Аққан жұлдыз - 04

Міне, олар осы арманына жетті. «Зейнеп қызша киініп жатыр» – дейді, –
деген хабарды естігенде, жан-жақтағы ауылдардан «аттылы, жаяулы»
дегендер қаптап кетті. Бірақ, ырымшыл Топан, «көздері тиеді» деп Зейнепті
үйінен шығармады.
Үйге кіре алмаған жұрт, сығаламақ болып кигізді тесуге айналған соң:
– Үйді бүлдіреді, қуыңдар! – деді Топан жігіттеріне.
Салт мініп қамшылай қуған жігіттерден, жиналған халық амалсыз
қашты. Сонда, шуласып айтқандары:
– Білеміз, неге сəндеп жатқандарыңды! Майлап өткізбексіңдер ғой,
қыздарыңды! Өтсе – сөз сендердікі. Əйтпесе, көрерміз!
Олай дейтіндері, Шыңғыстың толқуы туралы өсекті бұл маңайда
естімеген жан жоқ-ты.
ЬІзың-шудан мезі болғанда, жолаушылар жөнеп кетті.
Шорманның ел басқару ісіне кіріскеннен бергі бір əдеті жолаушы шыға
қалса, алдыңғы жағына күн бұрын шапқын жіберіп, қонар, түстенер
тұстарына үй тіккізіп, ат байлатып, бие саудырып, сойыстық əзірлетіп...
дегендей, керекті жабдықты күн бұрын даярлататын. «Бір кісі таққа мінсе,
қырық кісі атқа мінеді» дегендей, қасына ерген нөкерлері көп болатын.
Жұрт соған мөлшерлеп əзірлік жасайтын. Ал, кейде, Омбыға барып жатар
болса, немесе үйіне көп қонақ келер болса, ішімдікке сабалаған қымызды,
сойыстыққа үйірлеген тайлар мен құнажын байталдарды алдыратын. Ел
қыдырған шақтарында, сыбағасына құлыннан басқаны жемейтін. Қайда,
қай уақытта керек екенін білетін шабармандар, кімдерге қанша салық
түсуін күн бұрын хабарлап, олар мерзімді кезінде жеткізіп тұратын.
Жеткізбегендер жазаға ұшырап, бері салғанда айып тартатын, əрі салғанда,
– «пəле жабылып» не абақтыға түсетін, не айдауға кететін.
Шорман бұрынғы сапарларында, суыт жүрсе бірер күнде жететін
Омбыға асықпай, жайлап жүріп бірер жұмада əрең жететін. Бұл жолы
құдағиының сырқатын сылтау ғып тез жетті. Жолшыбай Айғаныммен ақыл
қосқанда, Шорман Омбыдағы бай ағайыны – Күдерінің үйіне, Айғаным
«Əлти дуанының ахоны» атағын алған имам, – Ғабдір-рахимның4 үйіне
түспек болды. Айғаным ол үйді екі себептен қалайды: бірі – Əбдірақым əке
жағынан жəне оларды орыстың, ноғайдың, қазақтың атақты шеберлеріне
тіктірген. Бір жүйелерін Зейнеп үстіне кигенде былай да сұлу жас қыз,
тотыдай құлпырды да кетті.
Зейнеп сымбатты да, көрікті де қыз болатын. Оның түр-тұлғасы
қазақтың ауыз əдебиетіндегі:
Не деген сұлу едің жұрттан асқан,
Қан мен сүт ақ жүзіңде араласқан, –
дегендей,
Кең маңдай, қыр мұрынды, сүйір иек, –
дегендей,
Қалам қас, оймақ ауыз, ұзын кірпік, –
дегендей,
Мойыны иірілген аққу-сынды,
Күмістей ак, бүғағы тартты күнді, –
дегендей,
Қара көзің сүзіліп,
Қыпша белің үзіліп,
Аузыңдағы отыз тіс,
Меруерттей тізіліп, –
дегендей,
Бетінде жарасады сарша меқі, –
Кең иық, жұмыр білек, сүйрік саусақ,
Түсердей көзі көрген оны, қаусап, –
дегендей,
Не деген салтанатты көшің сұлу;
Ақ үйдің жабығындай төсің сұлу!..
дегендей, сымбат пен кескін біткеннің қазақы мағынасындағы ең сұлуы
еді. Оның үстіне, жараған семіз құнажындай сылана біткен толықша денесі,
бойшаң тұрқын тіпті əдемілендіріп жіберген «Ғақылын, кəмил, бұйын,
зифа, кім бəхітіне усəсің?» деп татарлар айтқандай, өлең жолдарында
сипатталатын көркемдіктерден теріліп жасалғандай еді. Зейнептің мына
түр-тұлғасын көргендер:
– Əттең, тілінін, аздап шолжыңдығы, əйтпесе, ұрғашы атаулыда бұдан
сұлу да, сымбатты да қыз болмауға тиісті! Бұл, тек, анау Омбыда оқып
жатқан төренің маңдайына біткен жан! – десетін.
