Аққан жұлдыз - 62

оған да елеңдемей, үйіне тез жеткісі келетін жайын айтты.
Имантауға олар күн байыр алдына жетті. Тауға шыққыш, төңірегін
тамашалағыш Шоқан, Иманның да, аумағының да мөлдіреген əдемілігіне
қызыға қоймай, салт атпен шаршап келуін сылтауратып, арнап тігілген
үйде бүгінше тыныстағысы келетінін айтты.
Шоқанға арналған үйдің төңірегінде тағы да үш-төрт ақ үй бар еді.
Шоқанға еріп келгендер де, қарсы алғандар да соларға орналасып, Шоқан
өз үйіне, тек Жайнақты ғана жатқызды.
Ол кеште Шоқан ақ сияқты жеңіл тамақтар болмаса, басқа тағамды
татпады. Қызыл іңірден төсеніші қалың темір кроватқа жатып қалды.
Қасындағы үйлерден тамағын тойғызып, кешірек келген. Жайнақ,
Шоқанды оятып алмайын деген қауіппен, аяқтарын ұшымен басып, іңірде
төрге тастай берген жастыққа ақырын қимылмен қисая кетті. Бүгін ерекше
бірдеме болар деген ойында жоқ, жата сала қор ете түсті.
Шоқан ол жатардың алдында ғана қалғыған еді. Оның төзбейтін дыбысы
– қорыл болатын. Жайнақтың қорылдауы оны оятып жіберді.
Ояна сала, оның мана қалғыр алдындағы ойы жалғаса жөнелді. Бұрын
бүйтпейтін ол, Айжанға жақын келдім деп ойлағаннан кейін, көңілі сол
ойдың əр сағына жүгіріп, ешбірінің де тиянағына жете алмай, қалжырап
барып қалғыған. Сол сақтарға кезеген көңіл тағы қыдыра бастады. Егер
ерік оның өзінде болса, тұра салар еді де, көңілі соққан жеріне жетіп тынар
еді. Оған жол жоқ. Айналасы ғасырларға, мүмкін мыңдаған жылдардан бері
биіктей, қалыңдай түспесе, аласарып, жұқарып көрмеген əдет-ғұрыптың
қамаған қоршауы, одан өгуге немесе бұзуға ынталанғанмен, əзірге қолдан
келгені жоқ.
Қашанға дейін қамалды бұл қоршауда?..
Сол ойдың тұңғиығына батқан Шоқан, шығуға тырысудан қалжырап,
тағы да қалғып кетті...
Ал, Айжан ше?
Ол да бүгінгі кеште Шоқаннан кем толғанған жоқ.
«Шоқан Имантаудың етегіне келді» деген сезді құлағы шалғаннан бері,
оның жаудыраған көздері ашылып-жабылудан дамыл таппады: ашылса
Шоқан жоқ болып кетеді де, жабылса көріне қояды жəне құбылмалы нелер
əдемі бейнеде көрінеді!.. Ғашықтық сезімнің қаптаған қалың толқынына
бөленген Айжан жұмған көзін ашпайын десе, көретін кісілерден ұялады,
жұмбайын десе, Шоқанның елесінен айрылып қалады.
Оның осы көрінісін үнемі қасында болатын Зейнеп қана аңғарды да, ерсі
көрген бір сəтте:
– Неменеге қыпылықтап кеткенсің! – деп жекіп тастады. Сонда да қоя
алмаған Айжан, көзін жұмғысы келсе теріс қарайтын болды...
Айжан сол қалпында кешті де батырды.
Ет-жеңді болған кезінен бастап, Зейнеп кешкі төсегіне іңірден-ақ қисая
бастайтын. Айжан одан оңашарақ, босаға жаққа жататын.
Бүгін де сөйтті Зейнеп Шоқанның жолдан шаршап келгенін естіген ол,
сəлемдесуге ертең келер деген оймен, қас қарая-ақ, мамық төсегіне бөленді
де, Шоқанды аман көру қуанышына батып, қалың ұйқыға кетті.
Айжан да төсегіне сол кезде жатқанмен ұйықтай алмады, өйткені, мана,
күндіз көзін жұмғанда ғана елестейтін Шоқан, енді, айы қараңғы, бұлты
қалың, түн басқан үйдің тас қараңғы ішінде көзін жұмбаса да Шоқанды
көріп жатыр. Бір сəттерде бұнысы елес екенін ұмытып қап, құшақтай
алғысы келгендей қарманып та қалады, бірақ ешнəрсе ілікпей, өзін-өзі ғана
құшақтайды!..
Құрғақ құшақтаудан қалжыраған Айжанның көңілі, шын құшақтауға
соғып кетті.
Бірақ, қалай?.. Жатқан жерлері алшақ!..
Құшақтамай қоймауға бекінді Айжан.
Ол жататын үйдің ағаш есігі тор көзді екі жарма еді, аржағын шимен
астарлаған кигіз есік жабады. Ағаш есіктің аздаған сықырлауығы бар, егер
топсасына су тигізсе үні шықпайды. Зейнептің ұйықтаған дыбысы сезілген
кезде, Айжан есіктің топсасын дымдады да, еппен басып, көйлекшең,
жалаңбас, жалан, аяқ тысқа шықты. Даланың желкені мен салқынынан ба,
əлде «біреу көріп қала ма» деген қауіптен бе, денесі дірілдеп кетті.
