Аққан жұлдыз - 44

– Жақсы болар еді, – деді Шоқан. Бірақ, ол үшін, көшпелі қазақтарды
отырықшылыққа аудару қажет болар.
– Несі бар, аударса? Айтамыз, отырғызамыз!..
– Өйте қою айтуға оңай болғанмен, атқаруға оңай бола қоймайды,
Жоғары мəртебелім.
– Неге?
– Ғасырлар бойына санасына сіңген көшпелілік психологияны өзгерту
жеңіл емес.
– Егер бұйырса ше?
– Бұйрықтың жүретін жағдайы да, жүрмейтін жағдайы да бар, Жоғары
мəртебелім. Біз талқылап отырған жағдайға бұйрық етпейді.
– Енді не өтеді?
– Тəрбие ғана, Жоғары мəртебелім.
Бұл мəселеге одан əрі тереңдегісі келмеген Гасфорт əңгімені басқаға
аударып əкетті...
Дарақылана мақтануында шек жоқ: ол күздің қатқақ кезінде,
Петербургтан соғыстық оқу орындарының начальнигі, даражасы биік
император ұлы князь, генерал-инспектор Константин Константинович келе
ғап, соны қарсы алатын соғыстық парадқа Гасфорт əзірленгенде, кеудесіне
барлық ордендері мен барлық медальдарын қадамақ болды. Онда əсіресе
медальдар көп еді, солары төсіне сыймай, «қайтем?» деп ақылдасқанда,
«ботфортыңыздың қонышының жоғарғы жағына!» деген ақыл айтты
Шоқан. Бұл қылжақты түсінбеген Гасфорт Константинге осы бейнеде
көрінем деп күлкі болды.
Тағы бір қызығы – Гасфорт бір күні Шоқанды шақырып алды да:
– Диккенс дегенді жұрт көп айтады, сол кім? – деп сұрады.
– Білмеймін, тегі Омбыдағы Острогке қамалған біреу болу керек, – деді
Шоқан.
– Ендеше, соны маған келтір! – деп бұйырды Гасфорт.
Кейінгі бір күнде «таптың ба?» деп сұраған Гасфортқа,
Шоқан Диккенстің ағылшын жазушысы екенін баяндап, портретің
кейбір жаңа шығармасын көрсетті...
Гасфорттың бір мінезі: кінəсін сирек мойындайтын сирек ұялатын еді.
Бұл жолы да сонысына бағып ұялу орнына «солай ма?» деді де қойды.
Гасфорттың бір жақсысы, жалғыз Диккенс жайында емес, өзге де
жайларда да Шоқанның қылжақтарын көтере береді де, ешқайсысын
ауырламайды. Сыртқы омбылықтар мұнысын, «жиені – Екатерина
Карловна Гутковскаяға үйленеді деп дəмеленгендіктен, түбінде туыс болар
деп еркелетуіне» жориды. Расында да, Гасфорт бұл ойдан құр емес-ті.
Соның үстіне «спектакль» атаулылардың ішінен комедия жанрын ғана
жақсы көретін. ГІетербургта, Москвада болған күндерінде Гольдонидің
немесе Мольердің, əйтпесе Гогольдің пьесаларын көрмей кетпейтін ол,
комедиялық геройлардың қылықтарына шегі қата күлетін «өзім де бірі
емеспін бе?» деген сұрау басына келмейтін Омбы чиновниктерінің өрескел
мінездерін сықақтағыш Шоқанды үй ішінің артисіне санап келемеждеген
адамдарының мінез-қылығын айнытпай ұқсатуына жайы рахат табатын.
Өзін мазақтауды Гасфорт сықаққа емес, еркелеуге санайтын.
Шоқан Гасфортты көзінше аз əжуалағанмен, көзі жоқ жерде одан көп
мазақтайтыны болмайды. Бұлары жүре келе, кең репертуарға айналып,
талай мəжілістерде талай адамдардың шектерін қатырады. Бір ғажабы,
осыларды Гасфортқа ешкім де, кəтте өзінің əйелі мен туған қарындасы да
жеткізбейді. Бəрі де, бұл күлкілі кеңестерді, қызық комедиядай көріп
рахаттана тыңдайды.
Басы Гасфорт етіп, Шоқан Омбы чиновниктерін тек тыңдаушыларын
күлдіру үшін ғана емес, əзінің оларға деген ішкі наразылық уын төгу үшін,
ыза-кегінен жеңілу үшін мазақтайды. Олары, шынында мазақ емес,
мысқыл. Кейде оған «іске қатынасы жоқ мысқылдаудан не пайда?!» деген
ой да келіп кетеді. Гогольге, немесе Салтыков-Шедринге
сенсе, «қуыс бастар» Омбыны ғана емес, бүкіл Россияны жайлап алған.
Солардан құтқаратын кім? Қалай ойласа да, Шоқан бұл сұраудың жауабын
таба алмайды.