– Шіркін, осы түр-тұлғасымен еркек-шораларша емес, қыздарша киінсе,
тіпті де құлпырып кетер еді! – деп арман ететін ауыл адамдары. Міне, олар,
осы арманына жетті. «Зейнеп қызша киініп жатыр» – дейді, – деген
хабарды естігенде, жан-жақтағы ауылдардан «аттылы, жаяулы» дегендер
қаптап кетті. Бірақ, ырымшыл Топан, «көздері тиеді» деп Зейнепті үйінен
шығармады.
Үйге кіре алмаған жұрт, сығаламақ болып кигізді тесугс айналған соң:
– Үйді бүлдіреді, куыңдар! – деді Топан жігіттеріне.
Салт мініп қамшылай қуған жігіттерден, жиналған халық амалсыз
қашты. Сонда, шуласып айтқандары:
– Білеміз, неге сəндеп жатқандарыңды! Майлап өткізбексіңдер ғой,
қыздарыңды! Өтсе – сөз сендердікті. Əйтпесе, көрерміз!
Олай дейтіндері, Шыңғыстын, толқуы туралы өсекті бүл маңайда
естімеген жан жоқ-ты.
Ызың-шудан мезі болғанда, жолаушылар жөнеп кетті.
Шорманнын, ел басқару ісіне кіріскеннен бергі бір əдеті жолаушы шыға
қалса, алдыңғы жағына күн бұрын шапқын жіберіп, қонар, түстенер
тұстарына үй тіккізіп, ат байлатып, бие саудырып, сойыстық əзірлетіп...
дегендей, керекті жабдықты күн бұрын даярлататын. «Бір кісі таққа мінсе,
қырық кісі атқа мінеді» дегендей, қасына ерген нөкерлері көп болатын.
Жұрт соған мөлшерлеп əзірлік жасайтын. Ал, кейде, Омбыға барып жатар
болса, немесе үйіне көп қонақ келер болса, ішімдікке сабалаған қымызды,
сойыстыққа үйірлеген тайлар мен құнажын байталдарды алдыратын. Ел
қыдырған шақтарында, сыбағасына құлыннан басқаны жемейтін. Қайда
қай уақытта керек екенін білетін шабармандар, кімдерге қанша салық
түсуін күн бұрын хабарлап, олар мерзімді кезінде жеткізіп тұратын.
Жеткізбегендер жазаға ұшырап, бері салғанда айып тартатын, əрі салғанда,
– «пəле жабылып» не абақтыға түсетін, не айдауға кететін.
Шорман бұрынғы сапарларында, суыт жүрсе бірер күнде жететін
Омбыға асықпай, жайлап жүріп бірер жұмада əрең жететін. Бұл жолы
құдағиының сырқатын сылтау ғып тез жетті. Жолшыбай Айғаныммен ақыл
қосқанда, Шорман Омбыдағы бай ағайыны – Күдерінің үйіне, Айғаным
«Əлти дуанының, ахоны» атағын алған имам,– Ғабдір-рахимның үйіне
түспек болды. Айғаным ол үйді екі себептен қалайды: бірі – Əбдірақым əке
жағынан қазаққа, шеше жағынан Қожаға шатыс, сондықтан, Əбдірақымды
«жиен» көріп, Омбыға бұрын келген жолдарында соның үйіне түсетін;
екіншісі – соғыс школына оқуға түскен Шыңғысты: «бұл қалада одан бай
кісі жоқ, қарағайдан қидыртқан үйлері бір орамды алып тұрады, балаңның
əрі тұруына үйі жайлы, əрі тамағы тоқ болады, киім-кешегіне де қарасады»
деп Сейфсаттар Сейфүлмəліков дейтін татардын, үйіне, пəтерге қойғызған.
Оның алдында
шақырып,
Сейф-саттар
Айғанымды
жолдас-жорасымен
үйіне
көл-көсір қонақ еткен. Сейфсаттардың: бірі – татар, бірі – өзбек, бірі –
қазақ, бірі – ұйғыр – төрт қатыны бар екен. Бəрінің де үйлері оңаша, бəрі де
киім-кешек пен жасау-жиһазға малынып отыр... Қораның əр жерінен
жылтыңдап жүрген балалардан хисап жоқ сияқты...
Айғанымға олардың бəрінен Сейфсаттардың өзі ұнады, еңкектеу
қапсағай бойлы, қара өңді, қалың қабақты, шүңірек ойнақы көзді,
моңғолдау бетті, көмірдей қара мұртын таңқита қырып, сол түсті қара
сақалын башқұрттарша иегінің астына қойған, Сейфсаттар жалпақтағыш
та, жылпос та адам. Тегі «қазақы болып кеткен башқұрт» деседі.
Ол Айғанымды бір көргеннен «бəйбіше» деп, іші - бауырына кіре, үйіріп
əкетті. Айғаным оны өзімсініп «қара естек»5 деп атады. Сейфсаттар оған
сүйсінбесе ренжіген жоқ.
– Дзағынан ақца уайым дзвие, – деп қойды ол бір сəтте Айғанымға
керегіңді сұраудан ұялма, ала бер түбінде бір есептесерміз.
