Аққан жұлдыз - 54

алмауын, атқара алмаған істерін серіктеріне, олардың ішінде Шоқанға
жүктейтінін де білдірді. Шоқанның да басы қатты зеңіп қалған екен.
Мастықтан «пахмелсіз» жазылмайтын Банзаров, мана, ояна сала, бір бокал
чарканы тастап алған, содан кейін «сынған» басы аздап тəуірленген. Ол
Шоқанға да сөйтуді өтініп еді, жатар алдында біраз құсқан, əлі де ішінің
ашуы кетпеген Шоқанның құлқы соқпады.
Шоқанды қаладағы жəмшік үйіне дейін шығарып салған Банзаров,
онымен жылап айырылысты. Сондағы сөзі;
– Енді көрісе аламыз ба, жоқ па?..
Оның елімін естігенде, Шоқанның есіне соңғы сөзі түсе қалды. Жылап
жіберуі де сондықтан.
Шоқанның өкінішті қайғысы ұзаққа созылар ма еді, қайтер еді, егер
үмітті бір хабар құлағына шалына қалмаса.
Сол 1855 жылдың февралы аяқтала, осы айдың 19-ы күні, Николай
марқұмның баласы – екінші Александрдың таққа отыру хабары келді.
Білімді жұрт та, Шоқан да бұл хабарға қуанды.
Таңданғаны: «Король» жəне «патша» аталатындардың бəрінің бұған
дейінгі салтында, король я патша өлсе, оның жылы толмай, мұрагері таққа
отырмайды. Ал, екінші Александр, əкесі – Николайдың «беті жасырынбай
жатып», яғни жыл түгіл ай да толмай патша бола қалған! Онысы несі?!.
Жас патшаның бұл қылығын əлденеше саққа жүгірткен жұрт (солардың
ішінде Шоқан да бар), көп талқылаудың аяғын бір пікірге ғана əкеп тіреді:
бұдан екі жыл бұрын Қырым науқаны» аталып басталған соғыс əлі де қызу
жүріп жатыр. Айқасқан күндерден бастап, «одақтастар» аталған жаудан
Россия үнемі жеңілуде. Қара теңіздің россиялық жағасының біразын
одақтастар басып алды; қазір олар, бұл жағадағы ең берік бекініс дейтін
Севастополь ішіне де кіре бастады. Россияның адамдық шығыны да аз
емес. Отанын ерлікпен қорғаған мыңдаған жауынгерлер қазаға ұшырауда.
Солардың қатарында орыстың теңіздік флотының атақты қолбасшысы
Корнилов пен Нахимов та бар. Өте ауыр қаза. Дүйім көпшіліктің тоғысқан
пікірінше, Россияның осынша орасан шығынға ұшырауына бас айыпты –
жұрт арасына «шоқпарлы Николай» лақабы жайылып кеткен патша; тек
соның ғана мемлекетті де, армияны да ақылмен емес, жұдырықпен
басқаруынан.
– Соның салдарынан, – деді жұрт, – «Қырым науқанында» Россия қатты
күйзелушілікке ұшырап жатқан кезде, жас патшаның яғни екінші
Александрдың, ескі салтты сақтауға мұршасы болмаған шығар.
Енді, үміт туралы.
Жұрттың да, Шоқанның да естуінше, екінші Александр əкесі сияқты тас
құдайдай қақырайған, өз ырқынан басқаға илікпейтін ұрда-жық, кеудемсоқ
адам емес, салмақты, парасатты, ойшыл, жөнді сөзге құлақ асқыш, икемшіл
жігіт. Сондықтан, одан бірінші үміті – Қырым науқанында əкесі көрсеткен
ақылсыздықты тез түзеп, Россияның, одақтастар əкеткен есесін қайтару.
Екінші үміті – қырым науқанында да, басқа жағдайда да Россияның
ұтыла беруіне бас себептің бірі – əлеуметтік жəне экономикалық
өркендеулердің Батыс Европадан артта қалуында. Осы мешеуліктен құтылу
үшін Россиядағы бас қырсық крепостнойлық правоны жою керек. Емісеміс естілетін қауесетке қарағанда, мемлекет басқару ісіне жас жігіт кезінен
араласа бастаған екінші Александр осы пікірде деседі. Қазір оның жасы
отыз төртке толып, ақылы кемелденген шақ. Оның үстіне, таққа отырып,
мемлекет тізгінін қолына алды. Енді не істеймін Ендігі тілек:
крепостнойлық правоны жою ісін, ылайымда, қолына алғай да!..
Үшінші Шоқанның ж е к е ү м і т і– ана жылы, мұрагер шағында, əуелі
Кавказды, одан кейін Сібірді аралап түскенде, отар халықтардың, əсіресе,
сібірліктердің ауыр халіне жаны ашыпты-мыс деген лақап бар; егер онысы
рас болса, крепостнойлық правоны жоюмен қатар, бұратана халықтарға да
түзу қарап, азаматтық, шаруашылық, мəдениеттік өркендеулеріне жағдай
жасауы мүмкін ғой.
