, бұл қаланың іргесін əрең қалаған; ауыр
азапта жыл сайын мыңдаған адамдар өле берген, олардың орнына тыңдары
үстемелей қосыла берген, сонымен, бұл қала өліктер сүйегінің үстіне
өскені
Қабір үстінде отырғандай, қазақтар «Астапыралда!» деп жағаларын
ұстады.
Исааки соборын сыртынан шолғанда, олар екі көрінісіне таңдана
қарады: бірі, жуандығына үш-төрт кісінің құшағы əрең жететін, ұзындығы
зəулім ағаштың бойындай биік, қызғылт граниттен тұрғызған толып жатқан
тас бағаналар. Халфенің айтуынша, əлдеқайдағы тұтас тастан жасалып,
мұнда домалаумен келген.
– Қалай?!
– Əрине, ездері домаламайды, адамдар домалатады.
– Қалай?!
– Жаралған жерінде тұтас тастан қашалып, діңгек құлпына келгенде,
көліктер көтеру түгіл сүйрей алмайтын бұларды былайша əдіс қолданып
тартады екен: əуелі жерге қаз-қатар бөренелерден жол салынады, соның
үстіне тағы да бөренеден торап төселіп, мыңдаған адам, суға малшынған
жуан кендір арқанмен діңгектерді домалатады...
– Япырай, айласын-ай!.. Алыс жер ме екен, сонда?..
– Пəлен жүз шақырым болса керек – дей салды, жер мөлшерін білмейтін
Халил халфе.
Қазақтардың екінші таң қалғаны – Исааки соборының төбесіндегі толып
жатқан мұнаралардың үстінде жарқыраған жамылтқы. Бұндай жарқырақтар
өзге шіркеулердің мұнараларында да, адмиралтейство аталатын су жолы
басқармасының шпилінде де, кейбір сарайларда да бар; бəрінен көбі
Исааки соборында. Қазақтар ол жарқырауықтарды əуелі жез, я бояу деп
жүрсе, сұрастыра келе, алтын болып шықты!.. Жəне қоспасыз саф алтын
дейді!.. Халфе есіріп айта ма, анығы ма?
– Қалай жəне қайтіп үлгерген бұлай майдалауға?! – деген сұрауға, оның
да жайын білмеген халфе,– əкелуінен майдалауы қиын деймісің?– деп
жалтара жауап береді.
Қазақтарға ең түсініктісі – собордың мұнараларында күнге шағылыса
жалтыраған жамылтқы.
– Қанша алтын жабылды екен бұл шіркеуге? – десе:
– Жүз жиырма пұт дейді! – деп жауап береді халфе.
Қалталарына бес сомның алтыны түсіп көрмеген, алтын сақина ілудегі
біреулерінде ғана кездесетін қазақтар:
– Шіркеу жұтып жатыр екен ғой, алтын атаулыны! – деп қояды.
Қазақтардың Петербургта ғана көрген бір жаңалығы, əр тұсында
ұшырасатын мүсіндер, əсіресе адам мүсіндері. Ондай мүсіндер болуын
көрмек түгіл естімеген олар алғаш көргенде «бұл не қылған мақұлық?!»
деп шошына қарады. Бойлары үйреніп тамашалаған шақта сұрастырып
көрсе, өткен уақыттағы патшаларға, батырларға, ардақты адамдарға
орнатылған ескерткіштер. Соларды көргенде біреулері: – «Біздің нелер
қадырлы аталарымыз, қымбат адамдарымыз ескерткішсіз өтті-ау!» деп
өкіністі; ислам дінінің шариғатында «сүгірет салу харам» деген ұғым
санасына сіңгендері «кəпірдің өзімен кетсін бұлары», деп безінді.
Мүсіндер ішінен олардың айран-асыр боп, айнала жүріп қарағаны, –
«Мыс сал татты» аталатын Бірінші Петрдың ескерткіші. Оның аты да, ат
тұяғы таптаған жыланы да, адам мүсіні де тірі қалпындай!.. Қазақтардың
оған таққан жалғыз міні, аю терісін ат арқасына жаба салған Петрдің
жайдақ отыруы. «Ер-тоқымы болса, бұдан да артық жарасар еді!» десті
олар ..
Қазақтар Петербургта көргендерінің бəрін кереметке санап, кейіне шалашарпы түсініп, кейіне түсінбей; бірақ көре беруге құмартып жүрген
шақтарында, «жаңа патшаның коронациясы37 мұнда емес, Мəскеуде өтедіміс» деген сыбыс шықты. Сол сыбыс расқа айналып, Москваға
баратындардың поезбен баратыны анықталды.
Поезд!..