«Керегі не?» деп сыпайысығанмен, ақшаға мұқтаж Айғаным, Омбыда
тұрған күндерінде біраз ақшаны алып та тастады. Қайтарда:
– Енді қайтем? – деп қынжылған Айғанымға:
– Бəйбіце, оқасы дзоқ, – деді Сейфсаттар, – əзірге менен ала берсеңізці,
түбінде бір есептецерміз.
Жақсы көрген Сейфсаттарды бірде «қара естек» деп, бірде «толық атауға
шұбалаңқы» деп – атын «Саттар» ғана қойып, дос боп айрылған адаммен,
түбінде кикілжіңге келем деп ойлаған ба, Айғаным?
Енді, міне, сырт естуінше «Шыңғыс» осы қара естектің қызын аладымыс!». Бұл мəселеде талай толғанған Айғанымның Сейфсаттарды
Шорманға теңестіргісі келмейді, сондықтан Шыңғысты да оның қызына
жолатқысы келмейді.
Осыған іштей бекіген Айғанымның ендігі ойлаған айласы əуелі,
Əбдірақымның үйіне түсіп, не жайы барын білгісі келеді. Егер рас болса,
«баламды осының үйіне тұрғыз деген сенсің. Өзің тұтатқан өртті өзің
сөндір, əйтпесе тұрысар жеріңді айт» деп Əбдірақымға күш көрсеткісі
келеді. Алғаш Омбының кедейлеу ғана имамы болып келген Əбдірақым,
Айғанымның жəне Шорманның көтермелеуімен, соңғы жылдарда алты
дуанның ахонына, яғни ресми имамына айналған. Содан кейін зекет, үшір,
педиясадақа... дегендер мейлінше көп түсіп, байып кеткен. Бұрын үкімет
салған мешіттің қорасындағы медіресені мекендейтін ол, кейінгі жылдары,
қарағайдан қиып сегіз бөлмелі үй салдырған, салтанатты қора-қопсы
жасатқан. Бар байлыққа қолы іліккен соң, бұрын сидам денелілеу ол қазір
семіріп, «əу-дем» жердегі мешіттің намазына, медресенің сабағына ат
жектіріп баратын болған. Осындай байлығының қайнар бұлағы - қазақ
дуандары. Дуан басылардың қазіргі ең күштісі – Шорман. Басқалары оның
ішінен шықпайды. Соны жақсы білетін Айғаным, – егер Əбдірақым егесе
қалса, тынысын Шорман арқылы тарылтқысы əрі салғанда, – ахондықтан
түсірткісі келеді.
Оқиға түсінікті болу
толығырақ таныстырайық:
үшін,
оқырман
көпшілікке
Сейфсаттарды
Он тоғызыншы ғасырдың алғашқы жартысында Англия империализмі
мен Россия мемлекетінің «Орта» жəне «Шығыс» аталатын Азия
өлкелерінде отаршылдық қылықтары түйісіп қалғанын, тарихи деректерден
жақсы білеміз. Сол кезде, Индия түгелімен қанды құшағына орап, жанын
шырылдата, сүйегін күйрете сорып жатқан Англия, енді улы тілін Тибетке,
Кашмирге, Қашқарияға, Азияға қарай созғаны да мəлім. Бұл қимылға
Россия үкіметі мазасызданды да, сол өлкелердің хал-жайын ойлап қайтатын
кісі іздейді. Оған тегі Əзербайжан, өзі үнемі Петербургта тұратын жиһангез
– Мəһди Рафаиловтың лайықты кісі болмайды. Ол Россия разведкасына
тыңшылық қызмет атқаратын, сол мақсатпен Түркияға, Иран - Индияға
талай рет сапар шеккен. Саяси тапсырмаларын ойдағыдай орындаумен
қатар, саудасын да молайта түскен первый гильды саудагер атағына ие
болған адам. Қызметі солайша жағымды болғандықтан, патша үкіметі оған
«сарай сыртындағы ақылшы» деген лақап ат берген.
Үкіметтен көп бұйым жəне қажетті мөлшердегі ақша алған Рафаилов,
мұсылмандар арасында «Хасан» болып жүретін шоқынды татар –
Мамзурды ертеді де əлденеше ылаумен, Қазан арқылы Омбыға келеді. Бұл,
1814 жылдың көктемі болса керек.
Қашқария сапарына бастайтын кісі қажет болғанда, жергілікті үкімет
Сейфсаттар Сейфүлмəліковті ұсынады. Біраздан бері Омбы қаласында
тұратын ол əуелі орыстың ірі саудагері – Ганшинге піркəщік болып қызмет
атқарған еді де, біртіндеп өз дүниесі де құралып, жеңіл-желпі саудагердің
халына жеткен-ді. Содан кейін əлдене саудагерлермен Қашқария жəне
Тибет жағына сапар шегіп, байлығын молайтып қайтқан.
Қашқария мен Тибеттің жолын, халықтарын жақсы білумен қатар,
Сейфсаттардың қытай тілінен де хабары бар болатын.
Рафаилов бастаған, Сейфсаттар қостаған керуен Қашқарияға беттеп
жолға шықты да, қытай қаласы – Шəуешек тұсында Тянь-Шань тауынан
асты. Арғы етегінен Такламакан құмын айнала отырған ұйғыр шаһарлары,
бірінен соң бірі тізіліп кетті.