КАТЕРИНА
Шоқанның Омбыда «қуыс бастар» тобына қоспайтын екі-ақ чиновнигі
бар: бірі – батыс сібірлік полиция басқармасының начальнигі полковник –
Павел Федорович Майдель, екіншісі – Батыс Сібірдің соғыс губернаторы
полковник Карл Казимирович Гутковский. Басқа немістер сияқты, Майдель
салқын есептің адамы. Арғы тегі II Екатеринаның тұсында Бавариядан
келген ол, содан бері тұқым қуалаған барлаушылар. Омбы қызметіне
Гасфортпен бір тұста келген оны, россиялық полиция басқармасының
саяси қылмыстылар жұмысымен шұғылданатын үшінші бөлімінің шефы –
граф Нессельроде Гасфорттан бастап, Омбыда бастары құрылған поляк
тектес əкімдерді бақылауға жіберген. Бір дуалы ауыздың айтуынша, 13ғасырдан басталатын тевтон дəуірінен бері саяси құпия істерде немістен
асқан ел болған емес. II Екатерина дəуірінен Россияда бұндай істердің
шебері немістер болған. Солардың нəсіліне жататын Майдель, Батыс
Сібірге келгелі, Россия монархиясына шек келтірушілердің ізіне сығалай
қарауда. Сонда оның ерекше көздейтіндері поляк тектес Гасфорт пен
Гутковский болды. Жүре, сынай келе, Гасфорттың басы бос бөшкенің
ішіндей саңғырлаған қуыс екеніне оның да көзі жетті. Гутковский одан
əлдеқайда терең де, маңызды да. Ол да өзі сияқты Россия тағына мейлінше
берілген адам. Сонысына көзі жете тұра, «поляктар немістердің ата жауы»
деген ұғымдағы Майдель, сырты жылтырағанмен, Гутковскийге ішін
бермей, бойын сырғақ ұстайды.
Ал, Гутковский ше? Шоқанның да бала жастан байқауынша, Гутковский
орыс армиясының мундиріне жан-жүрегімен берілген кісі. Ол Россия
империясының шегі кеңи беру мақсатындағы адам. Петербургтағы паждық
кадет корпусын жиырмасыншы жылдардың аяқ кезінде бітірген ол, патша
сарайының қасындағы сібірлік комитетке қызметке орналасқан. Сол
қызметінде комитеттің председателі князь Чернышевтың сынына толған да,
I Николайға таныстырып, Батыс Сібірдің соғыс губернаторы етіп
тағайындауына себепкер болған. Патшаның оған жүктеген міндеті – Орта
Азия хандықтарына барлау жүргізіп, оларды Россияға бағындыру шарасын
қарастыру.
Кызметінің алғашқы күндерінен бастап Гутковский бұл тапсырманы
есінен шығарған емес. Сонда оның ойындағыдай барлауды Орта Азияда
кім жүргізбек? Саяхатшы, я сəудегер атымен барып-қайтып жүретін орыс
адамдары ма? Олар жинап əкелген жасырын мəліметтер Батыс Сібірдің
əкімшілігінде бума-бума. Ал, ақтарып байқаса, көпшілігі «дейді» аталатын
бос қауесеттер. Көңілге қонарлық, табан тірерлік мəліметтер аз.
«Енді не істеу керек?» деген сұрауға тірелген Гутковскийдің көз тіккен
тұманды болашағында жылтырап көрінген сияқты жалғыз жарығы –
Шоқан. Оның көзі Шоқанға кадет кезінен түсе бастады. Шоқанның
пысықтығына, білгірлігіне, өткірлігіне қарап, «осыдан іс шығуы мүмкін»
деген ойға келді ол. Сондықтан да, кадет шағынан оны жылы қабақпен жан
тартып, бойына да, үйіне де үйір қыла бастады.
Атбасар жəрмеңкесіне бірге бару, Гутковскийдің Шоқанға байланысын
тығыздата түсті. Бұл сапарда байқағаны – Шоқан жəй ғана пысық, жəй ғана
ақылды, жəй ғана білімді, жəй ғана өткір жас емес, ол жүктеген міндетін
көтере алатын қайратты да, жігерлі де, істеріне тиянақты да жас.
Шоқан жайында ойлайтыны: «Халқын сүйетін албырт жастықтың əуені
ғана болар. Талпынғанда қайда барады ол? Алғашында тулап көреді де,
аздан кейін алқынып барып болдырады, əйтпесе өзге бостандықшылар
сияқты, бұл да Россияның отарлық торына шырмалады, ар жағы белгілі!..»
Гутковскийдің өз ойы: Шоқанның қайрат-күшін теріске, яғни
жанжалшылдыққа емес, оқиға, яғни Россия империясының пайдасына
жарату.
Гутковскийдің əйелі – Екатерина Христиановна Гасфорттың туған
қарындасы екенін білеміз. Ол жалғыз ғана құрсақ көтеріп, қыз перзентін өз
есімімен атаған. Бертін бала өсе келіп, екі Екатерина қабаттасып
жаңылдыра берген соң, шешесі өз атында қалған да, қызы «Катерина»
болып кеткен. Əке-шешенің, нағашы туыстарының еркелетіп атаулары:
Катя, Катюша...