Не істеу керек?
Оның төңірегіне тіккен құлағына, таңертең жылқы жыюға арқандап
қойған кісі көруге елегзіген аттың оқыранған даусы шалына қалды. Қуанып
кеткен Айжан, елбеңдей жүгіріп қасына барса, түннің түсіне боялуынан ба,
түгі сондай ма, ат – көмір қара екен.
Ол көйлегі желбеңдеген Айжаннан үркіп тартынып еді, Айжан арқанды
қазық түбінен ұстап, ақырын дауыспен құр-құрлап, еппен басып атқа
жақындады. Негізі жуан ат, қыздың қолы басына жетіп, ақырын сипағаннан
кейін үркуін доғарды.
«Осы атпен барайын, – деп ойлады Айжан, – іздегенше оралармын».
Қалай міну керек? Ер-тоқым жоқ, жүген де.
Айжанның ойы, атты арқанның бір үшімен ноқталап, қалған жағын
шумақтап қолға ұстау еді.
Ұзын арқанның шумағы жұп-жуан болды. Соны құшақтай Айжан ат
арқасына ырғып мініп алды. Мінген аттың арқасы қылыштың қырындай
екен. Айжан оған қараған жоқ. Көңілі Иманға тез жету болғанмен, шаба
жөнелуге, ат дүсірі əуелі иттерді, одан ауылды оятар деген оймен, ұзап
шыққанша аяң-жортаққа салып, одан кейін борбайлай жөнелді.
Бұл түнде ерекше оқиға болар деп ойламағандықтан ба, əлде самалды
салқын түнге бұйығудан ба, – Шоқан жатқан ауылдан Айжан атының елеулі
дүбірін ешкім сезген жоқ.
Атын алысырақ бір бұтаға байлай салған Айжан, еппен басып кеп,
Шоқан жатқан үйге келді. Ол тігілгеннен кейін, Зейнеп кеше əдейілеп кеп
көргенде, Айжанды ерте барған. Шоқанның жатар орнын да Айжан сонда
көрген.
Кроватты көргенше, тағат уа ғибадаттан басқа іс ойында жоқ Айжан,
көргеннен кейін əйелдік нəпсінің еркіне беріліп, бұған дейін Шоқанның
жүзін көруді ғана арман етсе, енді ғашықтық құмарын қандыруға
ынтыққан.
Сондай ниетті Айжан, Шоқан жатқан үйге еппен кіріп, еппен басып
кроватына таянып, дыбысына құлақ түрсе, шырт ұйқыда екеніне мұрнының
пысылы куə болып тұр.
Осы ұйқысын бұзуға ма, жоқ па?
Бұл жолы бұзбаса қашан бұзады?
«Бұзуға ма, жоқ па?..» деп толқыған Айжан, ықтиярынан тысқары,
ыстық лепті аузын Шоқанның құлағына жақындата:
– Қанаш! – деп қалды ақырын, бірақ қуатты сыбырмен.
Бұл жұмсақ сыбыр құлағының өңменінен өтіп кеткендей боп, былай да
елегізіп ұйықтаған Шоқан, даусын шығара «аһ!» деп көзін ашып алса,
қасында адамның елесі сияқты бірдеме тұрғандай.
– Бұ кім? – деп қалды, Шоқан ақырын дауыспен.
– Мен, Қанаш, Айжан!..
– Айым! – деп Шоқан кроваттан басын көтеріп алды.
Екеуінің құшақтары айқаса кетті...
СОПЫЛЫҚ САЛДАРЫ
Ислам діні
дəлелденбеген
ғасырларында
үйлеріне бас
жұрттарын да
көше алмаған.
қазақ даласына дəл қай кезден кіре бастауы əлі толық
мəселе болғанмен, соңғы мың жылдың алғашқы
тарауына бірталай көмескі куəліктер бар. Бірақ, қазақ,
сұққан сол дің мекенін тез ауыстыратын ауылдардың
ұмытып, бертінгі кезге дейін, көшпелі ауылдармен бірге
Сондай кешке ере алмай келе жатқан исламға, қазақ даласы өзіне
бағынғаннан кейін, патша өкіметі ерекше қамқорлық жасап, ерекше
екпінмен ұялатуын, біз, ең алдымен, Шоқанның осы тақырыпта жазған
ғылми еңбектерінен көреміз.
Шоқан «қазақ, еліне тарай бастады» деп шошына қараған құдайшылдық,
оның биік шоқысы – сопылық, сол кезден еркектерді ғана емес, бірен-саран
əйелдердің де арасынан ұшыраса бастауына қазақ ауыз əдебиетінде толып
жатқан дəлел бар. Осындай алғашқы сопылардың бірі – Айжан еді. Оның
сондай қалпын Сырымбет саласында кездескен шағында да Шоқан байқап
қалған. Қаршадай қыздың бойына сопылық сезімі осынша сіңуіне қайран
қалған.