Сейфсаттардың ойы, - Рафаиловтың керуенін Такламакан құмының
солтүстік жағымен жүргізіп отырып, шығысындағы Құмул (қытайша –
Хами) қаласына апару еді де, одан əрі - Алтынтау арқылы Тибетке кетіп,
Такламаканның оңтүстігіндегі қалаларға қайтарда соғу еді. Ол жоспары
болмай қалды. Керуен Кучəр (қазақша - көшер) қаласына жеткенде,
«Бөгдехан» аталатын қытай императоры өліп, соның азасынан алты айға
дейін қытайға бағынышты қалаларға сырттан саудагер кіргізбеді, іштегі
саудагерлерді шығармады. Рафаиловтың керуені де сол «тəртіпке» ілікті.
Бірақ, керуен одан зиян орнына пайда тапты. Ол бұған дейін Тянь-Шань
тауының арғы жəне бергі жағында көшіп жүрген қалың қырғыздардың,
айылдарын (ауылдарын) аралап келген. Мал шаруашылығымен, əсіресе қой
шаруашылығымен күң көретін базарлары жырақ қырғызда киім-кешекке
өте тапшы екен. Рафаилов соны пайдаланып, қолдағы бұйымдарын қойға
айырбастай берді.
«Сонда, –деген мəлімет бар, – бір көйлектік кездемеге бір ту қой,
немесе, бір пар етікке екі қой алып отырған».
Саудагерлер бұл қойларды, малы аз, етке тапшы ұйғыр қалаларына
тоғытады да сусар, бұлғын, құндыз, тиін сияқты аңдардың терісіне
айырбастайды. Қашқария тауларынан «Яшка» аталатын қымбат тастың
түрлі түстері табылады екен. Рафаилов бұйымдарына оларды да
айырбастай береді.
Алты айдан кейін керуен Кучəрден əрі қарай жөнеледі. Тибетте олар
пайданың жаңа түрін табады: «металл» аталатын кеннің, əсіресе «алтын»
жəне «күміс» аталатын металдардың ең көне отанының бірі – Тибет екені
мəлім. Тибет тауы, алтын мен күмістің дүние жүзіндегі ең бай қордасының
бірінен саналады.
– Мыңдаған жылдар бойына жинала берген алтын мен күмістің қоры –
деседі, білетіндер. – Тибетке Рафаилов керуені барған шақта, «төгіліпшашылып...» дегендей, мейлінше мол жəне арзан болыпты.
Жамбы», «тай тұяқ», «қой тұяқ», «атан тұяқ» аталатын алтын мен
күмістің жентектерін, Рафаилов керуені қоржындап жияды...
Қымбат қазыналарды, тегін пайданы қуу жолында керуен жеті-сегіз жыл
жүріп қалады. Алғашқы жоспарлары Тибеттен Кашмирға бару болғанмен,
жерін, елін, үйін салған керуен адамдары, табысқа құныққан Рафаиловтың
көнбей Такламаканның оңтүстігін жағалап Россияға беттейді.
Осы бетте, Яркен мен Қашқар шаһарларының арасында Рафаилов ісініп
ауырады да, аз күнде күп боп кетіп өледі. Біреулер оны «ұйықтап жатқанда
қара құрт, жылан сияқты улы мақлұқтар шаққан болар» деп жорамалдайды.
– Ал, расында, – деген сөз бар, кейін тараған бір мəліметте, –
Сейфсаттар мен Хасан ақылдасады да, байлығын иемденіп қалу үшін,
апиын ішуді жақсы көретін Рафииловқа алдастырып жыланның етін береді,
ол содан өледі.
Бұл бұған дейінгі 150 шақты жылдар бойына əкімшілік жүргізіп келген
қытай империясына қарсы. Жəңгір есімді қожаның бастауымен,
ұйғырлардың көтеріліс жасап, əкімшілікті қолына алып тұрған шағы екен.
Серіктері Рафаиловтың мəйітін Қашқар шаһарына алып келеді де,
уақытша үкіметке мəлімдеп, «Аппақ қожа аталатын əулиенің» қасына
жерлейді, үстіне мазар тұрғызады.
Жəңгірден ұлықсат алған керуен Россияға беттеп, Тянь-Шаньнның
«Мұзарт» аталатын асуынан əрі қарай еңкейеді. Осы арада көшпелі
қырғыздар керуенге шабуыл жасап, мал-мүлкін талайды.
– Соны сылтау ғып, – дейді біреулер, – Сейфсаттар мен Хасан
Рафаиловтың алтын, күміс, қымбат тас сияқты мүліктерін жасырады да,
«талап əкетті» дейді.
Таланған керуен бет-бетімен қашып, таудың əр қуысына тығылғанда,
Сейфсаттар мен Хасанның жөні бірге болады. Бірақ бес-алты есекке көңқоқыр артып жаяулаған Сейфсаттар, Россияның шеткі қаласы Кяхтаға
жалғыз келеді. Ондағы əкімдерге таланған жайларын айта кеп:
– «Адам басы бір алла болды» – дейді ол, – əркім өз басын сауғалады.
