Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Аққан жұлдыз - 38
Total number of words is 3915
Total number of unique words is 2177
33.7 of words are in the 2000 most common words
48.9 of words are in the 5000 most common words
57.4 of words are in the 8000 most common words
– Неге?
– Мен қала тəртібінде өскен адаммын. Оның тəртібінде – қыз жігітке
емес, жігіт қызға барады.
– Сонда не қыл дейсің?
– Сен кешікпей жөнел де, қыбын тауып қызға тіл қат. Егер келуге көнсе,
мен оны бұл үйде емес, жолда тосайын.
– Қай тұста?
– Мына бір тайыз өзенді кесіп өткен едік қой.
– Иə, аты – Қылшақты.
– Мен оның жағасында тосармын да, сен қызды ертіп келерсің.
– Мақұл. Бірақ, қыз байланған соң.
– Түнде ай жарық қой.
– Ауыл ұйықтады-ау деген шақта. Мен білетін Айжан болса, көзге түсіп,
өлсе келмейді. Жұрт үйықтай келуі мүмкін.
– Егер келсе!..
– Басқа шақырады десе, əрине, келмейді. Сені шақырады» десе,
еншалла, келер деймін.
Ұмытып барады екеміз: Жаман Жалғызтау мен Саумалкөл бекетінің,
орталығы саналатын Сырымбетте жəмшік аты байланбайтын, екі жақта
жүргіншілерді біріне бірі жеткізіп салатын, түйісе қалғанда ғана
аумастыратын. Бүгін, сəті түскенде, Жаман Жалғызтаудан келген ылаушыға
Саумалкөлдікі кезіге кетті де, қонатын Шоқанды ертеңіне алып қайтуға
ризаласты. Жалғызтаудікі сол күні қайтып кетті.
Саумалкөл аттары етті де, тың да екен. Əсіресе, ойнақшыған көкжал
шабдар біреуі шайтанның отын ала қашқандай. Сақа сол атпен
балағандарға күндіз шоқытып барып қайтты да, Шоқанға қуанышты хабар
əкелді:
– Ретін келтіріп тіл қаттым, – деп ол, – «жарайды» дегендей басын изеді.
«Шоқанның асын ішкізіп Жатқызамын да, ауыл ұйықтады-ау деген шақта
осы атпен оралып, міңгестіріп қайтам» дедім. Оған да басын изеді...
– «Бас изеген» бола ма екен, – деді Шоқан кейіп, – аузынан уəде алу
керек еді ғой!..
– Сөзге мылқау сияқты қыз ол. Біреулер бірдемелерді айтса, естімеген
адам сияқтанып, бедірейіп отырады да қояды. Сонда, сөз білмейді емес;
айтқысы келгенде ағып тұрады...
Қызыл іңірде Тоқпақбайдың қонақасысы да келіп қалды. Ыдыс та,
дастарқан да, орамал да тозықтары жеткен» мен таза екен. Ет те, сорпа да
өлердей дəмді. Қаймаққа бұлғаған ақ ірімшік те сондай. Тоқпақбай
қонағына осыларды Айжан даярласқанын айтты. Сақа əкесіне білдірмей,
Шоқанға «көрдің бе?» дегендей көзін қысып қойды.
Ет еңсеріліп желінді. Дегенмен, бүйрек майы қалпақтай тушаның семіз
етін тұтасымен тауыса алмайтын болған соң, Шоқан жарты етін ертеңгі
сəскелікке қалдыртты. Қонақтарын түні бойы күзетіп шыққысы келген
Тоқпақбай, қораға қонып қалды. Бір қаға берісте баласы оған:
– Түнде Шоқан екеуміздің қайда баруымызда жұмысың болмасын, –
дегенді ескертті.
– Болсын, – деді олардың қайда барарын іштей жорамалдаған Тоқпақбай.
Орда мен балағандар арасы үш-төрт шақырымдай жер еді, Қылшақты
қақ ортада. Өзеннің көлге құятын сағасында Айжан мен Сақаны күтіп
тұрмақ болған Шоқан Сақаның «ол тұсқа дейін атқа міңгесіп барайық»
деуіне көнбеді, кешегі жайдақта қажалған тақымы, өйтуге жарамайтынын
жасырды.