Одан бері де Айжан діндарлық сезіміне тереңдей түсті. Баяғы Көкеш
заманынан оның қолында қалған жалғыз кітап, – Мұхаммет пайғамбардың
хадистерінен құралған «Мишкат шари?», «Мишкаттың» қатал
қағидасының біреуі, – некесіз ерге əйелдің жоламауы. Жолай қалса,
қияметтегі жазасы, қырық мың жылдық жаһаннамның жалынына өртелу.
Бұрнағы жылы, Сырымбет саласында Шоқанның еркіне берілген
Айжан, «Мишкат» қағидасын еске алатын еді де, ол азаптан қияметте қалай
құтылудың шартын іздейтін еді. Ол шартты да «Мишкаттан» тауып, «егер
сол еркекке некесі қиылса, азаптан арылады» деген рауаят көрген еді,
сондықтан қайткенде де Шоқанмен некеленің одан кейін «хала жұфты»
болып өмір бойы отыра беруге бейіл еді.
Сондай ойда жүргенде, Имантау түбінде екінші рет ауыр күнəға батуға
тура келді.
– «Тентектің ақылы түстен кейін кіреді» дегендей, Айжанның тентек
сезімі санасына, тек, Шоқанмен ғашықтық құмарын басқаннан кейін ғана
оралып, қайталанған «қылмысына» көңілі күйзеле қалды да, «тəңірі
алдында бұл күнəма не деп жауап берем?!» деген оймен, Шоқанның
аймалаған ыстық құшағына бөленіп жатып, жылап жіберді. Шоқанның
«бұның не, Айым?!» деген сұрауына, біраз жалындырып алғанша жауап
бермеді Айжан; Ақыры шынынан ақтарылды.
Айжанның жан жүрегі езіле ақтарған сыры, Шоқанға ертегі естігендей
ғана сезім берді.
Кадет корпусына түсіп, кітапты меңгере бастаудан-ақ, оның ерекше
көңіл бөлген бір мəселесі философия болатын. Бұл жайдағы
шығармалардың арғы-бергілерімен таныса, өз заманының ой мөлшері
философияны спиритуализм жəне материализм деп екі салаға бөлетінің
алғашқысы – материялдық негізі жоқ қиялдар екенің соңғысы –
материяның болмысына байланысты екенін ұққан.
Материалистер аталатын ғалымдардан Шоқанға ерекше ұнағаны –
француздың он сегізінші ғасырдағы ойлысы Жан Мелье. Шет елдердің
өзгелерінен гөрі француз тілін жақсырақ білетін Шоқан, ол халықтың
шығармаларын түп нұсқасынан оқуды ұнататын еді. Мельені де сөйтті ол.
Оның «Өсиет» аталатын кітабымен өз тілінде танысты. Табиғаттың,
қоғамдық тұрмыстың барлық мəселелеріне де материалистік көзбен
қарайтын Мельенің ойынша, – еркек пен əйел жыныстық қарымқатынастарында ерікті болу керек ұнатысса бірге тұрын, ұнатыспаса
ажырасу керек; оның ойынша «неке», «талақ» дегендер, қажетсіз, жалған
жұмыстар; «махаббат» деген де жоқ, тек, адам мен адамның, олардың
ішінде еркек пен əйелдің бір-біріне сенісіп дос, болулары ғана бар, ол да
мəңгілік емес, сенуіне күдік туғанша ғана.
Мельенің осы пікірін қабылдайтын Шоқан, кейін, неміс философы –
Людовиг Фейербахтың «Христиан дінінің сыры» атты еңбегін оқығаннан
кейін, діннің махаббатқа деген пікірінен көңілі тіпті суып, бұл мəселеде де
барып тұрған атеистік ойға тоқырады.
Сондай ойдағы Шоқанның түсінігінде тіршілік мəселесінде ислам діні
дін атаулының ең керітартпасы.
Сол пікірді қуаттайтын ол, дінге шын ықласымен сенетін Айжанның
неке туралы ұғымына қалай қарап, не жауап беруі керек?
Ойлап байқаса, осы төсектің үстіндегі қазіргі мəселе, дінге сену,
сенбеуде емес, «Айжан» атты бір жəндікті өлтіру ме, өлтірмеу ме"? Оның
сыр əлпетін бақса, некесі қиылмаған жағдайда тірі тұрар ойы жоқ...
Ондай ойымен есептеспеу, əлсіз бір жəндікті аяғымен езе салғандай
болар еді. Ондай ойға тоқырауға, өзін адамгершілмін деп санайтын
Шоқанның ары бармады.
«Нем кетіпті, – дегенге тірелді оның ойы, – қидырсақ қидыра берейік
некені; ар жағын көре жатармыз».
Сопы қыздың шыдамын оның сынағысы да келді. Сондықтан:
– Оқасы не оның? Қидырамыз да тастаймыз! Бірақ, жасырын ба, жария
ма?
Бұл сөздер Шоқанға жеңіл болғанмен, Айжанға ауыр. Неке қиюдың
шарты, – қастарында, ең кемі екі куə болу керек. Ол куəлар бұл оқиғаны
елге таратып жібермесіне кім кепіл? Оның аты да «жария» емей немене?
Ал, жарияға Шоқанның да, Айжанның аяқ басқысы келмейді, ендеше
некелері де қиылмайды, оның аты, – бұдан былай да күнəға бата беру...