Гасфортта бала жоғын білеміз. Сондықтан, жеңсікқойлығы ма, қаны
бірлігі ме, əлде тəтті қылықты бала болуынан ба, Гасфорт та Катеринаны
жанындай жақсы көріп, оны көрмесе тұра алмайтын еркелететін болды.
Əке-шешеге болса болмаса да ерке. Гасфорттың құрсақ көтермеген əйелі –
Елизавета Николаевна балаға іштей сырғақ болғанымен, ерінің жəне
қолынан ұзатқан қайын-сіңлісінің көңілдері үшін Катеринаны сырттай
жақсы көргенсиді. Сонымен, Катерина екі үйдің арасындағы «тел қозы»...
Бұл үйлерге кадет корпусының алғашқы кластарынан үйір болған
Шоқан, өзінен екі жас кіші Катеринамен тез достасып кетті. Тентек мінезді
Шоқан, сəбилік санадан шықпаған, ақ көңіл, нəзік мінезді Катеринаны
алғашқы кездерде əлденелерден өкпелетіп, кейде жылатып та алып жүрді.
Бірақ, неге екенін кім білсін, өзгелерге өкпелесе, көпке дейін сол ойынан
арыла алмайтын Катерина, Шоқан қалай өкпелетсе де тез кешіріп, аралары
қайтадан жарастықты болып кете барады...
Сөйтіп жүріп, екеуі бірін-бірі тату туыстай жақсы көріп алды. Бірер күн
көріспесе сағынысып қалатын болды; Шоқан сүйікті Катясына ерте демей,
кеш демей келгіштей береді, келген сайын көңілін аулайтын ермек тапты.
Ал, Катерина да Шоқанды көрмесе тұра алмады, кейде Шоқан сабақ
жағдайымен келе алмай қалса, оқудан тысқары уақыт болса,
жатақханасына, кейде тіпті класына іздеп барып, сабақ аяқтала үйіне ертіп
қайтады. Тоғыз жасынан жергілікті қыздар гимназиясына түскен, оған
дейін губернанткадан хат таныған Катерина сабаққа ете зерек еді. Əсіресе
француз тіліне. Кішкене күнінен үйренген бұл тілді ол ете жетік білетін.
Сонысының Шоқанға да себі тиіп, қадағалай үйреніп жүрген бұл тілдің
сабағын Катеринамен бірге пысықтады...
Екі баланың мұншама дос болуына, Катеринаның туғандары аса риза;
олар «осының арты өмірлік серіктікке соқса!» деп тілейді. Былайғы
жұрттың да жорамалы осы.
Сөйтіп жүрген Шоқан Катясынан 1850 жылдың күзінде айрылды да
қалды. Сол күзде Петербургқа əйелімен сапар шеккен Карл Казимирович
Катеринаны ала кетті де, сонда асыл текті қыздар институтындағы
пансионатқа орналастырып қайтты. Сағынған достардың арасынан жиі
хаттар үзілмеді. Бірақ, хал-қадарларынша қанша ыстық сөздер жазғанымен,
көрмей көңілдері көншімеді.
Көрісудің сəті 1853 жылдың авгусы туа ғана түсті. Шоқан Атбасар
жəрмеңкесінен оралса, Катерина Омбыға келіп жатыр екен. Олар, əрине,
тез жолығысты да, бір-біріне таңдана қарасты. Катеринаның байқауынша,
Атбасардың, ұзақ жолынан тотығып қайтқан Шоқан, бұрынғы сұрғылт
өңінен қоңырланып, есейген жігіт болған. Талдырмаш бойы сомдана
толыққан; түбіттене бастаған мұрты қалыңдап қарайған; мінезі де
салмақтанып, бұрын ұшқалақ сияқтанатын қалпын өзгерткен; жүрістұрысында да бұрынғы шапшаңдық жоқ.
Ал, Катерина ше? Шоқанның сынауында ол да өзгеріп кеткен:
«орташалау болар» деп шамалайтын бойы, көрмеген жылдарда
сұңғақтанып, бойшаң болар қалпын байқатқан; қыпша белі қынамалы
курсистка формалы көйлектерінен қылдырықтай көрініп, кеуде жағы көне
замандағы шебер мүсіншілердің қоладан құйған мадонналары – бюсті
сияқтанды, алтын бұп-бұйра шашы ұзарып, арқасына қос бұрым боп құлай
түскен; бала шағында жүзін тұтас жабатын қызғылт рең, қазір бет үсіне
үйіріліп қауызынан жаңа ашылған қызыл гүлдей жайнай қалған; бала
шағында пістелеу мұрны, қазір дөңестене қырланған; қарасарғылттау қасы
қоңырланып, қоюланыңқыраған; көріспеген жылдарда қылық-мінездері де
бірталай өзгерген: балалық шағында, көрінген жерде Шоқанның мойнына
асыла кететін кейде арқалауын жақсы көретін ол, енді сырғақсыған; қазіргі
сөз төркіні балалықтың мағынасыз былдыры емес, байсалды кеңестер
төңірегінде, соған кейде махаббат мəселесі де араласып, ғашықтар
жайындағы оқиғалар да сөз болып кетеді. Бұл тақырыпта оқыған көркем
шығармаларында, əсіресе романдарында қисап жоқ сияқты. Махаббат
мəселесінде өзінің де зердесі оянып қалғанға ұқсайды...