Екінші Александрдың таққа отыруынан осындай үміттер күткен Шоқан
бір мəселеде нысанасынан айрылып қалғандай болды: бірінші Николай еле
сала, Петербургта оны азалау жиналысына Батыс Сібірдегі қазақ,
дуандарынан да өкілдер шақырылатынын ескерткен ішкі істер министр!
Гутковтан хат келді. Бірақ, мезгілі көрсетілмеген. Асығыс Гасфорт
дуандарға шапқын жіберіп, əрқайсысынан екі адамнан əзірлеуге бұйрық
берген. Өз ұсынысы: аға-сұлтанның өзі жəне кіші сұлтандардың таңдаулы
біреуі. Ол сұлтандардың орысшаға əуселесі қандайлығын жақсы білетін
Гасфорт, өкілдерді бастап баруды Шоқанға тапсырмақ боп, даярлануын
ескертіп қойған. Шоқанның барар ниеті жоқ, сондықтан ол жолға
əзірленуді емес, сол сапардан қалай сытылып қалудың айласын
қарастыруда.
Дуан өкілдері жолға əзірленіп жатқан шақта, екінші Александрдың
патша болған хабары да сап ете қалды. Бұрынғы дағдыларға қарағанда
жаңа патшаның таққа отыруы да тойлану керек. Мысалы, 1825 жылы
бірінші Николай таққа отырғанда, дуан басылар Петербургтағы тойына
барып, сыйлар апарып, киіт алып қайтқан. Екінші Александрды да солай
тойлаулары мүмкін.
Сонда қайсысы бұрын болады? Аза ма? Той ма?
Қайсысы бұрын боларын біле алмаған Омбы, екеуіне де қажет-ау деген
даярлықтарын дабырасыз жүргізе берді. Кімдер, қалай баруы туралы Омбы
мен Петербург арасында қат-қабат хаттар жүріп жатты. Ақыры, ішкі
істердің жан,а министрі князь Бибиковтан азалық жиналыс сол жылдың
мартының ортасында болатын хабар келді.
Бұл кезде азаға кімдер баруы да анықталып болған еді. Олар: Көкшетау
дуанының аға сұлтаны подполковник Шыңғыс Уəлиханов, кіші сұлтаны
Шөпек би Байсарин, болыстық правитель Аққошқар Кішкентаев, Баянауыл
дуанының аға султаны, жүз басы (сотник) Мұса Шорманов, кіші султаны,
хорунжи Шекербай Малгелдин; Ақмола дуанының аға султаны подпоручик
Ыбырай Жайықбаев, кіші сұлтан Бегалы Қоңырқұлжин, Қарқаралы
дуанының аға сұлтаны Құсбек Таукин, кіші сұлтаны Тəттімбет24
Қазанғапов.
Бұлардан басқа Батыс Сібірдегі орыс губернияларынан баратын да
өкілдер (депутация) бар. Бəрінің тізімі қырық шақты кісі. Бастаушылары –
Гасфорт.
Жеке басының нөкерлері он-шақты адамнан құралған Гасфорт,
адьютанттарынан кімді ертуді ойлағанда таңдауы, əрине, Шоқанға түсті.
Ол өзгелерінің бəріне епті, пысық, өткір, оқы.мысты; сол сипаттарының
үстіне азият, экзотика!..
Гасфорттың одан қымсынатын жалғыз ғана жері – тым пысық, тым
өткір, тым білгіш; сол салтына бағып, кейде орынсыз кимелеп кететіні бар;
жəне мысқылшыл, сықаққой. Омбыда соларының бəрі де жарастықты
сияқты, бəріне де Гасфорттың бойы үйренген сияқты. Петербургта да
сөйтер болса иесінің абыройына нұқсан келтірмей ме?
Өйттірмеу үшін, Гасфорт бір сəтте хұзырына шақырып алды да,
мəймөңкені былай қойып, Омбыдан шыға, жолшыбай, əсіресе Петербургта
қалай жүріп қалай тұруды, өзін қалай ұстауы туралы Шоқанға толып
жатқан бұйрықты өнеге (натация) айтты. Оның қатты да, жұмсақ та
жайларын жақсы білетін Шоқан, кескін-кейпіне, үн құбылысына қарап, бұл
жолы қатал отырғанын байқады да, ешбір сөзіне таласқан жоқ. Несіне
таласады? Қатаяр қалпына түскенде, ол өзінен өзгенің терісі түгіл, оңын да
тыңдамай, ырқына көндірмей қоймайды; қарсылық білдіргенді, ойсырата
қауып тастайды.
Сондай қалпын біле тұра Шоқан оған қарсы сөз айта ала ма?
Кадет кезінде адьютант аталатын қызмет одан арман сияқтанатын еді.
Сол қызметті енді өзі атқарып, дəмін татып көрсе, тым кермек екен. Ол да –
бір, күтуші де (лакей) – бір. Əсіресе – Гасфортта. Оның адъютанттарын
жұмсамайтын жері жоқ: Əсіресе жиындарда Шоқанды да қолжаулықтай
жұмсай береді...
Петербургқа баруға құлқы шаппаған Шоқанның тілегі қабыл болғандай,
бармауына бір себеп кездесе қалды.