Осылай ойлаған Айжан, ыстық сезіміне суық су төгіліп, ғашықтық оты
сене қалғандай. Шоқанның құшағынан күштегендей сытылып шықты да,
кроваттан жерге ырғып түсе қалды. Бұл қылығына түсінбеген Шоқан,
Айжанның артын ала жерге түсіп:
– Бұл не, Айым?!.. – деді.
– Қайтам, Қанаш!
– Қайда?
– Мекеніме.
– Осы емес пе, мекеніміз?
– Бұл сіздің мекеніңіз.
– Сенікі де болса қайтеді?
– Болмайтын іс ол.
– Неге?!
Айжан жауап қайтармай, босануға бұлқына берді. Ана жылы көргенде
де, қазіргі құшағына алған кезінде де, Айжанның денесі Шоқанға нəзік,
əлсіз сияқты еді, мына алысуына қарағанда қарулы екен; оған əлі келмеген
Шоқан алысам деп алқынып қалды. Шоқанның құшағынан əрең босаған
Айжан тағы ұмтылуына ұстатпай, есіктен шыға қашты. Қууды, я қумауды
білмеген Шоқан, қараңғы үйде аңынан адасқан тазыдай аңырып тұрып
қалды...
Құлағы қояннан да сақ Жайнақ, Айжан мініп келген аттың дүсірінен
мана оянып кеткен еді де, содан кейін қараңғы үйдің ішінде нелер
болғанын түгелімен сезіп жатқан еді. Келгеннің қарындасы екенін де алғаш
шамалаған ол, сыбырлардан анығына көзі жеткен соң сөздеріне тек қана
құлақ түріп, сүйіспендік əрекеттерінің, арты неге соғарын бақылаумен ғана
өп-өтірік ұйықтаған бола қойған еді, сөйтіп жатқанда Шоқан мен
Айжанның арасында алыс-жұлыс басталуына қайран ғап, Айжанды
Шоқанның тоқтата алмауына көзі жеткен кезде орынан атып тұрып,
қарындасына ұрсуға, тоқтатуға көңілі соғып кетті. Бірақ өйте алмады.
Аралары көп жыл ажырап жүріп, сағынып көріскен қарындасын, жолыққан
сағатынан бастап үнемі еркелетіп ұстайтын. Айта берсең, Шоқанмен
Сырымбет саласында қауышуын түп-түгел ести тұра, əйелі – Жұпар ғана
болмаса, өзі бұл жайлы қарындасына сыр да білдірмейтін, ауыз да
ашпайтын. Соншалық қадірлейтін қарындасының мына құпиясына қалай
қатынаспақ ол!..
Жұлқынған Айжанға күші жетпей амалсыз босатқан Шоқан алқынуын
аздап басқаннан кейін тысқа шықса, ала көлеңке бола бастаған далада
жайдақ мінген атты дүсірлете шауып, қараңдаған əлдекім кетіп барады...
«Айжан болар» деген ой келіп кетті, алыстай берген салттының артынан
қадала қараған Шоқан. Артынан естілген сыбдырдан сескенген ол жалт
қараса – Жайнақ!
– Неғып тұрсың, Қанаш?
– Жəй, салқындайын деп...
– Түн қапа емес қой?..
– Сонда да...
Ар жағын қазса былығын шығарып алармын дегендей, Жайнақ:
– Үйге кірейік, Қанаш, тоңазырсың! – деді.
– Кейінірек, – деді Шоқан, – аздап салқындағым келіп тұр...
Айжан жайына оралайық.
Өзін күнəкəр жанға санаған ол, бұл маңайдың таң қараңғысынан
қалыңдап алатын бұлтты, тəңірінің өзін жазалауға жұмсайтын құралына
санап, нөсерін құйып, найзағайын жарқыратып, күнін күркіретіп...
дегендей, қаһарын төккенше панама жетейін деген ойымен, астындағы
атын тебініп, бар шабысына салды...
Зейнепке келсек, «тас ұйқылы» саналатын ол Айжанның мана шығып
кеткенін сезбей де қалған. Шəйді көп ішетін оның таң біліне түзге шығатын
əдеті болушы еді. Денесі далия семіріп кеткен Зейнеп, өз бетімен отырған
орнынан тұра алмайтын, сүйемелсіз жүре де алмайтын, дəретін де өз
бетімен ала алмайтын; бұл əрекеттерінің бəріне де Айжан оған жəрдемші
болатын. Тысқа шығарында Зейнеп оята-оята, ақыры белгілі мезгілде
Айжан оянып алатын дағды шығарған. Зейнептің дəреттік су құйылатын
«тас құманы» іңірде жағылған оттың қоламтасында жылы тұратын. Отырса
тұра алмайтын Зейнептің дəретіне арналған түбі тесік орындық болатын...
Денесі жеңілдеу кезде намаз оқитын Зейнеп, ауырлай келе иліге алмайтын
болған соң соңғы кездерде ғибадаттан қалған...
Бүгін де бұрынғы дағдысымен таң қараңғысында оянған Зейнеп,
Айжанның бұл кезде сезілетін күйбеңі естіле қоймаған соң, «бұ несі?!»