Қазақтар «от арба» деген болады дейді, көліксіз арба оттың қызуымен
жүреді дейді, сондай көп арбаның бірі біріне тіркесіп, рулы елдің жүгін де,
адамдарын да бір-ақ жола тиеп əкетеді дейді» деген ертегі сияқты хабарды
естігені болмаса, кездерімен көрген жоқ-ты. Өткен көктемде осы қаладағы
азаға келген олар, «Петербург пен Мəскеу арасында темір жол салынып
жатыр дейді, үстінен от арбалар жүре бастапты дейді», дегенді естіген.
Өкімет орындары соны көрсетуге апармақ болғанда, алдына барса асап
қоятын айдаһардай көрген қазақтар сырттан қос-үрей боп, бармаған...
Енді, міне, сол от арбаға мінудің де реті кеп қалды. Енді бармасқа амалы
жоқ. Сондықтан «көппен көрген ұлы той» деген мақалға сүйеніп, не де
болса мінуге бел буды.
Темір жол Россияда жасаң құрылыс. Оның алғашқы торабын «жынды
патша» аталған Павел, Петербург пен патша селосының арасындағы
жиырма төрт шақырымға үйдірген де, рельсін оның баласы – бірінші
Александр 1835 жылы жүргізген. Содан кейінгі Петербургтан Москваға
беттеген темір жол торабын бірінші Николай елер алдында ғана төсетуге
кірісіп, жолдың аты «Николаево» қойылған. Бұл құрылыс басталар
алдында, темір жолшы инженерлер Николайға жолдың салынар жобасын
көрсеткенде, сазды ормандардың құрғақ тұстарын аралап кететін қисық
сызықтарды Николай ұнатпаған да, «былай салынсын» деп, Петербург пен
Москва арасында линейкамен түп-түзу сызық тартқан. Оны орындамауға
хақы жоқ құрылысшылар, шығыны жəне бейнеті ез жоспарларынан екі-үш
есе артып кететін жол ісіне кіріскен. Тез бітуі қиындаған жолдың қызығын
көре алмай, кенеттен өліп кеткен Николайдың ісін, тағына отырған баласы,
екінші Александр жалғастыра берген. Оның бұйрығы – өзінің таққа отыру
тойына бітіру. Бірақ, «үйдегі көңілді базардағы нарық бұзыпты» той
қарсаңында Николай темір жолының тең жартысына ғана рельс төселіп, ар
жағы бітпей қалған. Оны тойға дейін бітірудің амалы жоғын көрген патша,
құрылыс ісін той тарағанға дейін доғарып, қонақтарын біткен тұсы, –
Боровичи станциясына дейін поезбен апарып, одан əрі ат көлігіне
ауыстыратын болған.
Жолаушылар поезға Петербургтың «Николаево» вокзалынан отырды.
Ішіне көп кісі отыратын вагон қазақтарға Сібір селоларында «бес
қабырғалы» аталатын ағаш үйден əлдеқайда үлкен сияқтанды.
Поезд қозғалғанша, «басымыз айналар, құлармыз» деген қауіппен
оларда зəре-құт қалған жоқ. Сөйтіп отырғанда составтың қалай қозғалып,
қалай жүріп кеткенін аңғармай да қалды. Біраздан кейін «неге теңселеміз»
деп терезеден қараса, қоршаған ормандар, кездескен үйлер ағын судай арт
жаққа зымырап барады!..
Петербургтан түн ортасында
Боровичиге тан, сібірлей жетті.
аттанып,
«жарты
жолда»
дейтін
Пар-пар жегілген аттар ол арада даяр тұр екен. Жолаушылар қанша
болса да жеткілікті жəне бəрі де əлекедей жаланған жарау арғымақтар,
арбалары солқылдақ фаэтондар...
Поездан арбаға міну оларға тамұқтан жұмаққа шыққандай болды.
Солқылдақ арбаның жұмсақ жүрісі, поезда кірпік қақпай келген олардың
қалғуына бөгет болған жоқ. Шала ұйқылы олар, ылау аттарының
жолшыбай бірер ауысуын, өңі емес, түсі сияқты сезді. Сөйтіп Москва
шетіне қалай кіруін аңғармай да қалды.
Москва!..
Бұл сезден жолаушылардың, ұйқысы ашылып кетті.
Өйтпегенде ше?..
Соңғы мың шақты жылдың ішінде, бұл қаланың, ең алдымен оның
дəуірлеуіне дейін бытыраңқы өмір сүріп келген орыстардың басын қосып,
күшті мемлекет жасауын, одан кейін, жылдар өте, жан-жағын көбірек
қармап, көршілес елдерді қосу арқылы, қазір дүние жүзіндегі ең үлкен, ең
айбынды қалаларының бірі болуын, бұл жолаушыларда білмейтіндер
кемде-кем. Ол қазір, кең байтақ Россияның жау жеңе алмайтын алып
астанасы. Кейінгі ғасырларда Петербург та астана атын алғанмен,
білетіндердің айтуынша Москва – үлкен орда да, Петербург оның отауы.
Сондай Москваның көшесіне кірген жолаушылар, жан-жағына алақтай
қарап, Петербургпен салыстыру ойында болды...