Сол бір күндері Омбыға орыстың сол кездегі атақты дипломаттарының
бірі,– Александр Естафьевич Врангель келе қалған еді. Арғы тегі шведке
жататын ата-бабаларынан талай фельдмаршалдар, генералдар, адмиралдар,
елшілер шыққан, өзі де шет мемлекеттердегі соғыстық атташеліктің жəне
елшіліктің сынынан өткен Врангельді, патша бұл өлкеге Россия
мемлекетінің аса бір қажетті деп санаған мəселесін барлап келуге
жұмсағанды. Онысы: Орта Азияға Индия жақтан сұғынып келе жатқан
Англияны қалай тойтару жəне реті келсе сол өлкедегі хандықтарды Россия
ықпалына қалай қарату, сəті түссе, қалай бағындыру еді.
Врангель осы тапсырмамен Омбыға келгенде, Гасфорт Аягөз жағына
жолаушылап кеткен еді. Сондықтан ол, Гасфорт оралғанша Семейдегі
шекара күзетіне барып, Орта Азия туралы жинаған материалдары болса
танысып қайтуға ойлап жүріп кеткен.
Семейде Врангель қанағаттанарлық материал болмай шықты. Бірақ, ол
барғанына өкіну орнына қуанды: атағын естігенмен, жүздесіп көрмеген,
сөйтуге қатты құмартатын Федор Михайлович Достоевскиймен
жолығысты.
Бұл Федор Михайловичтін, көңілінің аса бір жүдеу шары еді: оның
ғашығы – Мария Дмитриевна Исаева күйеуінің қызметі Барнауылға ауысу
себепті көшіп кеткен, соған Федор Михайлович қатты қайғырып жүрген.
Бұрын таныс болмағанмен, Врангель екеуі тез үйлесіп, тез достасып
кетті. Врангель мəдениет мəселелерін, олардың ішінде – көркем əдебиетті,
оның ішінде Достоевскийдің баспада жарияланған еңбектерін жақсы
білетін кісі болып шықты. Жалпы кез қарасында, ол бірінші Николайдың
декабристерге,
петрошевшілдерге
қолданған
қатал
шараларын
мақұлдамайды екен, Достоевскийдің басына түскен ауыртпалыққа жаны
ашиды екен.
Достоевский Семей губернаторы генерал-майор Панинның адъютанты
капитан Демчинскийдің пəтерінде тұрады екен. Ол да көзі ашық, саналы,
сергек офицер болып шықты. Егер сонымен бірге тұрып, көңілін
көтермесе, еңсесін басқан қайғыдан Достоевскийдің жаншылып қалар түрі
бар сияқты.
Врангельмен жолығысу, оның бойы мен ойын тіпті сергітіп жіберді.
Олар күн сайын Ертістің Семей қасындағы кең аралына кетіп, ұзақ күнді
суға жүзумен құмға аунау, серуенмен өткізді. Сондай шақта талай сырлар
ақтарылды, талай келешектер болжалды. Екінші Александрдың таққа
отыруына екеуі де бірдей қуанышты болып шықты. Европадан мешеу
қалды деп санайтын Россияны алға бастауынан екеуі де қатты дəмелі екен.
Сөз арасында олар Врангельдің жол жайын да əңгімелесіп қояды. Орта
Азияның тарихы, қазіргі тағдыры жəне болашағы туралы Врангельдің
азын-аулақ білетіні Достоевскийге көп сияқты көрінді. Өзінің білетіні көржер,
кəкір-шүкір. Соны қалайша толық білу жайын кеңескенде жəне соған
кімді жұмсау қажетін ақылдасқанда, Достоевскийдің ең қолайлы деп
атағаны – Шоқан Уəлиханов. Орта Азия туралы Достоевскийдің «білемін»
дегендері Шоқаннан естігендері ғана екен. Оның айтуынша, Шоқанның
бұл тақырыпта білетіндерінде түп жоқ, ендеше бұл мəселе жайында
Гасфортпен емес, Шоқанмен пікірлесу қажет. Достоевскийдің
бағалауынша: ханзадалық намыс жағынан ол – Гамлет; ұлттық намыс
жағынан – Отелло; қазір ол, – торға қамалған бүркіт; күш-қуатын көрсету
үшін оған шарықтай ұшатын кеңістік керек!..
Врангель бұған дейін еркек пен еркектің дос болғанын көрген еді, ғашық
болғанын көрген жоқ еді. Достоевскийдің Шоқанды жақсы көруі – соңғысы
сияқты.
– Илансаңыз, – деп аяқтады ол, – Шоқанға деген махаббатым, көріспеген
күндерде, мен оны жан ғашығым – Мария Дмитриевнадан артық демейін,
кем сағынбаймын. Себебі, жолыққан еркек атаулыдан, мен əзірге
адамдықтың шын бейнесін содан ғана таптым.