Тіршілігі қызғылықты Петербургтан бұйығы, тұрмысты Омбыға келген
Катеринаның аздан кейін іші пысуға айналды. Сол қалпын байқаған əкесі
қандай ермек табуға ойланғанда, есіне салт ат түсті.
Катерина салт атқа бала шағынан əуес еді. Алғаш біреуге жетектеткен
атқа мініп, үйрене келе өз бетімен де жүретін болған. Петербургта бұл
дағдысына машықтана түсіп, бос уақытының біразын атқа шынығу
станицасында өткізетін атқа жүру өнерінде көзге де түсетін.
Петербургтан салт атпен жүруге мейлінше ысылып қайтқан Катеринаға,
көңіл көтерудің бұл түрін жалғастыруға жағдай толық еді. Атпен
серуендеуді жақсы көретін Гасфорттың қорасында арғымақ тұқымды да,
қарабайыр тұқымды да, жылқылардың жүйрігінің де, жорғасының да,
желістілерінің де талай таңдаулылары бар. Гасфорттың соларды не арбаға
жегіп, не салт мініп, қала-даланы орманды кезіп түспейтін күндері сирек
болады. Ал, күз туып сонар бастала ол нөкерлерімен салт мініп, аң аулаудан
тыным көрмейді.
Катерина Петербургтан келген кезде аңға немесе көлге балық аулауға
болмаса, оған Катерина сирек еретін болды.
Оның еркімен үздіксіз еретіні Шоқан. Атқұмар Шоқанға салт
серуендеуге шыққанда, қасына Катеринаны ерту рахат. Сөйтуіне Гасфорт
та жағдай жасап, қызметтен тысқары уақыт түгіл, қызмет сағаттарында да
салт мініп, Катеринамен серуендеп қайтуға ұлықсат ете береді. Кейде
кейбір істермен шұғылданып қолы тимей жатса, серуенге зауқы соққан
Катерина, нағашысынан Шоқанды сұрап а лады. Гасфорт сүйікті жиенінің,
тауын еш нəрседен шағылдырмайды.
Өмірін халқына қызмет атқаруға арнаймын деп бекінген, сол халықпен
үйлесе, сыйыса аларлық жар таппақ болады; бұл жағынан қарағанда,
Катерина сынына толу түгіл əлдеқайда олқы жатады: аристократ
семьясында туып өскен ол, демократ саналатындарға мұрнын шүйіре
қарайды; əсіресе «бұратана (инородцы) саналатындарға, олардың ішінде –
қазақтарға; сол сырын Шоқанға сездіріп ап екеуінің жанжалдасып қалғаны
да бар, содан кейін тілін тарта ұстағанмен, Катерина кейбір қапылыс
шақтарда, əлі де сыр алдырып қояды. Шоқан оны осы жағынан икемге
келтіру талабында, бірақ қашан?.. Оған көзі жетпейді де, Катеринаны
жанындай жақсы көре жүріп, махаббат мəселесінен сыр шертпейді.
Ол екеуінің, бұлай арбасулары ұзаққа созылар ма еді, қайтер еді, егер
өсекші жұрт бықсыған оттарын үрлеп жібермесе!
Ол от бізге белгілі Майдельден тұтанды. Өзінен өзгені күндегіш ол,
Атбасар жəрмеңкесінен абыройлы қайтқан, одан кейін Батыс Сібірдің
генерал-губернаторына жəне соғыс губернаторының сүйіктісі бола
бастаған, кəтте, оларға күйеу болуы байқала бастаған Шоқанды күндеді,
əлдеқалай «азиятқа», оның ішінде жаны жек көретін «киргизға» ондай
абыройды қимады. Ол Шоқанды осы абыройдан ада ету айласына кірісті.
Сонда «таптым» деген бірінші айласы – Айжан мен Шоқан жайында
Тұхфатуллиннен естіген əңгімесі.
Майдельге Шоқанның кімге үйленуі қажет емес, Айжанға байланысты,
Гутковский мен Шоқан арасына, Гасфорт пен Шоқан арасына іріткі түсіру...
Өйтпегенде ше?.. Шоқан мен Катерина өзара əлі ұғысып болмағанмен,
көлденең жұрт оларды əлдеқашан болашақ қалыңдық пен күйеуге жорып
қойған. Ол күнге əлі талай уақыт бар деп санағанмен, Майдельге Шоқан
мен Катеринаның арасына бүлік өртін осы бастан тұтата беру қажет. Егер
Катерина араздасса, əкесі Гутковский де, нағашысы Гасфорт та араздасады.
Өйте қалса Майдельге құдайының бергені!..
Майдель тұтқан өсек өртін өршітер адам даяр, ол – Омбының, өсек
қордасы баронесса Бляу. Оның ері Бавариядан келген барон – Вильгельм
Бляу. XX ғасырдың бас кезінде, Батыс Сібірде ерекше тапсырмалардың
чиновнигі болып қызмет атқарған да, Наполеон соғыстарында армияға
кетіп, қаза тапқан. Əйелі Омбыда тұра берген.