Қазақтардың шамалауынша да, Москва шынында да үлкен орда сияқты
екен. Оның көшелері тарлау, үйлері қоңырқай, бойы дембелше
сияқтанғанмен, бəрі де салмақты, ауыр, ұсқынды көрінеді. Бұнымен
салыстырғанда, Петербург жаңа үйленген жac жігіттің сəнді отауындай
əлем-жəлемі, жарқ-жұрқы көп.
Біреулердің Москваны «далдиған деревня» деулері де қисынға келетін
сияқты. Жолаушылар Петербургты да үлкен деп жүрсе, Москваның
үлкендігі оның əкесіндей!..
Оның тарлау, қиғаштау, біріне-бірі жалғасқан ұзын көшелерін аралап
ұзақ жортқан қазақтардың Кремль көрінген шақта, есіне аталарының
«таусылмайтын жол болмайды, табжылмайтын ел болмайды» деген мақал
түсті.
Кремль!..
Москвада ондай қамал барын Шыңғыстан басқа қазақтар естіген жоқ
екен. Ол туралы, баяғы офицер шағында естігендерін Шыңғыс серіктеріне
шала-шарпы баяндаған болды. Сөйте тұра, таңдана қараса, биік қабырға əр
тұсында төбелері сүйриген, үстіңгі жағы кетіктенген, түсі қоқыр күрең
мұнаралар!..
Халфе қанша білгішпін дегенмен, Кремль тарихын қазақтарға баяндап
бере алмады. Оның бар білетіні, – он төртінші ғасырда Едіге бастаған
алтын ордалықтардың осы қамалды бір жаз бойы қамап жатуы екен.
Халфенің ұғымында, «алтын орда, татар ордасы. Үш жүз жылдай дəурен
сүрген ол орданың, сол жылдарда орыстың да бірталай өлкесін билеген
татарлар». Санасында татаршыл ол:
– Сонда, – деп мақтанды қазақтарға, – татарлар осы Кремльді қоршай
қамап тұрған шақта, сырт жағынан басқышпен жоғары өрлеген
аталарымыздың басына іштен қорғанушылар қайнаған су төгеді екен.
Халфенің айтуынша, Москвада татарша аталатын біраз орындар бар,
мысалы: «Яуза» аталатын өзен «жауыз» дегеннен шыққан. «Арбат» деген
көше, «арба» жəне «ат» деген сөздерден құралған, тағы тағылар...
Солардың біреуі Кремльдің күнгей жағын жағалап ететін «Москва»
өзенінің орысша «Балчуки» аталатын жағасы еді. Ол, түрікше «балшық»
деген сөз болса керек бертінге дейін сазданып жататын саян, болыпты.
Тойшыл қонақтардың қайсысы қайда орналасуы күн бұрын
белгіленгенде, қазақтарға бір саудагердің Балчукидегі «Тоқырау» аталатын
ағаш үйі бір жұма тұрады деген есеппен қырық үш сом елу тиынға
жалданған. Сондағы сметасы қызық: жаз болса да отын керек деп, жағуға
төрт саржан кетеді деп, саржан басына бес сомнан алған; өзеннен
бөшкемен су əкелуге үш сом, сəкі жуушының күніне 50 тиыннан, үш
жарым сом, көйлек-көншекті жууға бір кісіден 25 тиыннан, барлығы екі
жарым сом, шам құятын бір пұт тон, майға төрт сом елу тиын, жан басы –
он сом.
Қазынадан төленген бұл шығынның сметасын, сарай шаруашылығының
министрі граф Олденбург бекіткен.
Бір заманда тал, терегі араласқан қалын, тоғайға бөленген Балчукиге
бертінде үйлер салынып орманы сиреген екен. Дегенмен, Петербург
төңірегімен салыстырғанда айналасы жалпақ жайлау сияқтанып,
қазақтардың тыныстары кеңейіп кетті. Халфе оларды Москвада да
жетектегісі кеп еді, «бəрі бір қала көрінеді ғой» деп ерінген қазақтар көп
жүре қоймады. Іштерінен «бəрі бір емеске» санайды. Петербургтың биік
үйлері біркелкі, ал Москвада арбиған биік үйлердің арасында, көп түйенің
арасындағы қой-ешкі сияқтанған ұсақтары да кездесе береді екен.
Коронация кешіккен жоқ. Оның Никольский соборында өтетіндігін
оқырмандарға ескерткеміз. Ендігі мəселе, өздеpiн мұсылманға санайтын
қазақтардың, шіркеуге кірер-кірмесі. Баяғы Омбыда оқып жүрген
жылдарында, «шіркеуде шоқыну қалай болады екен?» деген оймен,
көлденең мұсылмандардың көзінен жасырынып, Шыңғыс сан рет кірген.
Имамға ұйыған мұсылмандардың намазға үнсіз қимылдай беруімен
салыстырғанда, христиан дінінің əндете өткеретін құлшылығы Шыңғысқа
қызық көрінген.