Сыртынан таныстырған Мария Дмитриевна да осы пікірде екенін
Врангель Достоевскийге жазған хатынан көрді. Өткен жаз Шығыс Сібірден
оралған Шоқан жолшыбай Кузнецк қаласына соқты да, Исаевтардың
Семейден сонда көшкенін əлдеқалай естіп, əдейі іздеп барды. Ері ол кезде
дағдылы мастық қалпымен есін білмейтін халде жатқанда, күтпеген
Шоқанды көрген Мария Дмитриевна көрісе жылап қарсы алды. Оның халі
қазір тіпті ауыр екен: Достоевскиймен байланысы барын сезген Исаев
Кузнецкіге содан қашып көшкен екен де, Мария Дмитриевнаның қылығын
қымс етсе бетіне басып тілдей, сабай береді екен. Шоқанның ол халді
жеңілдетер шамасы жоқ. Қолынан келері – үкіметке айту. Оған «тағдырдың
жазғаны осы» деп Мария ұлықсат етпеді.
Бірер күн мұңдасып Семейге беттеген Шоқаннан Мария Достоевскийге
хат жазып берді де, ез мұңынан ештеңе айтпай, тек Шоқанның кісілік
қасиетін мақтаумен болды.
Ол хатты оқыған Достоевскийдің алдында Шоқанның бұрын да биік
санайтын адамдық бойы одан да жоғарылай түсті.
Достоевскийдің Шоқанды қастерлеуі соншалық, өзінің ең қымбат
санайтын қағаздарын Шоқан сыйлаған қобдишада сақтайды екен. Оның
ойынша, бүкіл Омбыда Шоқаннан басқа мемлекеттік ойы бар кісі жоқ.
Орта Азияны барлау қажет болса, бұл қызметті атқаруға тек ол ғана лайық.
Бірақ, Достоевскийдің естуінше, бірінші Николайдың, Петербургта
июнь айында өткізілетін азалық жиналысына, Гасфорт Шоқанды ерте
кетпек ендеше, Врангель оны өз мақсатына жұмсауға босатып ала ала ма,
жоқ па?
ТОПАСТАР ТОЙЫ
Ұмытып кете жаздаппыз: бірінші Николай елді дегенді естіген күндері,
ешкімнің көңіл айтуына да елікпей жылап жатып алған Гасфорттың түпкі
уайымы, жаны жəннаттан орын алған болар деп санаған патшаға ажалдың
жетуі емес еді. Гасфорттың ойынша да Николай егде тартқан 59 жасында,
Қырым науқанын басқара алмағандықтан, басқарған елінің жəне дүние
жүзінің алдында тұнық беделі шайқала бастаған шағында мезгілсіз өлді.
Оның ішкі уайымы – өз қара басы. Николайға ол қыбын тауып, сүйікті
болған адам. Өлгеннен кейін, тағына отырған баласына жаға ма, жақпай
ма? Жақса, құба-құп; ал жақпаса ше?
Соңғы ойдан үрейі ұшып, не істеуге білмей жылап жүрген кезінде,
патша сарайының қасындағы сібірлік комитеттің председатели князь
Чернышевтың арнаулы өкілі, Батыс Сібірдің соғыстық картасын жасаушы,
генералдық штабтың инспекторы, генерал-майор барон Сильвергельм келе
қалды. Содан берген хатында, досы санайтын Чернышев Гасфортқа жаңа
патшаның Орта Азияға көз алартар ойы барын айта кеп, осы жайда, алдын
ала қимылдап қалуын, яғни Россияға жуықта ғана қараған Алматы жағын
шолып, əрі қарай сұғынудың мүмкіншіліктерін қарастыруын тапсырды.
«Егер, – деп аяқтапты князь қысқаша хатың – осы тапсырманы
абыроймен атқарсаңыз, жаңа патша алдында да абыройлы болуыңыз ғажап
емес!»
Гасфорттың Аягөз жағына сапар шегу себебі осы еді. Бірақ, ол бұл
сапарынан мардымды ештеңе өндіре алмай қайтты. Аягөзге бара естісе,
Россияның Тянь-Шань тауына таянуынан сескенген Қоқан хандығы қалың
əскермен россиялық Алматы, Қапал жағына шабуыл жасау қамына
кіріскен; соның қамауында қалам ба деп қорыққан Гасфорт, сол бір тұста
Алакөлдің суы тасып, əрі қарай өткел бермеуін сылтауратты да, «су
сабасына түскенше» деп кейін оралды.
Бірақ, жай оралмады ол. Керегінің бəрін тындырып қайтқан немедей,
алдына шапқын жіберіп, ұзақ сапардан аман қайтуының құрметіне деп,
бару қарсаңында Омбыға той жасатуды бұйырды.
Аягөзге келерінде Семейлетіп жол шеккен ол, қайтарында Шыңғыс
тауының шығыс жақ етегін жиектеді де, тау жотасының «Шаған» аталатын
асуына Абыралыға, одан Қарқаралыға, одан Баянға тартып, Омбыға
Ертістің ығымен тік түсті.