Жас аралары алшақ болғанмен, қылықты баронесса Майдельдің көңіл
сүйерінің бірі. Соның үстіне араласар адамы, қатынасатын қоғамы көп
Бляу, полиция басқармасында тыңшылық қызметін де атқарып, Омбының
қай жерінде, қандай тышқан қалай жорғалағанына дейін Майдельге
хабарлап тұрады.
Шоқан мен Катерина арасына өсек өртін тұтату жайлы Майдель айтқан
өтінішке, баронесса бірден көне кетті. Сонда қайдан, қалай тұтату керек?
Əрине, Гасфорттың əйелі Елизавета Николаевна мен Гутковскийдің
əйелі – Екатерина Христиановнадан. Баронесса олармен дос. Олар қала
өсегін көбінесе осыдан естиді. Жəне баронесса жəй ғана өсекші емес,
есегінің дəм-тұзын татыра, ретіне келтіре айтқыш. Ол кофе ішіп, аз уақытқа
ғана кеңесуге келген боп, қызғылықты бір өсектерді дəмдендіріп бастап
кетеді де, аяғын ұзақ күнге, ұзақ кешке созады... Генералшаларда ондай
əңгімелерді тыңдарлық уақыт жеткілікті жəне құмарта тыңдап, хал-қадары
жеткенше, əрі қарай ездері де өрбітіп əкетеді...
Сондай бір мəжілісте баронесса, генералшаларға Шоқанды көтермелей
мақтап отырып:
– Сол жігіт Атбасар сапарынан үйленіп қайтыпты деген қауесет рас па?
– деп сұрап қалды.
– Естіген емеспіз, – десті. Шоқанды Катеринаға ұйғарып жүретін
генералшалар, таңданған кескінмен. – Кімге?
– Айтуға ауыз бармайтын қауесет!..– деді баронесса, генералшаларды
сол кеңеске құмарландыра түсіргісі кеп.
– Айтыңыз!..
– Нанбайтын сөз!..
– Сонда да!
– «Нанбайтын» дейтінім: хан тұқымы, орыс офицері, ақылды, білімді
Шоқан, туған аулындағы құлының қызына үйленген!..
– Мүмкін емес! – деді екі генералша қосарланған дауыспен.
– Менің де нанғым келмейді. Бірақ осылай болуы анық!..
Баронессаға сенетін екі генералша, бұл хабарды екі түрлі жан-жүйесімен
қабылдады. Елизавета Николаевна Катеринаны ерінің көңілі үшін ғана
сырттай жақсы көрген боп, іштей баланы сүймейтін бедеулік санасын
өзгертпейтін сондықтан оның тұрмысы мен тағдырына да «немқұрайды»
қарайтын; бұл жолы да сол қалпын өзгертпей, «ах, ох!.. Онысы қалай?!..»
деп абыржыған сияқтанғанмен, іштей қынжыла қойған жоқ.
Ал, Шоқанды қызының күйеуі болады деген сенімдегі Екатерина
Христиановнаға баронессаның есегі төбесінен жайдай соқты. Бұл
соққыдан оның басы айналып, жүріп өрекпіп талықсып кете жаздады.
Өйтпегенде ше?.. Катерина мен Шоқанның бір-бірін шын жүректен сүйе
бастауын, түбінде тағдырларын қосарлық ойлары барын Омбыда естімеген
жан жоқ сияқты. Олар енді мына хабарды естісе не демек?! Бұл ойлардан
басы айналған сияқтанған I Екатерина Христиановна баронессаға да,
жеңгесіне де сыр бермеуге тырысып:
– Кімге үйленсе де мейлі! – деген болды. Онысы сыздаған жүректен
шыққан сөз екендігі бет-ажарынан байқалып тұрды. «Өсек өрті тұтанды»
деп сенген баронесса, «бұл жолға осы да жетеді» дегендей, ар жағын
өршіте түсуді келесі жолғасулардың сыбағасына қалдырды...
Бірақ Екатерина Христиановнаның сыбағысында тұтанған өсек өрті,
баронесса үрлемей-ақ, күннен күнге өрши берді.
Неге екенін өзі де білмейді оның, Шоқанға қызы ғана емес, өзі де
ғашық; бірақ əйелдік жүректен емес, аналық жүректен. Кішкене шағынан
білетін Шоқанды, ол туған баласынан кем көрмейді. Сонша сүйетін адамы
жалғыз қызымын, өмірлік жары болса, анаға одан артық бақыт бар ма?
Сондай үміттегі Екатерина Христиановна баронесса Кляудың өсегін
естігенде алғаш есеңгіреп қалғанмен, есі кіре осы өсекті анықтау амалына
кірісті.
Бірақ, қалай? Шоқаннан сұрауға ма? Өйткенде, қате болса мақұл, рас
болса ше? Ар жағын айтуға аузы бармайды... Бұл есекті қызы естісе ше?..
Бірақ, қызына бұл жайда сөз қатуға батылы жетпеді. Егер қатса, қызы
өзінен əлдеқайда артық ауырлар деп қорықты. Қызын «əзі қайтер екен?»