Коронацияның құлшылығы жайшылықтағыдан əлдеқайда қызғылықты
болуға тиісті. Ал, соған қатынасайын, көрейін десе, серіктерінен бата
алмайды. Ислам дінін шалағай білетін олар, шетінен фанатик сондықтан
шіркеуге сүйресе кірер түрлері жоқ.
Генерал-аудитор, князь Чернышев басқарған той комиссиясы, мұсылман
қонақтардың жайын ойлап, корония уақытындағы патшаға арналған
құлшылықты Москвадағы татар мешітінде еткізуді ұйғарды. Сонымен
қатар, шіркеуге де кіремін деушілердің қолына пропуска тапсырды.
«Қайтер екен?!» дегендей, бірін-бірі бақылаған қазақтар түгелімен мешітке
кетті де, шіркеуге барғысы, коронацияны көргісі келген Халил халфе,
бірдемені сылтау ғып, тобынан қалып қойды.
Коронация біте, Балчукиде бастары қосылғанда, Халил шіркеуде
болғаның коронация қалай болғанын қазақтарға қысқаша айтып берді:
– Шіркеудің де мехрабы болады екен, – деді ол, бұған дейін де талай
көргенін жасырып, – орыстар оны «алтарь» дейді екен. Терінде қымбат
тастармен, алтынмен безенген тақ тұрады екен, сол жағында сүйеген таққа
лайықты, келтелеу асай-мусай, оны «скипетр» дейді екен. Оң жағында,
төбесінде кіреші бар алтын топ, оны «держава» дейді екен, тақтың
төбесінде əлгі қымбат мүліктермен безенген тəж...
– Сонымен? – деді «коронация» дегеннің қалай болатынын тезірек
естігісі келген қазақтар.
– Шіркеуге чиндерін тағынған халық лық толған шақта, «орган»
патшалық гимнді ойнай жөнелді.
– «Орган» дегені не екен?
– Сіздер көрмеген, айтқанмен түсінбейтін күй сандық... Күйдің орысша
аты – «музыка».
– Гимні не?..
– Мақтауға арналған əн-күй...
– Бөлмеңдер сөзін!.. Сонымен?..
– Ойналып жатқан тамаша күйді, əлдекімнің «Ұлы император!» деген
күшті даусы бөліп жібергендей болды, бірақ күй онымен доғарылу орнына
күшейе ойналды. Шеркеу толған жұрт, қолдарын кеуделеріне қоя, бастарын
ие қалды...
– Өзін, қай тұсында тұр ең?
Мақсатым патшаны көру болған соң, таңда жақындау тұрам да...
– Əрине. Бірақ жолатты ма, оған?
– Қарамадым, жолатқан-жолатпағанына. Əскерлік адамдардың «қайда?»
деп қақпайлауына қарамастан көздерін тасалай жылжи бердім де, «осы тұс
жетер» деп тоқтадым.
– Иə, сонан?..
– Жұртпен бірге мен де басымды игенмен, көз қиығым – тақта. Сөйтіп
тұрғанымда, жарқылы көп желең жамылған біреу бастаған, сондай
жарқырақ киімділер жəне поптар қоршаған біреу, арғы сыртқы есіктен бері
қарай көріне берді.
– Патша болмағай да алдыңғысы!..
– Портретіне көзім қанған патшаны тани кеттім...
– Ие, ие?..
– Ол етегіндегі аз ғана басқышпен көтерілді де, таққа отырды. Сол кезде
«архирей» аталатын ақсақалды жас поп, тақ төбесінде тажды көтеріп ап,
патшаға ұсынды. Таж киген патша түрегеп, «державаны» он, алақанына
көтеріп, аса таяқты сол қолына ұстатты... Содан кейінгісін көруге де, естуге
де болмай қалды: азан-қазан шулаған əндету мен күйлер құлақты
тұндырып жіберді... Жұрт сапырылыса бастап, патша төңірегін жауып
жіберді!..
– Осы көргенің де аз емес! – деп қазақтар. – Біз оны да көре алмадық
қой!..
Содан кейін, «біз неге бармадық соған?», «сені кім тоқтатты?» деген
сияқты өкінішті, даулы сөздер халфенің құлағын керең ғып жіберді.
Ертеңінде жаңа патшаның таж киюіне байланысты Кремль қасындағы
Қызыл алаңда əскери парад болды. Қазақтар бұл кезде, бір жүйелі
қонақтардың арасында Қызыл алаңның теріскей жағында «Қытай қаласы»
аталатын бөлшекті орай қоршаған аласалау қамалдың, төбесінде тұрған еді,
сондықтан олар əскери парадты мейлінше айқын көрді.
«Парад» деген сөзді олардың бірінші естуі. Оның не екенін алдын ала
білетін адамдардан сұрастырып түсінген.