Бұл жөні оған оңайлыққа да соққан жоқ. Пəлен күнге таусылмайтын бұл
қашықтықта арба жүрерлік жол жоқ екен. Арбаға жеге қоярлық ат та жоқ,
бəрі қамыт киіп көрмеген асаулар. Алдын ала кеткен шапқын жолшыбайғы
елдердің əр тұсынан таңдаулы аттарды байлатқанмен, арбаға бас білері
табылмады. Өзі де, нөкерлері де пəуескелетіп жүрген Гасфорт тарпан,
аттарды қисынсыз қыстап жектірем деп, арбаларын түгелге жақын қиратып
алды. Ақыры, амалсыз салт жүруге тура келді. Бұрын кавалерист25 болған,
салтқа мықтымын деп ойлайтын Гасфорт, бұл жолы қатты қажып, атқа
отыра алар халі болмаған соң, біраз жерде түйенің теңіне отырды.
Омбыға осылайша қалжырап жеткен ол, аман келуіне əзірленіп жатқан
тойдың күнін біраз шегеріп, сібірлік бөлек корпустың госпиталында біраз
күн демалып, емделуге ұйғарды. Семейден қайтқан Врангель оның
осындай халіне кезікті.
Врангельді ол көрмек түгіл естіген де жоқ еді. Оның секунт-адьютанты
Алмазов:
– Осындай чиновник келіп жатыр, өзіңізге ғана айтатын құпия істері бар
сияқты, – деп хабарлағанмен, Гасфорт қабылдауға асыққан жоқ,
Несіне асығады? Омбы оған қақпасыз қора сияқты.
Мына шетінен кіргендер, ана шетінен шығып жатады. Тынымсыз ағылтегіл жүргінші. Кейбіреуін біледі, кейбірін білмей де қалады. Біреулері
қожаңдай, біреулері жалына келеді. Бəрін де көре-көре еті үйреніп кеткен.
Сондықтан, келген-кеткенін елемеуге де айналған. Кейбір салмақты
дегендеріне де ол құрақ ұша қоймай, толып жатқан сылтаумен, талдырып
барып қабылдайды. Өйтпей қайтсін: өзі білетін Россияда қирап, өртеніп
бара жатқан ештеңе жоқ сияқты. Тұтанған бірдемелер болса, патшашыл
тəртіп тез сөндіре қояды. Баяғыдан бері осылай келе жатқан Россия, əлі де
солай аяңдай береді де...
Гасфорттың қабылдауы кешеуілдеуіне Врангель онша мазасыздана
қойған жоқ. Сондағы алданышы – Шоқан.
Достоевский сыртынан өлердей мақтаған Шоқанға, ол Омбыда тез
жолықты да, алғашқы кеңесінен-ақ ұнатып, ашық пікірлесіп кетті.
Россияның жержүзілік саясатын кеңескенде, оған Шоқанның бір пікірі
ұнады да, оның айтуынша Россияның қазіргі бақасы – Англия болғанмен,
түпкі қаупі – Германия.
– Біздің ғасырдың ортасына дейін, – деді Шоқан, бұл пікірін қорыта кеп,
– бөлшек-бөлшек болып келген феодалдық Германияның басын Бисмарк
қосып, тұтасқан мемлекетке айналдыруға бет алды. Енді ол, бұған дейінгі
Европаның орта ғасырлардағы тарихына алма-кезек үстемдік жүргізіп
келген Италияны, Испанияны артына тастап, алдыңғы қатардағы Англия
мен Франциямен жағаласуға айналды. Бұларды да жеңу үшін, Германия
құрығын алысқа сілтеп, Қытайдың Тынық мұхит жағасындағы күнгей
қаласы – Кантонның меруерт өзені құятын сағасына, «Крупп – Стальдің»26
зеңбірегін орнатып отыр.
– Солай ма?!..
– Иə, иə!.. Жəне анау-мынау емес, алыстан ұратын шолақ тұмсық
гаубица. Ол тұмсықтың ұрар нысанасы – «теңіз арыстаны» аталатын
Англия флоты. Солайша көзін жыраққа тіккен қазіргі бургерлік Германия,
Орта жəне Орталық аталатын Азия өлкелерін шұқшия зерттеуде. Оның
куəсі – Сібірді терең зерттеген Гумбольт, Паллас, Фишер, Миллер, тағы
басқалар.
– Россиялық академияның қызметкерлері ғой олар...
– Бола берсін. Сонда да немістігін ұмытпайды. Қазір Азияның бұл
өлкелерін терең зерттеп жүрген ғалым, – қазіргі тірі – Риттер. Оның
географиялық еңбектерімен таныстығыңыз бар болар?
– Аздап, үстірт...
– Мен толық таныспын. Неміс тіліндегі барлық томдарын да оқыдым.
Соларды орысшаға аудару ісіне де қатынаспақпын. Бұлар өте байсалды
еңбектер. Орта жəне орталық Азияның жер-суын бұдан артық баяндайтын
шығармаларды мен білмеймін.
– Оларды да немістік көзқараспен жазылғанға санайсыз ба?
– Менімше, шын білімде ұлттық кескін жоқ. Онда адамдық кескін ғана
бар. Сондықтан да ғылымның жетістігі жалпы адамзатқа ортақ. Оны білімі
жоғары елдер ғана меңгереді. Германия сол биікке өрлеп келе жатқан
мемлекет.
– Ол рас...