дегендей аз жатты да, зəр қысып шыдатпаған соң:
– Айжан! – деді ақырын үнмен. Жауап жоқ. Қаттырақ атады, дыбыс жоқ!
Одан да қаттырақ атағанда, есіктен əлдекім кіре берді.
– Кімсің?! – деді Зейнеп.
– Менмін, Əя-апа! – деді даусы жіңішке əйел.
– Менің кім?
– Айжан!
– Қайдан келдің?
– Жəй... ішім бұрап... тысқа шығып ем...
Арғы сөздерге шыдамы жетпеген Зейнепке, Айжан күн сайынғы
жəрдемін көрсетіп, төсегіне əкеліп қайта жатқызды. Бұған дейінгі
дағдысында, Зейнепті жайғастырғаннан кейін, Айжан намаз оқуға
кірісетін...
Бүгін өйтпеді... Іші бұрағанына Зейнепті сендіргісі келгендей, төсегіне
жатты да, қыңсылаған дауыспен ыңқылдауға айналды. Онысын аурудың
азабына жорыған Зейнеп, «неге бүйтті екен, байғұс!» деп аяды. Біраздан
кейін жылаған, өксіген дыбысы сезілді... «Қатты азаптанды-ау, байғұс!» деп
мүсіркей түскен Зейнеп:
– Айжан! – деді.
– Əу, Əя-апа!
– Жылап жатырсың ба?
– Иə, Əя-апа.
– Неге?
– Ішімнің бұрауы күшейіп...
– Бірдемеге орап ыстық қоламта бас!..
– Шыдап көрейін, Əя-апа, мүмкін басылар!..
Одан əрі сөйлесуге, Зейнеп дағдылы қалпымен маужырай бастады да,
кешікпей ұйқы теңізіне батып кетті. Айжан жылауын үдете түсті...
Сол «сырқатынан» Айжан ертеңіне де айыға алмады. Зейнеп іші
бұрауына əлі де сенулі. Бірақ, неден бұрағанын білмейді, өзінше ас
жақпағанға жориды. Қасына шақырып ап денесінің, қызуын байқаса қол
тигізбейді... Не болды екен, бейшараға?!..
Айжанның шын қасіреті неде екенін бұл ауылдан жалғыз ғана адам
сезеді, ол Шоқанды жайғастыра аулына келген ағасы Жайнақ. Əйелі
Жұпарға айтпайтын оның сыры болмайтын. Өткен түні көрген-білгенін
Жұпарға түгел кейітіп берген. Жұпар ғашықтық дегеннің не екенін бұған
дейін білмейтін, ертегіден естігеніне нанбайтын. Енді байқаса болуы да
мүмкін сияқты. Өткен түннің оқиғасын естігеннен кейін, Жұпар бұл күдікті
ойын бекіте бастады.
Ал енді осы «сырқаттың» емі не?
Естіген ертегілеріне қарағанда ғашықтық сырқаттың емі бір-біріне
құмартқан екі жастың өмірлерін біріктіруі.
Сондай халге жете ала ма Айжан?
Жұпар да, Жайнақ та бұл сұраудың жауабын таба алмайды...
Өлеңші Жайнақ, əлдеқайдан «Жүсіп пен Злиқа» аталатын ғашықтық
жырын жаттап ап айтып жүретін. Соның бір жерінде, ғашықтығына
сенбеген Жүсіпке, «қамшыңды бере тұршы!» депті Злиқа; «Оны қайтесің?»
депті Жүсіп, «сабына үрлеп қана берейін» депті Злиқа. Жүсіп «мə» деп
берген қамшының сабына Злиқа үрлеп қана қайтарғанда, Жүсіптің қолы
қолдырап күйіп қапты. Злиқаның ғашықтығына сонда ғана сенген Жүсіп,
содан кейін үйленген екен дейді.
Бұл – бақытпен аяқталған оқиға. Ал, «Лəйлі – Мəжнүн» аңызында,
Лəйліге қосыла алмаған Ғабдүлуəли жынданып, «Мəжнүн» аты байланған.
Осы тақырыпта «Науан шығарыпты-мыс» дейтін төмендегі елеңді
Жайнақ айтып жүреді:
Баласы Қасым патша Сейфіл-Мəлік,
Фəһімлə бұл сөзімді жадыңа алып,
Қаншама су жүзінде көрген бейнет,
Бəдиғұл-Жамал үшін сафарлаяып.
Ғараптан Ғабдулуəли жиһан кезген,
«Мəжнүн – Лəйлі» деген ат байланып.
Алардан ғибрат етіп жазамын хат,
Қалмайды ашық сөзден көңілде тат.
«Əміре Ғашық үшін қандай болды,
Түсінде көрінумен бір феризат.
Злиқа Жүсіпке де болған көп зар
Осындай шын ғашықтар əр елде бар.
«Тағдырдың тадбирі жоқ» деген рас,
«Лəуле күн лəмиə халиқ» хадисте45 бар.
Сайып келгенде, құранның да, хадистің де тоқырары: тағдырды яғни
тəңірінің «тəухү-əл махфузда»46 жазғанын өзгертер күш жоқ; онда
жазылғаны, – «бұл дүниенің рахаты» шайтандікі, адамдық рахат ана
дүниеде, яғни ахиретте ғана; бұл дүниенің рахаты тəндікі емес, жандікі
ғана, ол тек тəңіріні сүю ғана...