Мен де бетіммен лағып əрең жан сақтадым. Өзгелердің аман-жаманын
білмеймін.
– Сонда, – деседі қауесетшілер, – Сейфсаттар қасындағы Хасанды
өлтіреді де, таудың тасасына тастап кетеді. Жаудан аман алып шыққан
қымбаттарын, жан сезбестей ғып, есектерінің ыңыршағына жасырады да
Омбыға аман жеткізеді.
Сейфсаттар ұрлап əкелген байлығын Омбыда лақ еткізіп төге салмай,
жарқ еткізіп көрсете қоймай, шыжымдап еппен ұстайды. Рафаилов
керуенінен аман келген біреулер, «алтын, күміс, асыл тастар сияқты
мүліктер осының қолында еді» деген соң, Омбының үкіметі оған
күдіктеніп, бірнеше жыл бақылап та көреді, жауап сұрап та байқайды, бірақ
сырын аша алмайды.
Реттеп тыққан қымбаттарын еппен ұстаған Сейфсаттар біраз жылда
орасан байиды да, первый гильды саудагер атағына жетеді. Енді ол Орта
Азияға, қытайға... дегендей өзінің бай керуендерін жүргізеді.
Шыңғысты ол байлығы осылайша шалқып тұрған шағында пəтерге
тұрғызған ондағы ойы əрі – хан тұқымы, əрі – бір дуанды билеп тұрған аға
сұлтанның баласы, оның үстіне орысша оқымақ, орысша білгеннің қаны
жерге тамбай тұрған шақ, ендеше, бұл да ертең қазақ даласындағы
əміршілердің біреуі бола кетеді, сондай адамды үйінен баулып ұшыру
керек.
Баулығысы келген бұл «құсқа» Сейфсаттардың тастар жемі де қолында
сияқты оның төрт əйелінен он шақты ұлы, бес-алты қызы бар. Осы
қыздардың ішінде өзбектен алған үшінші əйелі Мафтухадан, Шыңғыспен
жасты үріп ауызға саларлықтай сұлу, сабақты орыс школынан оқитын, ДілАфруз есімді пысық та, өткір де қызы болатын. «Бірге өсіп, біте қайнаса, –
деп жорамалдаған Сейфсаттар, – Шыңғыс осы қызға қалай əулікпес екен?»
Сейфсаттардың үміті босқа кеткен жоқ. Пəтерге тұрған күндерінен
бастап, Шыңғыс Діл -Афрузге үйір болды. Сонымен арты жақсы көруге
айналып, Дəлəпірəз атап кеткен қызды көрмесе, Шыңғыс отыра алмайтын
болды. «Он үште Мақпал қызбен болдым таныс» дегендей, бұлардың
көңілі кішкене күндерінен қосылып кетті. Мына мəн-жайды байқаған
қыздың шешесі қызғанған мінез көрсетейін деп еді:
– Шығарма, дыбысыңды! – деп бұйырды Сейфсаттар, жүре берсін!
Құдай осы жұптарын айырмасын. Əйтеуір қосылатын болған соң
жастайынан үйір болғандары жақсы.
– Қосыларын қайдан білесің? – деген əйеліне
– Қайда барады, қосылмағанда? – деді ері, – аш төреге азғантай азық па,
менің дəулетім?
«Шешесі Қаржас – Шорманның қызын атастырыпты» деп естіген əйелі:
– Оны қайтеді? – дегенде:
– Қайтуші еді, – деп жауап берді ері, – төрт қатынның бірі өзің қайтіп
отырсың? Ол да сөйтеді.
Шорманның қызына шешесінің құда түскенін білетін Шыңғыстың өзі де
Сейфсаттардай ойлайтын еді. Оның жоспары: шешесі қыстамаса,
Дəлəпірəздан басқа қатын алмау, себебі оны шын жүректен сүйеді; ал, егер,
қыстап аласың деп жатса, Дəлəпірізі көнсе, Шорманның қызын тоқалдыққа
ала салу. Кейінгі кезде, осы жайда Діл – Афруздан сыр тартып көрсе,
ытырынып маңына жолатар емес. Жолату орнына, «бұл сөзді қалай
айттың?!» деп, ағыл-тегіл жылап, мазасын кетірді. Сонда, ақтық сөзі:
– Мынауың ойының емес, расың болса, мен саған ғана емес, дүниеге де
жоқпын.
Бұл Діл-Афруздың шын сөзі еді. Орыстың, француздың тілдерін жақсы
білетін, осы тілде талай романдарды, поэмаларды, пьесаларды оқыған
героиналарды білген, солардың біреуі бола кету оп-оңай.
Осындай сырларын ашып айтудың үстіне Діл-Афруз Шыңғысқа соңғы
кезде бір жаңалық естіртті, ол – жүкті болып қалуы еді.
Бұрын да «бізді айырар күш жоқ» деп сендіретін еді, Шыңғыс ДілАфрузды. Расы да еді ол соңғы сөзін естігеннен кейін, Шыңғыс бұл ойына
бекіне түсті.