– Тағы бір жаңалық: бисмарктық Германия, қазір дүниежүзілік барлау
(разведка) ісіне де қол сұғуда. Ол «Ост-Индия» деген атпен Батыс Индияда
Англия құрған шығысты барлау компаниясына, өзінің атақты агенті –
Адольф Шлагентвейтті жұмсап, Орталық Азияға өткен оның қайда екенін
қазір біле алмай сандалып жүр. Бір мəліметте, Қашқарияның ханы –
Уəлихан төре өлтіріпті-міс деседі. Ол анықталуды күтіп тұрған іс...
Шоқан мен Врангельдің, арасындағы бұл кеңес əлденеше күнге
созылды. Гасфорттың госпитальда жатуымен пайдаланып, олар кейде салт
атпен орман аралап, кейде қайықпен Ертісті бойлап кетеді. Сонда Врангель
көбіне Шоқанды сөйлетіп, тұйықталған жерлерінен сұраулар арқылы
шығарып ап, оның Азия туралы пікіріне тереңдей береді. Сондағы Шоқан
туралы келген ойы: «Достоевскийдің мақтауына тұрарлық адам екен.
Россия патриоты дегені де рас екен. Тек солай ірі мəселеге, ез ұлтының
қамы деген сияқты ұсақтарды араластырады. Дегенмен, Орта жəне
Орталық Азияның біз білмейтін өлкелерін барлап қайтуға бұдан лайықты
кісі жоқ... Осы ойын Шоқанға білдіргенде:
– Егер ием жіберсе! – деп жауап берді Шоқан.
«Иесіне» жолығу, Врангельге оңай болған жоқ. Секунд-адъютанты
арқылы білдірсе: «Той өткен соң ғана» депті.
Оның тойы орыс жəне қазақ ғұрыптары араласқан түрде өткізілмек еді.
«Орыс» дейтіні: той болар күні соған араласар немесе маңайласар орыс
адамдары түгелімен орыстың ұлттық киімдерінде болулары керек аттұрмандарын да мейрамдық түрде сəндеулері керек тағамдарын да орысша
даярлау керек əсіресе Сібірдің құймағы мен тұшпарасын (пельмен),
балықтың бəлішін... Ал, қазақтар ақ кигіз үйлер тіктіріп, іштерін
жасаулатып, оларға сұлу қыз-келіншектер, əсем жігіттер, шеберлер
жинатып, желілеп биелер салдырып, көгендеп қойлар тіздіріп, қазақы
тағамдар қойғызып, ат шабыс, балуан күрес сияқты ұлттық ойындар
көрсетіп... дегендей, сəн салтанат айта қалғандай болуы керек... Қалың
болады деп мөлшерлеген жиынның тəртібін сақтауға, Ертістің той өтетін
көгалды кең, алқабына, қаладағы əскер атаулы сапқа тұрады...
Бұл тəртіптердің бəрі ойдағыдай жүру үшін, алдын ала бірнеше рет
репетиция жасалып, Омбының чиновниктері дамыл-тиыштық көрген жоқ.
Қазақ жағын даярлау Шоқанға тапсырылған еді. Ол қызметті атқару ісін
Шоқанның; əуелі кімдер барын біліп алғысы келді. Сұрастырып байқаса,
«Омбы төңірегінде» деп саналатын: Баян, Қарқаралы, Ақмола, Көкшетау
дуандарынан «іске татиды» дейтіндер түгел жиналған. Келгісі келгендерге
түгел рұқсат етсе, Омбы маңына сыймас та еді, «аға» жəне «кіші» аталатын
сұлтандар, көңілдері ұнататындарға ғана хабар айтты да, былайғыларына
«арналып шақырылғандар болмаса ұлықсат жоқ, барса да қуып жібереді»
деген хабар таратты. Сонда да аз адам жиналған жоқ. Іштерінде
«Петербургқа барады»дегендер түгел, қастарында ас, той сияқты талай
жиындарды қолдарынан өткерген қу мүйіздер де бар.
Қазақтардың бұл науқанға қалап қатынасуы, тəртіпті қалай сақтауы
туралы міндеттер «қу мүйіздердің» мойнына жүктелді. Шоқан, тек сырттан
бақылаушы ғана болып жүретін болды.
Бұл тойға Шыңғыс та келген. Делбешісі – Жайнақ. Жылпос, сөзуар,
көрікті оны, Шыңғыс қасына қоңсы қонғалы атқосшы ғып алған.
Шоқанмен көріспеген екі-үш жылда, оның денесі де, кескіні де бірталай
өзгеріп, семізше, қырбық қара мұртты, ұсқынды жігіт болып алған. Ал,
мінез жағынан бұрынғы ойнақы қалпы.
Шоқан əкесін өзі пəтерде тұратын үйге түсірді. Үйіне жазған хатында ол
əкесінен шешесін ерте келуін өтінген еді, ондағы дəмесі – күтушілік
қызметін атқарады деп естіген Айжанды ерте келер деп дəмеленгендік еді.
Ол қулықты түсінбейтін қазақ па? Шоқанның хатын көрген, Айжанды оған
жолатқысы келмейтін Шыңғыс, əйелі Зейнептің жүpeгi ауруын сылтау ғып,
«жолға шыдамассың, аманшылық болса, Қанашты осы сапардан үйге ерте
қайтармын, сонда ұзақ кідіріп мауқыңды басарсың» деп қалдырып кетті.