Өзінің де мұсылманша аздаған сауаты бар Жайнақ, исламның ғашықтық
туралы терең талдауын əйелі арқылы қарындасынан естіген. Сондықтан ол
да бұл дүниенің ғашықтығына тек қол жетпес мағынасында ғана сенеді;
əсіресе қарындасының Шоқанға ғашықтығын: Шоқан қайда? Қарындасы
қайда? Бірі – аспанда, бірі – жерде, қарындасының аспанға созған қолы
қалай жетеді?..
«Осылардың қайсысына ұқсар екен, бұлар?» деген сұрауға да ерлізайыптылар жауап таппайды... Оларша қайсысына ұқсаудың тетігі Айжанда
емес Шоқанда.
Ол қайтер екен?..
Айжанның артынан қарап қалған Шоқан, денесі дірілдей тоңазығанмен,
түннің əлдеқайдағы түпсіз тұңғиығына көзін қадап тұрып алды.
Мұнысының не екеніне түсіне алмаған Жайнақ. «Апыр-ау, осы Айжанды
шын сүймегей де!» деген ойға көмілді. Сол ойдың салдарынан ба, əлде тан,
қараңғысының салқын самалы үрлеуден бе,– Жайнақтың да тоңазыған
денесі қалтырап кетті. Сол қалпын сезгендей:
– Жайнақ! – деді Шоқан дірілдеңкіреген дауыспен.
– Əу, Қанаш! – деді Жайнақ, тісі-тісіне тимей сақылдай ғап.
– Үйге барсайшы!...
– Неге?
– Тоңдың ғой.
– Өзің ше?
– Мен тоңған жоқпын.
– Неге дірілдейсің ендеше?
– Жəй, əншейін...
– Менікі де «жəй əншейін».
– Барсайшы, «бар» деген соң!..
– Жоқ, Қанаш, қайда тұрсаң да сенімен бірге болам... Сол қалыптарында
тан, сіберлегенше тұрған Шоқан Жайнаққа еріксіз ақтарылып бүгінгі түнде
басынан кешірген оқиғаны түгелімен айтып берді. Жайнақ та бар білгенін
жасырған жоқ. Қорытынды сөзінде Жайнақтың, мақалдата айтқаны:
– «Тыңдамасқа айтылған қайран сөзім, жыламасқа ағылған қайран
көзім!» дегендей, сол қарындасымды ақылды ма деп санасам барып тұрған
ақымақ сияқты...
– Неге олай дейсің, Жайнақ?
– Демегенде ше? «Келместі қайтарма, жетпесті қума!» демей ме?..
Жетпеске неге жүгіреді, ақымақ болмаса?
– Қайдан білесін, жетпесін?
– Қайдан жетеді? Сен – аспандағы жұлдызсың, ол – жерде шырылдаған
торғай...
– Қоя тұр оны! – деді Шоқан бұйрықты дауыспен, сөздерін Жайнақтың
санасына дін ұғымы арқылы сіңіру үшін тəңіріні атай сөйлеп, –
«қашқанның да, қуғанның да сыйынатыны – тəңірі» дей ме қазақ?
– Дейді...
– «Иттің иесі болса түлкінің тəңірісі бар» дей ме?
– Дейді...
– Ендеше, таңдағыны тəңіріге тапсырайық та, үйге кіріп, тыныс
алайық...
– Болсын!..
Айжан сол қызына ауырғаннан айықпай, жүрегі лоблып лоқси берді,
бірақ, асты аз ішуден бе, əлде ғашықтық бұған жүректің қысыла беруінен
бе, қанша лоқсыса да құспады.
Осылайша қиналған қалпын көрген, «не болды бұған?!» деп тан, қалған,
«қиналды-ау, бейшара» деп аяған Зейнеп, Айжанды жатқан төсегінен
қозғамас па еді, қайтер еді, егер таң намазын оқыған Шыңғыстың бұл үйге
күн шығар кезде бас сұғатын əдеті болмаса. Сол əдетті білетін Айжан,
Зейнепті бабына келтіргеннен кейін Шыңғыстың ас үйін мекендейтін
Жұпарға кетіп, бəйбішенің жəне сұлтанның сəскелік асын даярласатын.
Егер бөгде біреуге бөгелмесе, Шыңғыс таңғы тамағын Зейнептің қасында
ішетін, тағамды ас үйден көбінесе Жайнақ таситын, ол үйде болмай қалса,
басқа жылпос жігіттердің біреуі таситын.
Шыңғысты бүгін де сөйтер деп ойлаған Айжан, дəретке шығуын
қақырына-түкіріне дыбыс беруінен білдіретін хан иесінің үніне құлақ түріп
жатты да, үн естіле, сүлдерін сүйрете түрегелді.
– Иə, Айжан? – деді Зейнеп, «неге тұрдың» деп сұрағандай дауыспен.
– Жұпарға барам, Əя-апа.
– Неге?
– Хан иемнің дыбысы естілді.