деген сынға қойды. Сонда да «əлдекімнен естіп қала ма?!» деп зəресі жоқ.
Омбыға тараған өсек желі Катеринаның да құлағын қақпай қоймады.
Баронесса жұмсаған əлдекімнен əлдеқалай естіген өсекке, ол Да қатты
қынжылды. Бірақ ол да шешесіне тартқан сабырлылығына бағып,
анықтағанша іштен тынып жүре берді. Бірақ кімнен, қалай анықтау керек?
Əрине, Шоқанның өзінен. Оның расын айтуына Катеринаның ешбір күмəні
жоқ.
Өйтудің де сəті түсіп, сырқатынан жеңілдене бастаған күндердің
біреуінде үйіне Шоқан келе қалды. Ақылды қыз жандай досын тігінен
тарпа бас салмай, əңгімені оспақтаған сөздерден бастап кетті. Августы
орталаған сол бір тұстың райы, Сібірде сирек кездесетін тыңшулау болып,
төсектен тұрып жүрген Катерина аздап пысыңқыраған халде де еді.
Шоқанмен бұрынғы қалпынша жылы амандасқан Катерина:
– Омбының күні қапа болып кетті. Үйден шығып салқындар баубақшасы жоқ. Көшелері – шаң. Орман арасына кетіп тыныстауға саулық
босатпай жатыр! – деді, бетің кеудесін нəзік алақандарымен желпіп.
– Омбының Петербургқа ұқсамайтыны рас, – деді Шоқан қалжыңбас
ойнақы қалпына бағып. – Бұнда сəулетті баулар, скверлер, оларды
сəндендіретін ескерткіштер, көркіне көз тоятын құдайы үйлер (храмы),
салтанатты сарайлар, мөлдіреген каналдар жоқ... Күн кешкіре, Омбыны
сұрғылт буалдыр басады, түн туа қою қараңғылық бүркейді; шамдары
жарқырап, халқы серуендейтін көрнекті көшелері де, сауығы қызық
театрлары да жоқ!..
– Сондай қызғылықты Петербургті көрген кісінің Омбыда тұрғысы да
келмейді.
– Ол Петербургқа үйреніп қалған сен боларсың. Ал, бізге, яғни маған
Омбы да қанағат...
– Бұдан тəуір қаланы көрмегендіктен айтасың, Шоқан! Егер көрсең,
сенің де бұнда тұрғың келмес еді...
– Тұрғым келер еді, сүйікті Катя!.. – деді Шоқан, – Петербургқа тұра
қалған күнде де, Омбыға қайтуға асығар едім...
– Үйленсең ше?
– Үйленсем де!
– Жұбайың ұлықсат бермесе ше?
– Ұлықсатына қарамаған болар ем...
– Неге?! Оның пікірімен санаспайсың ба?
– Менің пікіріммен санасса ғана...
– Мысалы, қандай пікіріңмен?
Бұған дейінгі сұрау-жауаптарын қалжыңды кескінмен айтқан Шоқан,
соңғы сұраудан кейін, байсалды кескінге көшті де, түпкі сырын аңғартқысы
келген салмақты дауыспен:
– Катя! – деді.
– Ия, Шоқан! – деді Катерина да салмақтанып, ол оны сезгендей.
Əркімге туған, өскен жері, елі қымбат. Менің туған жерім – батыстық
сібір. Туған елім – қазақ, тəрбие алған қалам – Омбы. Бұлар менің ең
қымбаттарым...
– Болса ше?
– Қолдан келген қызметімді, ең алдымен солардың игілігіне жұмсау
ниетіндемін.
– Сонда?
– Менің туған елім мəдениет сатысының төменгі басқыштарында, оны
жоғары көтеру керек.
– Ол үшін?..
– Солардың ішінде болып, жетекшілік жасауым керек.
– Бірге тұрып па?
– Қажеті болғанда, сөйтіп те?
– Aha! – деді Катерина, көп мағыналы үнмен, – жұбайын да сондай
тұрмысқа көнетін əйел болуы керек қой?
– Əрине!..
Катеринаның көңіліне түйткіл болған сөз шешілгендей болды.
Енді не істеу керек? Бұл сөзді əрі қазғылау, Шоқанмен араздасып айрылу
деген сөз. Өйтуге ақылы жеткенмен, батылы жетпеді. Қалай жетеді?
Араларында да бала жастан шешілместей болып шиеленіскен достық. Сол
бір күнəсіз көңілдерін еске түсіргенде, Катерина «осы қалыпта тұра
бермей, неге «қыз», «жігіт» болып ер жеттік?!» деп те өкінеді.
Шоқанның түпкі көңілі өзінде емесін сезген сағаттан бастап,
Катеринаның басы осындай ойлармен дал болды. Сонымен қатар, ойын
кейін намыс та кернеді. Өйтпегенде ше?.. «Шоқан осыған үйленеді» деген
өсек өрті, Омбы ішінде күн санап өршуде. Жан ашыр жəне сырлас
құрбыларының бұл жайда оны құттықтағаны да бар, Соның бəрі жоққа
шықса, ел не демек туғандары, достары не демек? Романдар көзімен
қараса, бұның арты монастырьға кету...