Шынында да аса семіру салдарынан жүрегі əлсіреп, талмаусырай беретін
Зейнеп, еріне «ерге алмасаң, өзін, де келме!» деген шартпен босатты.
Шешесінің келмеу себебін айтпаса да жорамалдаған Шоқан, оспақтап
Жайнақтан білмек болып еді, хан-иесінің:
– Қарындасың жайында сұраса, «одан күдер үз. Атбасардан қайтқан
сапарында соқпай кеткен соң, сенен көңілі қалып болған, енді көрер түрі
жоқ» деп біржола бездір! – деген бұйрығын есіне қатты сақтаған Жайнақ,
Айжанның Шоқанға жан жүрегімен берілгенін біле тұра, тапсырманы
амалсыз орындады. Ол сөзіне сенер-сенбесін білмеген Шоқан, қыбын
тауып қайта сұрамақ болды.
Бұл тақырыпқа кейінірек ораламыз. Əзірше Гасфорттың тойына əзірлік
жайын əңгімелей тұрайық.
Той даярлығы жақсы жүріп жатты. Қу мүйіздер де орыс
чиновниктерінен қалысқан жоқ. Өткізетін сауық-сайранның бəрі де
тəртібімен ойдағыдай өтуіне сенім мол.
Көңілі бұл жақтан кеншіген, Орта Азияға жұмсау жəйлі ойын Врангель
Гасфортқа өткізеді деп сенген Шоқан, қазақтардан Петербургқа
баратындарға «бірге жүрсем жолшыбай да, Петербургта да құлақтарына
құямын» деген ойларын, Омбыда айтып қалмақ болды.
Ол үшін, бəрімен де жақындасып сырласуы керек қой. Өйтейін десе, хан
тұқымының бəрін де, олардың ішінде Шоқанды да «қожырадыға»
санайтын «қарадан хан болғандар», яғни қазақтан дуан басы болғандар,
шіреніп маңайлатқысы келмейді; өзі барып жанасуға төрелік тəкаббарлығы
ұстайды; жалғыз ғана жуықтар адамы, – нағашысы Шорманның Мұсасы;
сыр айтатын оған ақылдасып көрсе:
– Қайтесің, үлкен басыңды кішірейтіп; Омбыдағы ұлықтар алдында
құрдай жорғалайтын олар, Петерборда жұмған ауыздарын да аша алмайды.
Несіне арам тер боласың, – деді.
– Өзің ше? – деген сұрауға:
– «Жалғыз қаздың үні шықпайды» дегендей, көптен бөлініп мен не
бітірем? – деді ол.
Жалпы ау-жайларын байқап көрсе, Мұсаның айтқаны дұрыс сияқты.
«Ішкен мəз, жеген тоқ» деген сияқты, Гасфорттың елеуіне елірген «игі
жақсылар», «əкелері көрден тірілгендей» мəз-мейрам. Қара бастарының
қуанышына ылай судай көпіргендер толып болмай бəсеңдер түрлері жоқ.
Олардың да тойға деген əзірлігі тамаша...
Белгіленген жердегі той, тағайындалған кезінде басталатын болды. Ол
араға Гасфорт та, нөкерлері де жиналған жұртты тан, қалдырарлық түрде
бармақ.
Қаладан шығарда ол, салт көсемі бар, төрт-төрттен сегіз атты қатар
жектірді де, қасына тек əйелін ғана отырғызды; оның ізін шала шығатын
нөкерлерінің алдыңғы пəуескесі алтыдан, одан кейін төрттен, екіден...
дегендей аттарды парлатып жекті. Олар той жасалатын алқапқа жеткенше
екпіндей шауып отыруға тиісті. Екі жақта жанапайлай шабатын салттар.
Бұлар қаладан шығарда, шіркеу атаулының қоңыраулары қағылады,
бірер мешіттің мұнарасынан азан шақырылады.
Əдетте, бұндай қылықтар патшаға ғана қолданылады. Батылдығы
жететін біреу Гасфортқа соны ескерткенде:
– Мен кіммін, осы араның патшасы емей?! – деп ақырып тастады.
Тойдың, церемониялары27 түгелімен арнаулы комиссияның қолынан
жазылған, Госфорт бекіткен түрде өтті: алғашқы күні – орысша, келесі күні
қазақша. Екеуінде де олқылық болған жоқ. Сол думанның ішінде «қаздай
қалқып, үйректей жүзген» Гасфорт өз қасында болатын нөкерлердің
санатына Врангельді де алды.
Генерал-губернатордың халықты осынша сабылтып, өз құрметіне
осынша ұлан-асыр той жасауы Врангельге ұнаған жоқ. Бірақ, ол
дипломаттық қалпына бағып, ішкі пікірін жасырды да, қошеметшілдердің
қатарында думанға араласып кетті. Өз ойында: аты «наместник»28 екенмін
деп, мұншама еркінсуге болмайды. Бұл еркінсу емес, басыну; халықты
үкіметке жақындату емес, алыстату, ендеше, бұл өрескел қылықты,
халыққа жақындасу ниетіндегі жаңа патшаның, құлағына тигізу керек.