Сондай берік ойдағы оған, «шешең келе жатыр дейді деген хабар
жайдың оғынан кем тиген жоқ. Əсіресе «Шорманның үйіне соғып келе
жатыр... Шорман да бірге келе жатыр... қалыңдығын да ертіп келе жатыр...»
деген хабар əбден тұйыққа тірелтті.
Шешесінің «оқуын аяқтай барам, той жасаймын» деген сөзін Шыңғыс
ерте естіген. Оның келетін уақыты болып та қалды: Бірақ Қызылжарлатып
тура келсе керек еді ғой? Екі-үш есе бұрыс жолмен келуі қалай? Əлде Діл Афрузбен жақындығын естіп қап, Шорманды ерте келіп салмақ салмақ па?
– Мейлі, – деп бекінді Шыңғыс іштей, – келе берсін! Бетімнен
қайтпаймын. Онда не істейді маған? Əкімдер «Омбыда қызметте қал» деп
жүр: Ерегіссе, – қалам да қоям!
Бір керемет сайыс боларын күткен Шыңғыс, бұл халды жанындай жақсы
көретін Ділəпразына шошытып aлмайтын түрде жайлап айтпақ болды:
«Ел құлағы елу» дегендей, Айғанымның Омбыға беттеп неге шығуы,
Шорманға неге соғуы, қызы мен оны неге ертіп келе жатуы Омбыға да
түгелімен естілген еді. Осы қауесет Діл-Афруздың да құлағына шалынып,
оның халы айдалада адасқан, келе жатқан сұрапыл дауылды көріп, қайда
паналарын білмеген жалғыз қаздың халына түскен еді. Айғанымның,
Шорманның қандай адам екендіктерінен хабары бар да, Шыңғыстың
шешесін сыйлайтынын да, одан қорқатынын да біледі. Солар Омбыға келе
қалғанда, біріне келін, біріне қыз – Зейнепті ертіп келген де не хал болмақ?
Бұл сұраудың жауабын Шыңғыстан сұрағалы жүргенде, сөзді
Шыңғыстың өзі бастауы, үркейін деп тұрған қоянға «тəйт!» деумен бірдей
болды. Сөзін ол алыстан орағытып, тұспалдап бастағанмен, «шешем келе
жатыр» деген сөз аузынан шыққанда, шегінен шығара үрлеген қуықтай
тырсылдап болған Діл-Афруз «аһ!» деп шыңғырып қалды да, талықсып
кетті.
Қыздың есін жинату Шыңғысқа оңай болған жоқ. Бұл жайды əп-сəтте үй
іші де естіді. Сейфсаттар ол күндері сауда-саттық жұмысымен Семей жақта
жүр еді. Үйіндегі естияр адамдары – əйелдері. Өзара ит пен мысықтай боп
бірінің үйіне бірі бастарын сұқпайтын. Кезіккен уақыттарында кекірейіп
амандаспайтын, ішкі сарайларында біріне-бірінің ойлайтындары – қастық
та, ерлерінің қатал қамшысынан қорықпаса, бірін-бірі түтіп жеуге де əзір
де.
Діл-Афруз бен Шыңғыстың жақындығын Сейфсаттармен барлық əйелі
де білетін, сонда туған шешесі – Мафтухадан басқасы, – бұл қыздың
бақытсыз болуына тілектес еді. Олардың ойына салса, – «қызды Шыңғыс
мазақтаса екен де, жұртқа əйгі болған шақта, масқара ғып тастап кетсе
екен!» Сондықтан Діл-Афруз талып қалған хабарын естігенде, жалғыз
Мафтуха ғана не істерге білмей, бебеу қағып жүргенде, өзгелері «шоқ,
шоқ» десті де, үйлерінен шықпай отырып алысты.
Кешке қарай есін жинағанмен, Діл-Афруз бірер күн төсектен тұрмады,
тамшылаған судан басқа дəм де татпады... Сол кезде Омбыға бұлар күткен
қорқынышты жолаушылар да жетті...
Айғаным айтылмышы – Ғабдүр-рахим ахонның үйіне түсті. Шорман
нөкерлерімен Ертістің екінші жағасындағы Қиржас аулына кетті. Айрылар
алдында Шорманмен оңаша сөйлескен Айғаным, жолшыбай жұрттан
жасырып кеңескен бір əңгімесін түйіндеп қалған-ды:
– Егер балам ойымнан шықса немесе шықпаған күнде еркіме көндіре
алсам, балалардың некелерін қидырып тастауға көнер ме едің? – деген еді
ол.
– Оқасы не? – деп көне кеткен еді Шорман, – шариғат «қызды – тоғызда,
ұлды – он үште балиғ болады» дейді. Екеуі де ол жастан өтті. Некесін
қашан қидырам десең де ерік сенде.
Айғаным айтылмыш – Ғабдүр-рахим ахонның үйінде Ол да
Айғанымның келуінен хабардар болатын. Неге келе жатуын да естіген.
Сонда да ештеңені сезбегенсіп:
– О - о, бəйбіше, хош келдіңіз!.. Хұрметті меһманым болыңыз!.. – деп
құрақ ұшты.