Өз ойы жетпеген Катерина, бұл мəселеде, ең жақыным деп санайтын
шешесіне ақылдасты. Оның айтқаны:
– Асықпа, қызым. Жасың жетіп отырған жоқ. Күйеуге шығуға алда
бірталай уақыт бар. Сол уақыттың сынына салу керек бұл мəселені. Шоқан
күңіне үйленеді дегенге мен өзім нанбаймын. Бұл мүмкін нəрсе емес. Ер
адамның көрсе-қызарлық жайы белгілі. Сымбатты, ажарлы қыз деседі.
Соған əлдеқалай қызыға қалуы рас та шығар. Ер жынысты адамның
жолында ондайлардың талайы кездесіп те, қалып та жүреді. Мен білетін
Шоқан болса, бір көрмеге қызыққанмен, күңіне үйленетін масқараға
бармайды. Көрерсің, жүре келе айниды ол. Осы жайды уақыттың өзі
көрсеткенше, сен сабыр ойла да, оған дейін институтынды аяқта!
Катерина осы ұсынысқа көнді де, шешесі арқылы жол жайын əкесінен
басқа ешкім сезбей, əлдекімдерге еріп, ылаумен Петербургқа аттанып кетті.
Салқын қоштасқан Шоқан, оның бұл жайын түсінбеген жоқ. Түсінгенде не
істейді?.. Өз шешіміне берік!..
Жұрт білетін жайды Гасфорт та сезбей қойған жоқ. Сезу былай тұрсын,
Омбыдағы өсек қапшығының ең кеңінің біріне саналатын əйелі, бұл жайды
оған əлдеқайда есіре жеткізді. Қызға, əсіресе аққудың көгілдірігіндей боп
өсіп келе жатқан Катеринаға таңдаған күйеуі табылады деген сенімдегі ол,
əйелі айтқан өсекке қынжыла да қойған жоқ. Шоқанның қылық-мінездерін
ұнатып жақсы көргенмен, іштей «азиат» деп менсінбей қарау онда да
болатын. Сондықтан «күйеу болмаса мейлі!» деп те бекінеді ол. Оның ойы
– Шоқанның қайрат-жігерін, өнер-білімін мемлекеттік істерге мейлінше
пайдалану. Бұл жағынан баламы жоқ жан сияқты...
ЖАЛҒАСҚАН ЖҮРЕКТЕР
Гасфорттың жұғысса өртеп жіберетін оттай, батырып жіберетін судай
қорқатын сөзі «революция» еді. Есейген кезінен бастап, бұл сөз оның
ұғымында, көк тəңірісінің жердегі өкілі – патшаны, оған қоса,
патшашылдық құрылысты түбірімен жою... Қалай ойласа да ақылына
сыймайтын сөзден Гасфорт ат-тонын ала қашты.
Соншама қорқатын оқиғаға, 1825 жылдың декабрінде өзі де килігіп,
сенат алаңында декабристерге оқ атушылардың, жəне аямай, өшіге
атушылардың бірі болды. Декабристер тиісті жазаларын тартқаннан кейін,
«енді тишыққан болармыз» деп жүргенде, мылтық гүрсілі бүкіл Европаны
сілкіндірген 1848 жылдың революциясы естіле қалды. Гасфорт оған да
қатты елеңдеп, «патшалық Россияны қай жанынан киіп кетер екен» деген
үрейлі алаңмен жүргенде, ол оқиға жырақта күркіреген күндей айбынмен
Россияға жеткен, əрең деп басылды!.. Оған да шоқына шүкіршілік етіп
жүргенде, жыл тəулігі айналмай, құлағына Петербургтан петрошевшілдер
оқиғасы шалына кетті.
Қаңқуға қарағанда олар декабристерден де жаман. Декабристер өздері
тілеген еркіншілікті патшаның қолымен жүргізбек болса, петрошевшілдер
патшашылдық былай тұрсын, Россиядағы крепостнойлы правоны да
жоймақ. Олай бола қалса, бұл ауыр таяқтың күшті соққысы Гасфорттық
өзін де қансыратуы мүмкін. Өйткені, оның да Кавказда крепостнойлық
шаруалар бағып келе жатқан помещиктік шаруасы бар.
Соншама қатерлі өртті тұтатуға тырысқан петрошевшілдер Омбыға
айналғанда, Гасфорт қолынан келетін қаталдықтың бəрін жұмсады:
корпустың алдынан өткен оларды, тапқа тізген кадеттерге шыбықпен
сабатудан бастап, жүдеп-жадап келген тұтқындарға Омбы Острогінде де
күн көрсеткен жоқ. Сондағы қолшоқпары Шпигель аталатын адьютанты.
Ол «шаш ал десе, бас алатын» қаһар. Адамдық санадан басында түк жоқ
ол, Гасфорттың петрошевшілдерді қатал ұстау туралы бұйрықтарын
əрдайым асыра орындайды.
Сол жендетке 1853 жылдың жазында, Шоқан Атбасар сапарында
жүргенде, ажал жетті де өлді. Гасфорттың басына «орнына кімді қою
керек?» деген сұрау туғанда, есіне бірінші болып түскен адам – Шоқан.