Бірақ, есту бір басқа екен де, көру бір басқа екен. Естігенде тез көруге
құмартқан қазақтар, көрген шағында естерінен танғандай болды. Олар
Қытай қаласының төбесіне парад баталардан бұрын күн шыға кеп
орналасқан еді. Оған дейінгі əсерлері, таң біліне күмпілдеген соғыс
оркестрлері, тұтаса жаңғырыққан күшті үндерімен қаланы басына
көтергендей болған. Бұндай оркестрдің кішірек түрін олар Омбыда да
көрген. Бірақ, хайуанатқа салыстырғанда, Омбынікі – тышқан сияқты да,
мынау – түйе сияқты. Осы үн үсті-үстіне үдей түсіп, бұрын мұндайды
естімеген қазақтар түгіл, Москваның да құлағын керең ғып, өзге
дауыстардың бəрін құмықтырып тастады...
Парад сəскеге жақын басталды. Сол кезде Қызыл алаңның жанжағындағы көшелерден əскерлік қосындардың əр түрі қаптай бастағанда,
тұтасқан қалың қимылдан қазақтардың басы айналғандай болды...
Бір кезде қимыл басылып, төңірек тыныш бола қалды. Сонда қызыл
қақпадан ақ арғымақ аттар ойнақшыған жарқылдақ киімді бір топ салтты
шоқытып шыға келді.
Қақпадан шыққандар, сапта қатып қалған əскерлік қосындардың ашық
Кремль жақ алдынан шоқытып етті. Даң-дұң дауыстар естілді. «Əскер мен
патшаның сəлемдесуі» десті біреулер. Сəлемдесу тұтасқан гуілге айналды.
Патша тобы қақпаға қайта кірді де, аздан кейін Кремльдің бергі
қабырғасына тақтайдан уақытша жасаған кең мінберге арғы іштен
əлдекімдер көтеріле бастады.
«Патша!..» «Семьясы!..» «Туыстары!..» «Нөкерлері!..» деген сездер
естілді жан-жақтан. Оркестрлер бұрынғысынан да күшейе, гүжілдей
жөнелді...
Сол кезде Кремльдің куранты сағат онды соқты да, «патшаны сақтай
гөр, тəңірі» күйін ойнап, ол аяқталғанда, соғыс министрі князь
Долгоруковтың командасымен, тастай қатқан əскерлердің қимыл маршы
бастала жөнелді. Оркестр үдей түсті.
Бұл қимыл қазақтарға үлкен бір теңіз толқығандай, өздері соның
топанына тұншыққандай əсер берді.
Одан əлдеқайда мол, əлдеқайда ұсқынды парадты қазақтар Петербургта,
Марсовое поле аталатын алаңда көрді.
Москвалық парадқа сол қаланың жергілікті гарнизоны ғана қатынасқан
еді, ал Петербургтағысына Россияның құрғақтағы, судағы қарулы
күштерінің барлық түрлері де қатынасты. Соған қараған қазақтардың бір
ауыздан айтқаны:
– Осындай қалалары, осындай өнері, осындай əскері, осындай қаруы бар
елге төтеп барғысы келіп, қарсыласқан аталарымызда ақыл болсайшы!..
Бағынғандарының есі дұрыс екен!..
ТОЙ ТАРҚАР
Петербургта да, Москвада да көп қызық көрген қазақтардың ендігі ең
зор арманы, патшамен дидарласу болды. Той тарқар таянғанша, ол арманы,
қол жеткісіз қиял сияқтанып, кейбір күндерде, кейбір жағдайларда алыстан
ғана көздері түсіп, ұрымтал, жақын жерге жуымай-ақ қояды.
Той тарқар таяна, патша Кавказдың, Балтиканың, Славян
тұқымдарының, Орта Азияның, Сібірдің... деген сияқты қауымдардың
тойға келген өкілдерін Петергоф, патша селосы, қысқы жəне басқаша
аталатын сарайларында топтап қабылдап, əрқайсысына арнаулы сыйқұрмет көрсетті.
Неге екенің кім ескерткенін кім білсін, «сібірлік» жəне «орынборлық»
аталатын қазақтардан келген өкілдерді өзге топтарға қоспай, патша қысқы
сарайда жеке қабылдады.
«Орынборлық», «сібірлік» деген терминдер он сегізінші ғасырдың орта
тұсында шыққан. Сол кездің патшасы – екінші Екатерина, араларында
қоныс жанжалы бола берген Орта жəне Кіші жүздің шекарасын ашып
беруді, Орынбордың генерал-губернаторы, князь Неплюев пен Сібірдің
генерал-губернаторы князь Горчаковқа тапсырған. Олар жəне екі жақтың
билері бас қосқанда, орыстар жағы «қазақтардың өздері шешсін» деп, қазақ
жағы, сол кезде үш жүзге əділ атағы жайылған Жазы биге тоқырап. ол
«шегіміз осы болсын» деп Обаған өзенін белгілеген. Содан бері
Обағанның батыс жағы «орынборлық қазақтар», шығыс жағы «сібірлік
қазақтар» атанған.