Жұрт жатты-ау деген шақта, екеуі балағандарға жаяу бет алды. Шоқан
кешқұрым Тоқбетке:
– Сен астан кейін іңірде жат та, ұйқыңды қандыр, ай жарық, мен осы
маңда Сақамен біраз жүре тұрам, – деген.
Тоқбет ас ішкеннен кейін, ауыз үйдегі əлдене төсенішке қисайған да,
ұйықтаған тəрізді дыбыс білдіріп ояу жатқан. Өзін тəртіпті солдатпын деп
санайтын ол дыңдай офицерге күзетшілікке берілгеннен кейін, сақтық
жасап, қауіп жоғына көз жеткенше қалғымайтын. Оның үстіне, Омбыдағы
полиция басқармасының, «Уəлихановтың басқан ізін түгел бақыла» деген
тапсырмасы да бар.
Осы себептермен, балағанға беттеген Шоқан мен Сақа орда іргесінен
басталатын орманға жасырынғанша тасадан соңдарынан қарап тұрды да,
қараларын үзген шақта берданкасын көлденең ұстап соңдарына түсті.
Айжан мен Шоқан туралы жүріп жататын əңгімелерден оның хабары
жоқ еді, дегенмен, Шоқанның жүріс-тұрысына қарап, бірдемені ол да
жорамалдады, оның арты неге соғарын күтті.
Қылшақтының құйылысына жақын сырғауылдан салған көпірге жете,
бұлар аралап келе жатқан ағада шоқтары таусылып, аржағынан ашық алаң
басталды. Сақа көпір үстінде тоқырады да:
Осы арадан ажырайтын болып ек қой, – деді Шоқанға, – ай жарық, əне,
балағандар ербиіп көрініп те тұр, мен оларға жалғыз баратын болған едім
ғой.
– Сөйдегенсің. Бірақ, мен неге ере бармаймын?
– Уəделескен едік қой ол жайда?
– Бірақ...
Ешбір «бірағы» жоқ, Қанаш. «Уəде құдай аты». «Ердің екі сөйлегені...»
– Сөзді көбейтпей жөніңе тарт! – деді Шоқан. Сақа ентелей басқан
адыммен кете барды.
Осы бір тұстың масасы ерекше қалың болатын еді. Солар Шоқанның
үстіне бұлттай оралып, жан сақтарға жер таппады. Бар айласы, – қайыңның
жапырақты бұтақтарын қапсыра ұстап, денесінің ашық тұстарын қағына
беру. Одан мазасы кетуі кеміген жоқ. Шыбықтан жасқанған қалың маса
өршелене түсіп, үстіне жабыла қонды да, түйе мен жылқының қалың жон
терісінен инедей өтіп кететін тұмсықтарын қадай бастады.
Шоқан өн бойын сипалаумен болды.
Масалармен алысып, көпір маңында ерсілі-қарсылы жүрген Шоқан, бір
мезетте, іші пысқандай, ойға да шомып кетеді. Сондағы бар ойы Айжан
төңірегіне ғана оралады.
Бұл, əрине, мейлінше əдемі қыз. Қала, далада көрген қазақ қыздарынан
əдемілігі буған маңайласатын қызды Шоқан кездестірген емес. Бұл қазақ,
сұлуы. Қазақтан да бұндай сұлу кездесуін Шоқан ұлттық мақтаныш көреді.
Бірақ, сырты сұлудың іші сұлу ма? Яғни қылық, мінезі (ұлу ма? Ажары
меруерттей мөлдіреп туратын талай əйелдің қылықтары мен мінездерінің
түкке тұрмайтынын кездестірген. Ондайлар қазақта да жоқ деймісің? Естуі
мақтаулы болғанмен, Айжанның қылық-мінезінің қаншалық құнды екенін
кім біліпті?..
Сақа Айжанды ертіп əкелуге кетті. Ере ме, жоқ па? Келе ме, жоқ па?
Ермесе не істеу керек? Ере қалса, жолыға қалса, саналы өмірін қалада
өткізіп келе жатқан Шоқан ауыл қызының тілін таба ала ма? Ұғыныса ала
ма?
Оның Айжанды көргенге дейінгі ойы бір басқа еді, көргеннен кейін бір
басқа. Көргенге дейін оның негізгі мақсаты – қазақтың ескі, феодалдық
əдетінің, темір торына шырмалған бір сорлы қызды, қайткенде содан
құтқару еді. «Қыз одан кейін қайту керек?» дегенді ойланбаған, «үйленем»
деу басына да кірмеген, жəй «əдемі» дегенге, бозбалалық қызығу ғана
болатын, «оның арты насырға шабар» деген ой да жоқ-тын.