Оған Шоқан екі жақтан қолайлы көрінді:
Бірінші, оның ұғымында, бір халықтың адамына, екінші халықтың
адамы мейірімсіз бола алады. Романовтардың кейінгі үш-төрт ғасырда,
сарай төңірегіндегі əкімшілікке əуелі татарларды, одан кейін немістерді
топтауы, Балтық төңірегіндегі, Қавказдағы, Қырымдағы, Сібірдегі отар
елдерді билеуге көбінесе соларды жіберуі осыдан. Сондықтан да Гасфорт
Омбы острогын немістен шыққан Шпигельге басқартқан. Отар ел –
қазақтан шыққан Шоқанның тұтқындарға қаталдығы одан кем болмауға
тиісті.
Екінші, «Омбы острогы» аталатын қамал, сырынан Гасфортқа жарылуға
əзір снарядқа ұқсайды да тұрады, сондағы іштей кернеген қызуы –
петрошевшілдер сияқтанады. Бұл есімді саяси қылмыстылардың ойы, ісі
қандай болғанын Гасфорт өсек-аяңнан ғана топшылайды да, егжейтегжейін білмейді. Қағаз қарауға еріншек ол, Петербургтан Омбыға
петрошевшілдердің ізін шала келген, олардың қылмысын баяндайтын
бума-бума істердің біреуінің де бетін ашқан емес. Кейде ашайын деп
ойлағанмен, бұл бумалар қордалы жыланның апаны сияқтанады да,
«өрбітіп алармын» деген қауіппен қолдарын тигізе алмайды. Оған да
Шпигельді жұмсаса, жұдырықтан басқаға ебі жоқ ол, ақтармаса да
ақтардым деп, «пəлені, түгені бар екен» деген қорқынышты үдете соғып,
жолағысы келмейтін Гасфортты тіпті шошытады.
Сөйтіп ішін ашып көруге талай оқталып, сақтанған сайын қол тигізуге
батылы жетпей жүрген петрошевшілдердің істерін, Шпигель өлгеннен
кейін, Гасфорт Шоқанға ақтарту арқылы білгісі келді. Мұндай іске
Шоқанның ақылы да, білімі де, ынтасы да жетуін Гасфорт жақсы түсінеді.
Оның ұсынысына Шоқан көне кетті.
Неге?
«Революция» деген сөзді, оның сол кездің ұғымындағы мəнің Шоқан
Кадет корпусында оқып жүрген кезінде, тарихтан сабақ беруші
Гансевскийден естіген. Ол, əсіресе, 1789–94 жылдарда Францияда болған
ұлы революция тарихына ұзақ тоқтап егжей-тегжейін түгел айтып беретін...
Бері келе, Батыс Европаны тітіреткен 1848 жылдың революциясы қалай
басталып, немен тынғаны кадет корпусына да, Шоқанға да жетіп жатты.
Оның алдында 1825 жылы Россияда болатын декабристер көтерілісінің
мəн-жайынан да Шоқан хабардар. Ол, негізінде дворяндардың жаман
патша орнына жақсы патша отырғызу мақсатынан шыққан көтеріліс екенін
біледі. Шоқан оларға іштей жылы ұшырағанмен, сырттай қолдаған емес.
Сөйтіп жүргенде петрошевшілдер оқиғасы дүңк ете қалды. Оның да
хабары Омбыға, кадеттерге тез жетті. Сондай еміс-еміс хабарға Шоқанның
мейірі қанбай, анығын білуге құмартып жүргенде, Гасфорттың Омбы
острогын бақылауға алу туралы ұсынысы, ойына дəл келе кетті.
Петрошевшілдердің істерінен бұрын, Шоқан «Омбы острогы » аталатын
қамалдың тарихымен танысып алуды мақұл көрді. Соған байланысты
материалдарды қарастырып көрсе, оның іргесі, 1716 жылдан бастап, Омбы
өзенінің Ертіске құятын оң жақ, биік жарқабағының ұшар үстіне Омбы
қаласымен бірге қаланған екен. Аумағы ат шаптырарлық кең, қабырғалары
қарағай бөренелерден қиылған, қырқаларына ұшталған ағаш қазықтан жиі
аран тігілген, төрт бұрышында күзет тұратын мұнаралары бар, темір
қақпасы шығысқа қараған бұл қамал, алғашында көршілес көшпелі
елдердің шабуылынан, тұрғын адамдардың қорғануы үшін жасалған. Кейін,
он сегізінші ғасырдың өн бойында, он тоғызыншы ғасырдың алғашқы
ширегінде патша өкіметінің отаршылдық саясатты қатал жүргізуіне қарсы
көтерілген елдердің мыңдаған бостандықшылдары Сібірге жер
аударылғанда, алғаш кідіртетін орны осы қамал болып, кейбірі ұзақ
тоқыраған да, енді біреулері əрі қарай жөнелтілген. Декабристер
көтерілісінен бастап, бұл қамалға орыстың саяси қылмыстылары да
тоғытылып, біртіндей келе, қамалған тұтқындар түгелге жақын орысқа