Көрмеген жылдары Əбдірақым да шарланып, əукесі де, қарны да
салбырап, бұрын бірен-сарандаған ғана ақ қылтаны бар дөңгелек сақалы
мен мұрты ала-жолақтанып қалған екен. Ол өз денесінің ауырлығына
қарамай, бегемоттай домаланған Айғанымды пəуескеден көтеріп түсірді.
Aяғы жерге тие қолтықтап алды да, босағасына дейін демеп əкеп, екеуі
қатарынан сыймайтын есікке Айғанымды бұрын өткізді. Одан əрі тағы
қолтықтап, құрметті қонақтарына арнаған салтанатты, кең бөлмесіне
кіргізді. Əдетте, Ғабдүр-рахимнің үйінде мұсылман дініндегі адамдар ғана
қонақтайтын жəне жабайы жұрт емес, байлар, мырзалар, билер, əкімдер,
дін ғалымдары сияқты «ірі» адамдар ғана болатын. Үй ішін мұсылмандық
шығыстың салтымен жинататын Əбдірақым, қонақтың бөлмесін де
солайша безендірген, сəкіге төсеген қалы кілемнің үстіне көрпелер төсетіп,
жастықтар тастайтын, қабырғаларды түгел жауып тұратын қымбат
кілемдердің өрнектері оттай жайнайтын.
Ғабдүр-рахим Айғанымды - «Əуелі сусындар да, содан кейін дем алып,
мəжіліс құрар» деп ойлаған еді. Олай болмады.
– Хазірет, – деді Айғаным, төрге орныға бере – оңаша бір сөздер бар еді.
– Əуелі сусындап алмаймыз ба, бəйбіше? – деп сұрады Ғабдүр-рахим.
– Кейін. Өзге жұрт шыға тұрсын. Екеуміз оңаша қалайық.
Өзгелері «шық» демей-ақ, сөгіле бастады.
– Хазірет, – деді, жұрттың арты есіктен шығып болмай, Айғаным
қасынан орын нұсқап, – берірек отыр!..
«Бұнысы несі?!» деген кескінмен жуан денесін зорға сүйреткен Ғабдүррахим еңбектей жылжып жақындады. Айғаным, əуелі: - «Саттардың үйі
аман ба?..» - деп бастап, оның қызымен өз баласының байланысы барынан
«хабардар ма, жоқ па?» деп сыр тартпақ болып еді. Ғабдүр-рахим түсіне
тұра түсінбей, бойына дарытпады. Ол қулығынан ештеңе шықпаған соң,
Айғаным «осылай да осылай» деген əңгімені айта кеп, сөзінің аяғын
имамды айыптауға тіреді:
– Сол қаңғырған естекпен таныстырған да өзіңсің, баламды үйіне
қойғызған да өзіңсің, сонда, осындай қулықтарың бар екен ғой сендердің?
Мына тұтандырған өртіңді өз қолыңмен сөндір, қазірет, əйтпесе алдымен
кескілесетін жауым сенсің! – деді.
Ғəбдүр-рахим бұлтарып та, сөз таластырып та көрді. Бірақ одан өнетін
ештеңе жоқ сияқты, егесе берсе істің арты жаманға айналып, таяқтың
ауыры өзіне тиетін сияқты... Сонда Айғанымның имамды қорқытқан
құралы: «біріншіден - қазақтардың үстінен жүргізіп тұрған ақындығыңнан
жұрдай қылам. Оған өз күшім жетпесе, құдамның күші жетеді; екіншіден –
қаперсіз кезде өрт салдырып, үй-мүйіңмен ұлт - отаныңды күйдіртіп
жіберем!»
– Осыған əкел, қолыңды! – деп Айғаным қолын ұсынғанда, көңіліне
қауіп ұялай қалған Ғабдүр-рахим «мə» дей алмады. Сасқалақтаған Ғабдүррахимнің бар айтқаны:
– Не істейміз, бəйбіше, сонда?
– Істе дейтінім азғантай да, оңай да, – деді Айғаным, – баламды осында
шақыртып алам да, райынан қайтарам. Егер қайтпаса, осы үйде қамап
ұстаймын да, Шорманның қызын алдырам, сен екеуінің некесін қиясың да
тастайсың.
Ғабдүр-рахим амалсыздан көнді. Бұл хабар Шорманға жетті. «Сəті түссе
даяр тұрсын» деген оймен, Айғаным Зейнепті имамның үйіне алдырып,
үлкен бөлмесінің біріне жасырып қойды. Өйтуге Зейнеп тартынған жоқ,
себебі «қайтсем де қосылам» деген сертке, ол мықтап бекінген-тін.
Имамның айналасы биік тақтай шарбақпен қоршалған, қорасының
алысырақ түкпірінде тоқалына қарағайдан төрт бөлме ғып салдырған, атын
«отау» қойған флигелі бар еді. Шыңғыс сонда шақырылатын болды. Егер
сəті түсіп Зейнеп пен Шыңғыстың некесі қиылса, Омбыдан аттанғанша
сонда тұратын болды.
Шешесінен шақыру хабар келгенін Шыңғыс Діл-Афрузға естірткен жоқ,
«тағы да ауыртып алармын» деп қауіптенді. Өз ойында: «сертім - серт,
айтқанымнан танбаймын!».