Сібірлік қазақтардың хандығы 1822 жылға дейін ғана созылып,
Айғаныммен аяқталғанын білеміз. Ал 1801 жылдан бастап «бөкейлік» жəне
«оралдық» болып екі хандыққа бөлінген орымборлық қазақтардың
хандықтары, Бөкейде 1845 жылы Бекей ұлы Жəңгір ханның өлуімен,
Оралда 1809 жылы Айшуақ ұлы Жантөренің өлуімен аяқталып, одан кейін
Сібірдегі қазақтар сияқты, орымборлықтар да əлденеше əкімшілікке
бөлініп, оларды да «правитель» атанған аға сұлтандары билей бастаған.
Екінші Александрдың тойына, бөкейліктердің аға сұлтаны Меңдігерей
Бөкейханов бастаған депутация келген, іштерінде атақты күйші – Шығай
ханның баласы Дəулеткерей бар; оралдық депутацияны правитель
Жантөрин бастаған, оған ергендердің ішінде Алтынсары Балғожин38 бар.
1826 жылы бірінші Николай таққа отырған шақта, сібірлік депутацияны
басқарып, сол тойға қатынасқан Сартай Шыңғысов еліне қайтқанда,
«патша орымборлықтарды бізден жоғары ұстап, ерекше күтті» деген
өкпемен келген. Сол Николайдың азасына келгенде, орымборлықтарды əлі
де жоғарырақ ұстағанын Шыңғыс көзімен көрген.
Ал мына екінші Александрдың тойында, екі жақтың да қазақтарын
Петербург ала-құла көрмей, тең даражада, бірсыдырғы жақсы күтті.
Сондықтан, орымборлық пен сібірлік қазақтар, бұдан бұрынғы
кездесулеріндей, өзара шікірейіскен, күндескен жоқ, жалғасқан күндерінен
бастап «əкей-үкей», аралас-құралас, сырлас болып кетті.
Петербургтағы, Москвадағы, ол екеуінің арасындағы жол бойындағы
күндерін көбінесе бірге еткізген орымборлықтар мен сібірліктердің
сырласа кеткенде кеңес қылатындары, патша өкіметінің қазақ даласына
салған отаршылдық құрсауларының шеңбері жылдан жылға тарыла,
қысымның қатая түсуі. Бұл мəселеге олар халық мүддесі жағынан емес,
ездерінің əкімшілік қуаттарының жылдан-жыл əлсіреп, дала билігінің
тізгінін патша чиновниктері жылдан жыл қатайта ұстауы. Егер патшаның
қабылдауында бола қалса, олар осылардың бəрін мұң ғып шақпақ.
Сол тілектері қабыл болғандай, патша қазақтарды жеке қабылдады.
Орымборлықтарды «орда кеңесі» аталатын мекеменің председателі
генерал-майор – Гавриил Васильевич Ващенко, сібірліктерді Гасфорт
бастап апарды; бəрін сарай қасындағы сібірлік комитеттің председателі,
аншеф-генерал – князь Александр Чернышев басқарды.
«Аудиенция» аталатын бұл қабылдауда, мемлекет мүлкінің министрі
адъютант генерал граф Кисилев, ішкі істер министрі генерал-аудитор граф
Блудов, финанс министрі барон Брок соғыс министрі генералинфантериеден князь Долгоруков, заң министрі генерал-майор граф
Синявин, оқу министрі граф Алексей Толстой тағы басқа чиндер болды.
Бəрі де соғыстық формасында жəне барлық ордендерін, медальдарын
кеудесіне қадап алған...
Сібірлік қазақтардың бұған дейін көрген ең үлкен генералы – Гасфорт;
орымборлықтардікі – барон Игельстром. Оларды да қопа қардай көретін
қазақтар, енді патшамен, министрлермен салыстырып байқаса, арыстанның
я жолбарыстың қасындағы иттей бұғады. Жергілікті жерлерде Гасфорттар
бірен-саран ғана ғой. Ондайлар, олардың əкесіндейлер бұнда толып жатыр.
Ал, бір-бірінен сұрастырып байқаса, бүкіл қазақ, атаулыда əлі күнге
генерал чиніне жеткен біреу де жоқ екен. Кавказдықтарда бар сияқты.
Соларды көрген қазақтар «біз де шен алып, шекпен кидік деп мақтанамызау!» деп, генералдық чинге жетуді арман ете күрсінеді. Қазақ арасында
күпсіп жүретін хорунжи, капитан, майор, жүздік ясаул, кəтте, подполковник
полковник... дегендер бұнда иттің құлы итақай сияқты...