Айжанды көргеннен кейін бұл ойы түбірімен өзгеріп кетті. Оның
сымбаты мен ажарына көзі түсе, қатты қызықты; алғаш сана емес,
жыныстық сезім билеген Шоқан, оны құшуға құмартты. Кейін, ақылға
келген шағында да, осы құмарлықтан шыға алар халі жоқ сияқты; сонда,
егер Сақаға еріп Айжан келе қалса, құмарлығын оған хайуандық түрде
білдіру керек пе? Адамдық түрде білдіру керек пе? Бастапқы түріне Шоқан,
əрине бара алмайды, ол – европалық, орыстық тəрбие алған, саналы мырза;
«адамдық түр» дегеннің мағынасы – екі жағының да сүйіспендік тіл тауып,
бірін-бірі ұғу; сондай тілді Шоқан да, Айжан да таба ала ма, жоқ па?
Бұл мəселені Айжанмен жалғасқан шаққа қалдырған Шоқан Айжан
тағдырына тағы да толғанып кетті. Европаның, орыстың, орыс тіліне
аударылған басқа елдер көркем шығармаларының бəрін дерлік, судай
сапырып оқыған Шоқан ғашықтық жайларының талай түрімен таныса
жүре, Айжан тағдырына ұқсас тағдырды бір ғана шығармадан кездестірген,
ол петрошевшілдердің көрнекті біреуі – Николай Петрович Григорьевтің
«Солдат əңгімесі» аталатын қысқаша хикаясы. Октябрь революциясына
дейін ешбір баспасөз бетін көрмеген бұл хикая. Омбыдағы кадет
корпусының оқушыларына қолжазба күйінде тараған.
Кейін «петрошевшілдер ісі» аталатын архивтық материалдардың ІІІтомына қосылған бұл хикаяның қысқаша мазмұны төмендегідей:
Петербургтағы əскерлік бөлімшелердің біреуіне қайыршы шал келеді,
солдаттар танысса, шал Семенов атындағы лейб-гвардиялық полктың 1812
жылғы Отан соғысында атаққа шыққан солдаты – Михайлов екен. Солдатқа
алыну тарихын ол төмендегідей баяндайды:
Крепостнойлық шаруаның баласы едім. Тұрмысымыз нашар еді. Бірақ,
мен жұмысты қиратып істейтін балуан жігіт болып естім. Бізді
қарамағында ұстайтын помещик қатал, қиянатшыл, бейбастақ неміс
болатын: кім көрінгенді қазықпен сабайтын, өлтіріп тастайтыны да
болатын, себепсіз балағаттайтын, жас қыздарды тіпті бала қыздарды зорлай
беретін... Бір күні жұмыстан келсем кəрі əке-шешем жылап отыр. «Неге?»
десем жанымдай жақсы көретін, сымбатты, сұлу болып өскен қарындасым
Машаны əлгі қожамыз масқаралап кетіпті! Ыза мен намысқа шыдамай
қожаға бардым да сілесін қатыра сабадым. Сол үшін өкімет мені солдатқа
берді. Мен 1812 жылғы Отан соғысына қатынасып, үлкен абыройға іліктім,
наградалар алдым.. Содан үйіме оралсам, əкем де, шешем де өлген, ауруға
шалдыққан қарындасым өлім алдында. Осы күйіктен арақ ішіп кеттім де,
осындай қайыршылық халге жеттім!
Осындай халдерін баяндай келе, Франция халқы қиянатшыл королін
қуғанын айта келе, орыс солдаттарын орыс патшасын да тақтан қууға
шақырады. Ол шет елде, əсіресе Францияда қожалары кедей шаруаларды,
солдаттарды адамша ұстайтының Россия шаруалары мен солдаттарының
халі өте ауырлығын, орыс патшаларының Россияда тізгінді мейірімсіз
немістерге ұстатуын сипаттай келіп, шал əңгімесін:
Француздардан біз – орыстар кембіз бе? Əкелеріміз құдайға илануды
айта жүре, «оған сенбе, өзіңе сен» дейді. Шіркін, маған ерік берсе, орыс
балалайкасына немістерді билетер едім де, «кузькинаның шешесіне
жіберер едім!» Неден қорқамыз, біз – батыр солдаттар? Өлім біреу-ақ!..