Айғаным Шыңғысты осы отауда күтті. Баласын «келелі» деп сенген ол,
«бетін қайтсем қайтарам?» деген ойға олай да, былай да жоспарлап
байқады. Солардың қайсысына тоқырарын білмей сандалып отырған
шақта, бойы өсіп, сұлу жігіт болған, əскерше əдемі киінген баласы, отаудың
шығар есігіне қарама-қарсы кең бөлмеге жайраңдап кіріп келді. Сол сəтте
Айғанымның басындағы ой-сананың бəрі қашып, бойында тек қылыштай
қылпылдаған ашулы қайрат ғана қалған еді. Шешесін көргенде еркелей
келіп кеткен Шыңғыс, құшағын жаза «апа!» деп, жылдам адыммен
жақындап қалғанда:
– Мəссаған «апа!» – деп, құлашын қатты сілтеген Айғаным жақтан
тартып кеп жіберді.
Қаһарлы шапалақ қатты тиді ме, əлде бұрын бұндай шапалақты
көрмеуінен бе? Шыңғысқа шапалақ тиген бетінің сүйегі күл-талқан боп
қирап қалған сияқтанды; соққан шақта жарқ еткен көзінің нұры сөніп
қалғандай қарауытып кетті, миы да шайқалғандай, теңселіп барып, қасында
тұрған кең диванға құлап түсті... Ол осы қалпында ұзақ жатар ма еді,
қайтер еді, егер, құлағына шешесінің:
– Көтер басыңды – деген ащы дауысы шаңқ ете түспесе!
Шыңғыс көзін ашса, қасында шешесі емес, ажал төніп тұр!.. Оның
қолында сілтеуге көтерген, үші сүйір, екі жүзді қанжар!.. «Жарады екен»
деп зəресі кетіп, үрейлі қимылмен шегіне берген Шыңғыстың «апа!» деп
бақырып қалуға ғана шамасы жетті.
Осы үн шықпағанда, бойында ашудан басқа ештеңе жоқ. Айғаным
жарып тастар ма еді, қайтер еді? Мына үн оның сөне қалған аналық
рахымын тұтата қойды. Алдында үрейлене жасқанған Шыңғыстың баласы
екенін Айғаным сонда ғана білді, денесін үйіріп əкеткен ашудың сұрапыл
құйыны басынан сонда ғана ауды, ақыл басына сонда ғана оралды... Сонда
ғана ол, батылдықтан қатындық қалпына кеп, қолындағы қанжарды түсіріп
жіберіп, бақыра жылап отыра кетті.
– Ойбай, ойбай! – деп бақырды ол, көз жасы бетінде судай сорғалап, –
қу-шұнақ құдай!.. Бай қызығын көрсетпедің, ойбай!.. Бақ қызығын
көрсетпедің, ойбай!.. Мал қызығын көрсетпедің, ойбай! Енді, бала
қызығын да көрсетпейін деп пе едің, ойбай!.. Қу шұнақ, құдай, неңді алдым
бүйтетін?!.
Шешесіне жаны ашып кеткен Шыңғыс, шапалақ тиген жағының
дуылдап ауруына қарамастан, диваннан ұша түрегеп:
– Апа!.. Не болды, апа, сонша бүлініп? – деп құшақтай алды.
– Бүлінбегенде қайтейін, ойбай! – деді Айғаным, даусын да, көз жасын
да үдете түсіп, алақандарын жая, екі қолын жоғары көтеріп, – мына
қолдарымды жайып, аналық, ақ жүрегімнен берген батамды бұзам дейсің...
– Қашан? Қайда? – деген сөз түсіп кетті Шыңғыстың аузына.
– «Қашаның» не, «қайдаң» не? – деді Айғаным баласына адырая қарап. –
Айт, жаның барда, – деді, қасында жатқан қанжарды қолына алып, –
шыныңды айт!.. Саудагер естектің қызын алатын болғаның рас па?..
Күтпеген кенет сұраудың, жауабын қалай берерін білмей сасқалақтаған
Шыңғыс, шешесін құшағынан босатып, ықылық ата кекештене сөйлеп:
– Апа, оның мəні... – дей беріп еді.
– Таста мəн-сəнді! – деді Айғаным ақырып. – тура сұрауға тура жауап
бер! Қатындыққа аласын ба, жоқ па, қызды?..
– Апа-ау, əуелі тыңдасайшы!
– Түгі де жоқ тыңдайтын. Мен тіріде ол қызды алмақ түгілі маңына да
жоламайсың. Егер тілімді алмасаң, мына қанжарды саған салам, жетпесе –
өзіме салам.
– Сонда да, апа!.. – деді Шыңғыс, жылдамдата сөйлеп, ойын қысқаша
естірткісі кеп, – тыңдашы бір-екі ауыз сөзімді!
– Ал, айта ғой, бірақ «бір-екі ауыз» ғана! Шыңғыс сөздерін күлдіргі
түрде айтқысы келді, ол жымия, жайраңдай бастағысы келді. Бірақ ішкі