Гасфорт Врангельді аудиенцияға29 той қызығы басылғаннан кейін
шақырды.
Той күндері де мардымсыз əлденелерді мылжыңдап Врангельдің басын
қатырған Гасфорт, аудиенцияда да сол қалпын өзгерткен жоқ.
Мысалы, қазақ, арасында өнер-білім тарату туралы ойларын айта кеп,
бұл елдің тəртіпсіз шаруашылығын жөнге қою жайын айтып отырды да:
– Жылқы малы көп екен, менің қарамағымдағы елдерде, – деп қойды бір
мезетте, – мың жылқылы байлар жиі кездеседі. Он мыңға дейін жылқы
ұстайтындар да аз емес. Он бес-жиырма мың жылқы бағатындарды да
кездестірдім. Бірақ, солардың бəрі бойлары кішкене, салмақтары жеңіл
жылқылар. Білем дейтін біреулер бұл жылқыларды ауа райының қандайына
болса, да төзімді, мұздақ болмаған қыста, тебінмен оттап шығады, мініске
де шыдамды, еті де, қымызы да асыл» деп мақтайды. Олары рас та шығар.
Бірақ, мемлекетке де пайда одан? Еті базарлы мал емес, көшпелілерден
басқа ешкім жемейді, мемлекетте олар аз; дертке, əсіресе екпе ауруына дəрі
дегенмен, қымызын да солардан басқа тататындар көп емес, мен өзім
ұнатқан жоқпын...
– Сонда, сізше не істеу керек? – деп қойды, көп сөзді Гасфорт бұл
кеңесін де созып кетер деп ойлаған Врангель.
– Менімше, мемлекетке пайдасыз жылқылардың санын азайту керек те,
Кавказ үлгісімен арғымақ жылқыларды көбейту керек.
Гасфорт одан əрі Кавказда əкесі жəне өзі өсірген арғымақтарды мақтай
жөнеліп еді, ол сөзді де қысқартқысы келген Врангель:
– Оның бəрі дұрыс қой, бірақ қалай есіру керек қазақ даласында
арғымақтарды? – деді.
– Əрине, жылқы заводтарын ұйымдастырып.
– Қора қайдан табылады оларға?..
– Жасатамыз. Сібірдің босқа ыбырсып, босқа шіріп жатқан шетсізшексіз қалың орманы қанша қора салдырсақ да молынан жетіп жатыр!..
– Ол рас, – деді Врангель, Гасфорттың бос қиялын, ішінен мазақтай
отыра, онысын сыртынан сездірмеуге тырысып.– «Сол ағашты кесетін
кімдер!» дегенім ғой.
Гасфорт байқаусызда агат сөз айтып қалды:
– Крепостнойлық правоны жою жабдығында емес пе Ұлы патша ағзам?..
– Сондай ойы бар.
– «Жерсіз босатады» деседі ғой.
– Солай деседі...
– Сонда қайда қоямыз сол жерсіз босанған шаруаларды?
– Сізше қалай?
– Сібір сияқты, қазақ даласы сияқты бос жатқан жерлерге көшіру керек.
Қалай дейсіз?
– Салмақты пікір...
– Сібірге келгендері ағаш кеспегенде не бітіреді?
– Ойланатын іс екен, – деді Врангель бұл пікіріне мəн беріп, – Сол
кесілген ағаштарды жырақтағы Сібірден тасыту жұмысы қиын болып
жүрмесе?
– Неге?
– «Көлік қайдан табылады» дегенім ғой.
– Қазақта түйе көп, соларды пайдаланамыз; асау жылқыларды
үйреттіреміз...
– Қазақ даласында жолдар жоғын айтқан едіңіз...
– Жасатамыз?...
– Қалай?
– Негізгі трассаларға ағаш төсетеміз...
Врангель күліп жіберді.
– Неге күлесіз?
– Қызық идеал екен де! – деді Врангель, болмайтын сандырақты
айтуына күле тұра.
– Іске аспайтын нəрсе деп ойлайсыз ба? – деді ол ойын түсінген
сияқтанған Гасфорт.
– Сіз басқарсаңыз, əрине асады.
– Осыны істетуім хақ!..
– Тілектеспін!..
Алғашқы аудиенцияда, Гасфорттың осы сияқты былшылдарын жалыға
тыңдаған Врангель, келген жол жайын екінші кездескенде ғана айтты. Өз
ойында жүрген қиялдың іске асуы елестей қалған Гасфорт қуанып кетті.
Оның ойынша Орта Азияны басып алу, онша қиын жұмыс емес. Оған бір
дəлелі, осы ғасырдың бас кезінде Сырдарияның саға жағына шабуыл
жасаған граф Перовскийдің найзасын «Ақмешіт» аталатын қоқан қаласына
əкеліп бір-ақ тіреуі, осы бетінде елеулі қарсылықты аз ұшыратуы; екінші
дəлелі, – өткен 1854 жылы полковник Хаментовский Жетісу жағына жасап
қайтқан жорық ол да найзасын Іле сыртындағы Тянь-Шанның орта тұсына