Россияның жоғарғы чиндеріне көздері сүрінген қазақтардың қысқы
сарайдағы аудиенциялық залға жеткенше сілелері қатқандай болды. Толып
жатқан есіктерден, іштері ертегідей безенген коридорлардан, залдардан,
бөлмелерден өткен оларды, қақ жарыла тығыз сапқа тұрған офицерлік
чиндегі қақиған қарулы адамдар араларынан өткізіп тұрды. Тек кірпік
қаққаннан басқа қимылдары жоқ. Бəрі де тас боп қатып қалғандай!.. Сонша
қарулы күзетке бөленген патшаның, қабылдау залына жету оңай болып
па?..
Қазақтарға да қиын болды жету. Жəне өзге қиыншылығының үстіне,
олардың басқарушылары, «сарайға кіре төменшілік көрсетіп, қолдарыңды
кеуделеріңе қоя, бастарыңды иіп жүріңдер!» деген еді. Олай жүруге жақын
жер болса жақсы ғой. Сарай ішінің жүрісі ұзақ екен. Ұзаққа бүкшеңдеген
қазақтардың белдері талғанмен, бұйрықты орындамауға амалдары жоқ.
Отырар, дем алар орын да көрінбейді. Екі жақта тікейген күзет, оның үстіне
бастап келе жатқандар да қыспаққа ала, аяқтарын жылдам адымдайды.
Солардан жасқанып, жүріп келе жатқан жерлерінде көз тоқыратып көре
алмады. Сөйтіп «ес кетті, жан шықты» дегенде, əрең деп тоқырасты-ау!
Бұл – қабылдау залының алды еді. Сонда аз отырып тыныстағаннан
кейін залға шақырылды. Онда адам саны көп болмағанмен, бəрі де
жарқылдақтар. Орта тұстарындағы тақта отырған сары мұрт сұлуша адам
патша болар деп шамалады, тағы да төменшік халдегі қазақтар,
отырғандарды тек көз қиықтарымен ғана көрді.
Нұсқаған орындарға қымсына келіп орналасқан қазақтарға, патша ойда
жоқ қимыл көрсетіп, тақтағы орнынан тұрды да, сəлемдескендей басын иді.
Одан əрі не істеуге білмеген қазақтар, төңіректерін əлі де көз астарымен
сүзіп, тым-тырыс қатты да қалды. Басқа жоқтығын байқағандай, граф
Киселев патшаның қазақтарды наградтау туралы указын жариялады да,
оларды иелеріне үлестіру – князь Чернышевқа бұйырылды. Сібірлік
қазақтарға тигені – төменгі чиндерінен бірер саты көтерілу, сонда
Шыңғыстың жеткені – полковник. Мұсаныкі – подполковник, өзгелері
бұрын үлкен сияқтанғанмен, енді уақ-түйектер, солардың ішінде Мұса
Шормановтың он екі жасар інісі – Əужанға да хорунжи чині ілекті.
Қазақтар чинге емес, алдына бес жүз сом, артына жүз сомдай берілген
сыйлық ақшаға қуанды. Қазақтар атынан патшаға алғыс айту Шыңғысқа
тапсырылған еді. Гасфорттың ымымен түрегелген оның бойы дірілдеп,
əрең шыққан үні тұттықты да, берекелі ештеңе дей алмады.
Сондай сыйлықпен аудиенциядан тараған қазақтардың ең үлкен олжасы,
қолдаспаса да, сөйлеспесе де патшаның денесін, кескінін еркін көрді.
Көргенше «жер құдайының түр-тұлғасы өзге адамнан ерекше болар» деген
қиялда жүрсе, енді көргеннен кейін жасаған қорытындылары – «ол да басы
жұмыр пенденің бірі!»
Сол күні кешке патшаны тағы да жақын жердей көрудің сəті түсті:
қысқы сараймен жалғасқан «мемлекеттік эрмитаж» аталатын салтанатты
үлкен үйде тек патшаның өзіне семьясына жəне нөкерлеріне арналған,
бірер жүзден артық көрермен сыймайтын жабық кішкене театры бар еді;
тойды басқарушылар басты қонақтарға осы театрда концерт көрсетпек
болды. Арнаулы комиссия концерт программасын жасағанда, қонақтар
ішіндегі əнші-күйші дегендердің тан,- даулыларын қатынастыруға ұйғарды.
Кімдер барын сұрастырған комиссия қазақтар арасынан Дəулеткерей мен
Тəттімбетті тапты.
Бұлардың əрқайсысы да өз өлкелерінде атаққа шыққан күйшілер.
Əрбірінің халықтық жəне өзіндік толып жатқан күйлері бар. Петербургта
да, Москвада да кешкі уақыттарының көбі босқа өтіп, іштері пысатын
қазақтар екі күйшіні ермек қып, жеке де, жарыстырып та күйлер ойнататын
сонда бірінен-бірі аса алмай, үнемі ит жығыс түсе беретін.