Қандас шаруаларды байларға қорлатпаймыз, оларға азаттық əпереміз! – деп
аяқтайды.
«Француздың ұлы революциясы аталатын 1789 жылдан, Европада 1848
жылы болып өткен революциялардан, 1825 жылы болған декабристер
көтерілісінен, 1849 жылы əшкереленген петрошевшілдер оқиғасынан
хабары толық, бірақ, өзі монархиялық пікірдегі Шоқан бұл оқиғалардың
біріне елтімей, үнемі міней қарайтын, сондықтан, Григорьевтің «Солдат
əңгімесін» оқыған шақта, көркем əдебиетке талғамы күшті Шоқанға қарадүрсін жазылған қысқа шығарма оншалық əсер ете қоймаған.
Сол əңгіме Айжан тағдырына байланысты есіне түскен шақта, Шоқан
үлкен мəн бере бастады. Машаның да, Айжанның да тағдырлары ұқсас.
Машаның əкесі мен Айжанның əкесінің де тағдырлары, Машаның солдат
ағасымен, Айжанның жетімдікке берілген ағасы – Жайнақтың да
тағдырлары бір-біріне тым ұқсайды. Жайнақтың өлі-тірісін, тірі болса не
халде екенін білер жан естілмейді. Ақпанның халін көзімен көрді. Айжан
сырласуға əзір тұр. Одан не нəтиже шығары белгісіз.
Оны Малтабардан айырып алу оңай сияқты орыс заңына жүгінсе, ешкім
де бөгет бола алмайды. Бұндай күшке əкесінің жығыла кетуіне кім кепіл?
Егер алыса кетсе ше? Əкені жығу оңай боп па? Жыққанда не болмақ? Ел не
демек бұл оқиғаға? Əкесінің мінезі қатал екенін біледі. Сондай əкені
жауықтырып алса, арты неге соқпақ?
Осындай сұраулар басын қатырып жіберген Шоқан, үстіне үймелей
қонған масалардың денесін тітіркендіре ащы шағуын да елеместік халге
жетті.
Шоқан солайша жүре тұрсын, біз Айжан жаққа оралайық.
Шоқан аттанып кеткенде, өз балағанының босағасына сүйеніп тұрған
Айжанның жылап қалғанын білеміз. Тарантастың қарасы үзілген шақта, ол
əкесінің төсегіне келді де, шөке түсіп, ал кеп еңіреді.
«Бұ несі?! – деп ойлады, төсегіне жамбастай қисайған Ақпан, – сағынды
дейтін екі туып, бір қалғаны емес, əлде, жақсылық көргені есіне түсті ме
екен? Оған неге осынша бүлінеді?!.. Сырттай болсын, іштей болсын, алғыс
айтуы жетпей ме?»
«Шоқанның Айжанда көңілі бар» дегенді Ақпан естіген жоқ, сондықтан
«жас шіркін, – деп ойлады ол қызы туралы, – əдемі жігітке көзі түскен соң
қызығып қап, қолы жетпейтін жұлдыз екенін еске түсірді ме екен? Əрине,
ол – аспанда, бұл – жерде. Екеуінің арасы тым алшақ!»
Ойын əр саққа жүгірткенмен тиянақ таба алмаған Ақпан, екеуін үдете
түскен қызына бірер рет «оның не, Айым?! Қойсаңшы, балам!» деп еді,
қою орнына күшейе түсті... Неге бүйту себебіне ақылы жетпеген Ақпан
несі болса да жəй жылау емесін аңдап, қызының қылығына жаны ашыған
жүрекпен, көз жастарын тамшылатып қойды, онысын Айжанға сездірген
жоқ.
Айжан сол қалпында ұзақ жылар ма еді, қайтер еді, – егер күн байыр
шақта балағанына Тоқпақбай кіріп келмесе.
– Айжан үйде ме? – дей кірді ол, іші көлеңкеленуге айналған
балағаннан, Ақпан төсегінің ығында шөкесінен жатқан Айжанды абайлай
алмай:
– Үйде, – деді Ақпан.
Айжан жылауын доғара қойып, ықылығын білдіргісі келмей, даусын
таныған Тоқпақбайдың неге іздеу себебіне құлақ тікті.