«Естілсе ше...» – дей алмады Зейнеп. Қалай дейді. Шыңғыс келгенде,
сұлап жатуға қалай шыдайды, бейшара күң?.. Соны ойлаған Зейнеп:
– Қызуың қалай? – деді.
– Үдеп бара жатқан сияқты...
– Жүрегің?
– Лоблиды...
Айжан дағдылы қалпымен желеңін басына бүркенді де, есікке
тəлтіректей əрең жетіп, шұбатыла шығып кетті.
«Не болды екен, бейшараға?! – деген ойда қалды Зейнеп, – əлде тысқа
мезгілсіз шыққан бейбақты бірдеме соғып кетті ме екен?!..»
Шырт ұйқыдағы Жұпар, сықырлауық есігінің ашылған дыбысынан
шошып оянды. Сəуле түсе бастаған үйден Айжанның кіре бергенін оның
өткір көзі айқын барлады... Бұған дейін бүйтіп көрмеген сүйікті қайын
сіңлісінің, мезгілсіз уақта бұлай жүруіне қайран қалған Жұпар, Айжанның
аяқтарын тəлтіректей, ыңқылдай басуына үрейленіп, төсегінен атып турды
да:
– Не болды, еркем?! – деп құшақтай сүйемелдеді. Айжанның:
– Əя-апама!..– деген даусы дірілдеп естілді.– Тамағын даярлас.
Ендігі қайымдасудың жолы жоғын аңғарған Жұпар, ыңғайсыз қисайған
Айжанды дұрыстап жатқызып, «не болды бейбаққа?!» деген үрейлі оймен
шығып кетті.
Мезгілінде иелеріне беретін сəскелік тамақты даярлап та үлгерген
Жұпар, таситын жігіт шақыруға ыңғайланғанда, Жайнақ жетіп келді. Бұған
дейін бұндайда ақкөңілси аңғалақтай кіретін оның қазіргі жүрісі сылбыр,
жүзі жабырқаңқы, қабағы қатыңқы...
Əңгіме астан кейін басталды. Жайнақ Жұпардан көрген-білгенінің
біреуін де жасырған жоқ... Не істерге білмей сасқалақтаған əйеліне
Жайнақтың оңашалап айтқаны:
– Сырын сұрашы өзінің! Ақылды бала сияқты еді. Мынау істеп жүргені
– ақылсыздық. Не еткісі келеді екен өзінің?!..
Сырласқан жеңгесіне Айжан шынын айтты:
– Мені жұртқа жариялаған некемен алмасына жұғысқан күннен-ақ көзім
жеткен, – деді ол.
– Ендеше неге əуре болып жүрсің?
– Болмайын десем де, жүрегімді жеңе алмай жүрмін.
– Сонда?
– Бұдан былай некесіз жолығудан тыйылам.
– «Неке?!..» Қалай қидырасың оны?.. Шоқан көне ме оған?..
– Көнсін, көнбесін тағы бір жолықсам!..
– Қалай?
– Оның ретін Жайнақ ағам табады да.
– Көнбесе ше?– деп қалды Жұпар.
– Онда, – деді Айжан салмақты дауыспен, – маған елімнен басқа жол
жоқ.
– Өлім?! – деді Жұпар шошынып.
– Иə! – деді Айжан салмақты даусын өзгертпей.
Сөз осымен доғарылды да, Айжанның сөздерін Жұпар еріне түгел
жеткізді.
Бұл сөздерді Жайнақтан естіген Шоқан, Нарғыз барған батылдыққа
Айжанның да баруына күдіктенген жоқ. Ғашығын өлімге қимаған ол, не
істеуді Айжанның өзімен ақылдаспақ болды да, ретін тауып оңаша
жолықтыруын өтінді.
Өйту қиын ба Жайнаққа. Құдайдың адамы сирек мынау жаратылысында
тасаланатын нелер түкпір жоқ. Солардың бəріне сыймайтындай, Шоқан
Айжанмен Жайнақтың лашығында кездесуді тіледі. Жайнақ қара-құрым
лашықты қомсынған ойын білдіріп еді:
– Оқасы жоқ, – деді Шоқан.
Шын ғашық бірін бірі алдамайды.
Қайғысыз шіркін жүрек зарламайды.
Қара тас ұйқың келсе болар төсек,
Ғашықтықтың сұлулықты таңдамайды. –
деген елеңді естімеп пе ең?
– Естімек түгіл айтам да.
– Ендеше сандалып тұрғаның, не?
– Жеңілдім.
Шоқан мен Айжан жолығатын түннің пердесі сəулесі сүттей жарық,
кемеліне келген айдын, тууымен ашылды. Айжанның Шоқанға келіп
кетуінен хабарсыз Жақып, алғашқы кезде екеуін де күндіз-түні аңдыды.
Бірақ, ешбір сыбдырлары сезілмеген соң, əрі Айжанның ауырып қалғанын
естіген соң, күзет те сирей бастады. Айжанмен жолығуға ниет еткен күні
Шоқан Жақыптың сондай бір бейғамсыздығына тап болды.
Имантауға келгелі Шоқанның бір ермегі, егер күн райы тəуір болса,
қасына Жайнақты ғана ертіп, ұзаққа серуендеу еді. Бүгінгі айлы түнде де
сөйтті ол. Бірақ, бұған дейін бұндай түнді жаны сүйетін ол, бұл жолы
көктің биігіне көтеріліп, толықси жарқыраған айды ұнатпай, беті бүркелуді
тіледі.