Тартатындарының бəрі жан тербететін, біріне-бірі ұқсамайтын тəтті
күйлер. Жалпы алғанда, Тəттімбеттің «Бозайғыр», «Тарғыл бұқа», «Ала
байрақ», «Жау жетті, ел кетті», «Көкей кескен», тағы біраз күйлері қазақ,
өмірінің жаугершілік замандағы тұрмысын, көбінесе зарын сипаттайтын
көнерген өмірдің бейнелері, ал Дəулеткерей: «Сырым сазы», «Арғынғазы»,
«Кеңес», «Шалқыма» аталатын күйлерін Кіші жүздің əр кездегі халықтық
көтерілістерін сипаттайды екен, немесе «Ақбала қыз», «Қос алқа»,
«Желдірме», «Ысқырма», «Қос ішек», «Бұлбұл» сияқты күйлерін күнделік
тіршіліктің, əр тақырыбына арнайды екен.
Қай тақырыпқа арнаса да, екеуінің де əрбір күйлері көңіл түкпіріне
жетіп, жанды желпінтетін тамашалар. Қазақтардың, арманы: «шіркін, бұл
күйлерді біз ғана естімей басқалар, əсіресе патша естісе!»
Осы тілектері қабыл болғандай, концерт комиссиясы олардың есімдерін
программаға қосты. Қазақтар оған қатты қуанды.
Эрмитаж театрының жалпы құрылысы қазақтың кигіз үйі сияқты
дөңгелене, орындары төменнен жоғары өрлей сатылана салынған еді.
Сахнасы кең, оның екі жақ босағасының оңында патша ложасы, солында
министрлер ложасы.
Қазақтар тиісті орындарына отырған шақта, сахнаның да, ложалардың
да шымылдықтары жабулы түр, залдың төбесінде сəулесі күннен де өткір
сияқтанған, төңірегі асыл тастар сияқты бірдемелермен əшекейленген
шамдар шоғыры. Бұл, сол бір тұстағы Петербургта, тек қысқы сарайға ғана
орнатылған электр движогінің жарығы екенің электрдің не нəрсе екенін
естімеген қазақтар білген жоқ. «Құдайдың құдіреті ме, бұл сəуле,
патшаның құдіреті ме?!» деп таңданыса қарады қазақтар люстраға.
Бұрын концерт дегенді көрмек түгіл, естімеген қазақ,тар, «ойын осы
жақта болады» дегенге, шымылдықтың ашылуын асыға күтті. Бұған дейін
олардың театр атаулыдан көргені Петербургтағы «Маринка» болатын.
«Патша қызына арнап салдырған екен» деген бұл үйдің ішкі əдемілігіне
қайран қалған қазақтар Вердидің сол күні ойналған «Риголеттасынан» түк
те түсінген жоқ. Түсіну орнына, музыканың, жəне артистердің азан-қазан
шуынан бастары айналып, бірер актысын көргеннен кейін кетіп қалысты.
Содан кейін «театр ойыны» атаулының бəрінен безіп, Петербургта да,
Москвада да Дəулеткерей мен Тəттімбеттен басқалары ешбіріне бармай
қойды. Олар эрмитажға да бармас еді, егер ол ойынға ез серіктері
қатынаспаса.
Бəйге атаулыға аты қазақтың бəрі желөкпе келетін əдеті. Бұл қазақтар да
Дəулеткерей мен Тəттімбетті күйшілер бəйгесіне қосқандықтан, сол əдеттің
намысына тұншығып, олар міндеттерін орындап шыққанша, озу тілегінде
ес-тұстарынан айрылар халде отырды.
Сахнаның да, ложалардың да шымылдықтары ашылды. Залдың сəулесі
сеніп, жарық тек сахнада ғана қалды. Көрермендер, олардың ішінде
қазақтар, апанына төнген аңдай сахнаға көздерін тіге қалысты. Сахна
сəулесінен ложаларда отырғандардың да қылтиған бастары көрінді. «Əне,
государь!» деп сыбырласты қазақтар төңірегінде біреулер. Бірақ, енді оған
жақындау қайда?!..
Концертке оркестр де, хор да, жеке жəне жұптасқан əншілер мен
күйшілер де қатынасты. Қазақтар бұлардан да тук түсінген жоқ. Олардың
асыға күткені өз адамдары.
Сол оймен шыдамдары шытынап сынуға таянған шақта, конферансье
қазақ күйшілерін де атады-ау!..
«Бəйге» десе қаны қызып, дегбірінен айрылатын қазақтарда, «қайтер
екен?!» деген оймен ес-түс қалған жоқ. Олардың ең зор қаупі – «ішкі
құрылысы кигіз үй тəрізді дөңгелене жасалғанмен, аумағы одан əлдеқайда
кең, төбесі əлдеқайда биік бұл үйге домбыраның дыңылдаған даусы жете
ала ма, жоқ па?!»
Қазақтардың сиынбаған аруақ, құдайы қалған жоқ. Ойналған күйлерге
олар тынысын тындыра құлақ тікті.
Күйлер ойнала жөнелді... Аруақ көтерді ме, əлде дыбыстары сондай ма,