– Əлгі Шоқан мырзаға қонақасы берейін деп ем, – деді ол.
– Қайда тоқырады? – деді Ақпан.
– Қысқы ордаға. Бүгін сонда қонатын болды. Қонақасыға қара ала
тушаны сойдырып жатырмын. Біздің үйдегі салақтау екенін білесіңдер.
Орамал, дастарқан, ыдыс-аяқ дегендеріміз кірлеу болады. Асты Шоқанға
олармен апару ұят. Төре тұқымдарының бəрі де кінəмшіл, ақсүйек,
жиіркенімпаз ғой. Даяр асты дəмдендіріп пісіру де біздің қатынның
қолынан келмейді. Қаймаққа бөктірген ақ ірімшік те ала барайын деп ем.
Оны Шоқан өзі жақсы көреді екен. Айжанға осы тамақтарды əзірлес,
ыдыстарды тазалас дегелі келіп ем. Бұл баланың пісірген тамақтары дəмді
болып жүр ғой, – деді Тоқпақбай.
– Қайдам? – деді Ақпан, көп жылаған Айжанның ас əзірлеуге халі баржоғын біле алмай. Өзі қалғып жатыр еді, Айым, əу, Айым! – деді Ақпан
оятқан боп.
– Барам, – деді, Тоқпақбайдың сөздерін түгел естіген Айжан, «əу» деудің
орнына, басын көтеріп.
– Тоқаң саған кепті ғой, Айым.
– Естідім.
– Ұйқылы-ояу жатыр екенсің ғой, «барам» дедің ғой?
– Барам! – деді Айжан, сілкіне түрегеп.
Шақырғанға қуанып кеткен ол, жылау артынан тынысын тарылтып,
жиіленіп кеткен ықылықтың əп-сəтте қайда жоқ болғанын білмей де қалды.
Қалжыраған бойы сергіп кетті. Өйтпегенде ше? Шоқанға қолынан дəм
жасап беру, қандай бақыт! Шапшаң қимылмен дəмді тағам əзірлеуге
кіріскен Айжанның есі-дерті Шоқан: бала шағында көрген сəттері де көз
алдынан қайта-қайта тізбектеліп етіп жатыр. Іңірде жер-ошаққа жағылған
от, ай туғанша түнерген төңіректі тіпті қап-қара ғып жіберді. Айжан «сол
қараңғылыққа бөленіп, бір жағынан Шоқан шыға келе ме» деген сезіммен,
жалт-жұлт айнала қарай берді...
Тағамдар тəтті болып даярланды. Соларды апарыса келген болып, бір
қаға берісте тіл қатқан Сақа, Айжанға астан кейін, ауыл ұйықтай
оралатының көнсе оны ерте кететінің өйтудегі мақсатын айтты. Оның:
– Барасың ғой? – деген сұрауына, Айжан басын изеді.
Сақа ауыл ұйықтай, ай туа келсе. Айжан балағанның көлеңке жағында
күтіп отыр екен.
– Əкең сезді ме, бұныңды? – деген сұрауына:
– Білмедім, – деп жауап берді Айжан.
Əлі көз шырымын алмаған Ақпан қызының кештен бергі жүріс-тұрысын
аңдуда. Түнде бір жаққа барар қалпын да аңғарды. Құлағы сақ ол Сақаның
келген сыбдырын да, Айжанмен арасында болған сұрау-жауапты да естіді.
Олар жөнеле бергенде, есікке еңбектеп кетіп, қаралары үзілгенше қарап
тұрды. Олар орда жаққа беттеген соң, Сақаның Айжанды Шоқанға апара
жатуын да жорамалдады. Қызының адамдық қасиетін білем деп ойлайтын
Ақпан бүгінгі қылықтарына аң-таң. «Шоқан» десе елпілдеді де қалды!
Неге?! Əлде, бейбақ, «алады» деген дəмеде ме? Болмайтын нəрсе ғой ол!
Аспандағы айға қол созу ғой! Босқа əурешілік қой, олай ойлау!.. Ендеше
неге елпілдейді?! Мазақ болуға ма? Ондай бала сияқты емес еді ғой! Неге
сұрамадым? Неге тыймадым? Неге жібердім, қасқырға, бейкүнə лағымды?