Тілегі қабыл болғандай, Жайнақ алысырақ тасаға тұсап қойған аттарға
жеткенше, аспанды ала-шабыр бұлт бүркеп, жарық сəуле көлеңкелене
бастады. Соған қуанған Жайнақ, ақырын дауыспен:
Баянауыл басынан бұлт айналсын.
Жаның шығып бара ма, көз байлансын,
Екі жастың тілегін беріп алла.
Айдың жүзін бұлт басып қараулансын!.. –
деп əндетіп жіберді. Өзін дінсізбін деп санайтын Шоқан, түн өзгерісінің
мына түрін, əлде не күштің көрсетіп тұрған көмегі сияқты көрді...
Қазақ, ғұрпында ағасы апа, я қарындасымен сырласуды ұят көреді де, өзі
айта алмайтын сөзін оларға əйелі, яғни қыздың жеңгесі арқылы ғана
жеткізеді.
Жайнақ та сөйткен. Шоқанның бүгінгі түнде келуін Жұпардан
естігеннен кейін, Айжанның денесінде жалындаған қызу да басыла
бастады, жүрегінің жиіленген дүрсілі де бəсеңдеп табан аузында сауығуға
айналды. Ауыл жата оңаша үйде жалғыз қалған оның ендігі қаупі, –
«Қанашты біреу көріп қалмағай еді!» Оған ешкімнің қол да қата алмауына,
тіл де тигізе алмауына Айжанның иманы кəміл. Сонда да, егер өсек-аяң
тарап кетсе, жұрт алдында ұятқа қалар деп сескенеді...
Осы ойдың үстінде оның есіне құранның – «Əнниса-ө хаббатө ашШайтан» – «қатын шайтанның тұзағы» деген сөздері түсіп кетті. «Қанашқа
шайтан тұзағы мен болмасам не қылсын!» деп қорықты ол.
Сол ойда жатқанда есік сықыр ете қалды. Айжанның денесі дір ете түсті.
Əлдекімнің үйге кіре берген сыбдыры естілді. Айжан басын төсектен
көтергенше «Айым!» деген ақырын дыбыс естілді. «Қанаш!» деген даусы
қаттырақ шығып кеткен Айжан аузын алақанымен баса қойды.
Құшақтарының қалай айқасқанын олар білмей де қалды.
Сол кезде табиғаттың тағы бір қызық көрінісі бастала қалды: Шоқанды
жан адамға көрсеткісі келмегендей өз үйінен орда ауылға бүркеп жеткізген
бұлт, Шоқан Жайнақтың лашығына кіре ыдырай бастады да, аспанды
кеуделеп барған толық ай тағы да жарқырай ғап, лашықтың жыртықтесіктерінен енген сəуле, ішін бозамық сəулеге толтырып жіберді.
Құшақтасқан қалыптарымен төрдегі төсенішке жамбастай қисайған екі
жас, бір-бірінің бет бейнелерін көріп отырып кеңесті.
Екеуінің де ол түнгі сезім тізгіні саналы ақылдың қолында болды. Аз
уақыт аймаласқаннан кейін, сөзді Шоқан бастап, əуелі Айжанның көңілін
көншітіп алғысы келгендей:
– Ал, Айым, мен не істе десең де орындауға бейіл боп келдім, – деді.
Айжан бұл жолы тайсалған жоқ, ойы тоқыраған ниетінің бəрін де айтып
берді.
Бұлардың бəріне Шоқан Жайнақтан қанған еді. «Неке» дегенге
осқырына қарайтын ол, Айжанның көңілін шошытпау ниетімен, айта
келген басқаша бір тиянағына алыстан орағытып жетпек боп:
– Айым! – деді, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні Шоқанның осы
жолы неке қидырып кетуіне тірелген Айжанның барлық ойын ұғып
болғаннан кейін.
– Əу, Қанаш!
– «Қанашқа», «жанды» қосшы!
– Қанашжан!..
– «Кісілік» деген сөзге сенемісің?
– Қандай кісінің?
– Мəселен, менің?.
– Сенем!..
– Неліктен?
– Сізді мен...
– «Сіз» дегенді қойып, осыдан былай сен де маған «сен» десең қайтеді,
Айым!
– Олай деу маған ерсі ғой, аға...
– «Аға» деуді қойсаң қайтеді енді!..
– Неге?
– Мен «ағамын» ба, саған, «жар» емеспін бе?
– Егер ондай жағдайға жетсек!..
– Жетеміз!.. Кейін емес, қазір! Осыған сенсең тек, «Қанашжан!» деп
қана аташы жəне «сен» деп қана сөйлесші!..
– Болсын, Қанашжан!
– Сонымен, менің кісілігіме сенесің ғой?
– Əрине...
– Дəлелін,?
– Ұмытып кете бармай, оралып келуің...
– Құлағыңа жат естілсе де айтайын, мен өзімнің кісілік арымды, ешбір
діннің ең жоғарғы заңына айырбастамас емі Сенемісің осыған?
– Сенем!..