Неге арашаламадым, əлім жеткенше? Неге өлмедім жолында?!..
Осы ойдан Ақпан ағыл-тегіл жылады! Өзінің дəрменсіздігіне күйінді.
Сөйтіп ақыры қалжырап, сүйретіле кеп төсегіне қисайған, ұйықтап кетті.
Айжанның келер-келмесіне көзі жетпей тұрған Шоқан олардың көл
жиегіндегі қамыс ішімен қасына таялып қалғаның басқан аяқтарының
сыбдырынан аңғарды. Бірақ, адам я хайуан екенін шамалай алмаған ол
«көлдің қопасында қабандар жүреді» дегенді есіне түсіріп, шалбарының оң
жақ қалтасындағы пистолетін суырды да, хайуан көрсе атуға ыңғайланды.
– Айжан екеуміз, – деді Сақа, құрақ арасынан көріне беріп.
Шоқанға жақын келген Айжан басын иіп сəлем етті. Енді не істеу керек?
Қала қызымен қалай жолығудың не десудің жайын Шоқан жақсы біледі,
ауыл қызының жайын білмейді. Сондықтан, Айжанға не дерін білмей
аңырып қалғанда:
– Масасы көбейіп кетіпті ғой мынау араның, – деді Сақа, – ордаға тез
жетіп, баспана табайық. Ал, кеттік!
Сақа бастай берді.
– Сіз жүріңіз, аға! – деді, еркектің алдына əйел түспейтін ауыл əдетін
сақтаған Айжан Шоқанға.
– Қатар жүрейік, – деді ол.
Қатарласқан Айжанды Шоқан қолтықтауға ыңғайланып еді, олай жүруді
көрмек түгіл естімеген Айжан «бұнысы несі?!» дегендей қымсынып
денесіне Шоқанның, созған қолын жуытпады.
– Қала ғұрпы осылай, – деді Шоқан.
– Мен ауыл баласымын ғой, аға!
«Баласымын ғой» деуін, Шоқан «баламын ғой» деген мағынада ұқты.
– Ордаға беттеген сүрлеу, тау етегіне таяна екіге айрылатын еді: оңға
қарайғысы – ордаға, солға қарайғысы – Сырымбет тауының екі өркешінің
арасындағы Беласуға.
Сақаның еркіне салса, Шоқан мен Айжанды ордадағы Шоқанға төсек
даярлаған бөлмеге кіргізу, «аржағын аллаға тапсырып» жапқан есікті өзі
сыртынан қарауылдау еді. Осы түннің аржағында Шоқан мен Айжанның
арасында қандай қарым-қатынасы болуында Сақаның жұмысы жоқ. Бүгін
екеуін оңаша қамады, Шоқан алдында құрдастық қарызын ақтады, одан
кейін қайтсе де мейілдері!
Сол ойдағы Сақа жолдың айырымына жеткенде, оңға қарай ойыса беріп
еді:
– Айжан екеуміз, – деді манадан үн-түнсіз келе жатқан Шоқан солдаты
орман арасы мен тауға көтерілетін соқпақты қолымен нұсқап, – мынамен
кетеміз.
«Солай ма?» дегендей Айжанға қарап еді:
– Ықтиярыңыз, аға! – деді ол.
– Ойбай-ау салулы төсек, салқын үй барда, маса-сонасы көп ағаш
арасынан не аласыңдар? Жəне «сол саланың ар жақ, бер жағында түп
мезгілдерінде аю жүреді» деген сөз бар, – деді Сақа.
– Мейлі, арыстаны, жолбарысы аралас жүрсе де, – деді Шоқан.
Шоқан мен Айжанның Сырымбет саласына беттеп кетулеріне көзі
жеткен Сақа:
– Мен де ерем, сендерге, – деді.
– Ермейсің! – деді Шоқан бұйрықты үнмен.
Сақа тіл қайыра алмады. Мана балағандар қасында кездескен сəттен
бастап, Сақаның байқағаны: Шоқанның бала күндегі өзімшіл, тəкаппар
мінезінің бірталайы əлі де сақталыпты, əлі де «айтқаным болсын» дейтін
сияқты. Онысына қарсылассаң, аяғы жанжалға соғады.
– Кеттік, Айжан! – деп, Сақаның бетін қайырған Шоқан Беласу
соқпағына түсе берді, Айжан артынан ере берді, Сақа қалшия қалған
қалпынан қозғалмады. Ол Шоқанның неге бүйтуіне түсінбей тұр. Қызды
иемденгісі келсе, есігі жабық, оңаша ағаш үйден қолайлы жер жоқ. Аттың
арқасы қажаған тақымын əрең басып жүріп, сол жайды Шоқан Сақаға
айтқан) өрі бірталай таудың төбесіне қиналып шыққанда не болады?
Айжанға да Сақа аң-таң: бұған дейін кісі-киіктеніп, маңына бозбала
атаулыны жолатпайтын ол «Шоқан» дегенде, неге жұрдай бола қалды
сақтық қылықтарынан?!
Айжанның бүйтуіне Сақа түгіл Шоқанның өзі де аң-таң. «Үн-түнсіз неге
ере береді? – деп ойлайды ол. – Оның тілін менің таба алмауым сияқты,
менің тілімді оның да таба алмауы ма, бұл?! Неге келе жатқаның қайда келе
жатқанын шамалай ма, тегі?!
Осы бір сəтте Шоқанның ойына бала кезіндегі бір оқиға түсе кетті: төртбес жастағы кезінде, əлдекім оған аққудың қауызынан жаңа шыққан сары
үрпік, көгілдірін əкеп сыйлаған; Шоқанның жан-тəні соның үстінде болып,
көз алдында ірі аққу болып өскен, ол өте сұлу жəне өте қылықты құс
болған: қашып, қуып... деген сияқты Шоқанмен ойнайды; итті тістеп алса
қаңсылататын, ешкіні тістеп алса бақыртатын, басқа баланы тістеп алса
жылататын тістері өткір ол ешуақытта Шоқанның жанын ауыртпайды;
өкпелей де, еркелей де біледі; түнде үй қасына қалғитын құс, Шоқан
көбірек ұйықтап қалса, бар даусымен қиқулап оятады; Шоқан оған үнемі ақ
ірімшік береді, кейде ол «өзің де же» дегендей, тұмсығына тістеген
ірімшікті Шоқанның аузына тосады; Шоқан қайда барса да соңына ереді,
кейде адасып қалса, қашан көргенше сұңқылдап мазаны кетіреді... Сол
аққуды бір түнде, ауыл үйықтай ұрланып келген қасқыр ала қашып, зарлана
сұңқылдаған даусынан оянған ауыл да, Шоқан да міне қуатын ат табылмай,
ажалдан айырып ала алмай қалған. Қолында өскен сол дос – аққуы есіне
түссе, зарлы сұңқылы құлағына естіле қалғандай, жүрегі елжіреген
Шоқанның тұлабойы тітіркеніп кететін...
Тауға өрлей соңына еріп келе жатқан Айжан Шоқанға нақ сол аққу
сияқтанып кетті. Бұл да аққудай, үн-түнсіз елпілдеп келеді. Сонда, Шоқан
кім? Жаны сүйер досы ма? Əлде, жегелі келе жатқан қасқыры ма?
Айжан «қасқыр» деп емес, «адам» деп еріп келе жатыр. Баяғы
Құсмұрыннан Омбыға аттанып бара жатып, жолынан əдейі бұрылып кеп,
шешесіне тапсырып кетуі, Айжанның күні бүгінге дейін көз алдында.
Содан бері, Айжанның ұғымында, дүниеде шын адам жалғыз ғана, ол –
Шоқан. Шоқанды көру арманы болып жүрген шақта, құдай айдап келе
қалды, балағандардан кеткенде қайтып оралмас деп қайғырып еді, енді
шақыра қалды; сөзге келмей баруға көне кетудегі мақсаты – оңаша бір жер
тауып, басындағы мұңын түгелімен шағу еді, сол ниетпен келген
Айжанның Қылшақты көпіріне келе, тілі байланды да қалды! Əлі де сөйтіп
келеді, тілі, ол, осы тілі «оңашаланса шешілер» деген үмітте; Шоқан қайда
беттесе де соңынан ере беру себебі осы. Шоқанның да ойы ақылды боп
өсіп келеді «мұсылманша көп оқыпты» деп естіген Айжанмен оңашада
еркін сөйлесіп, ау-жайын байқау, жүрек сырын содан кейін ақтару.....
Тоқырауға келе жатқан тұсы, – Сырымбеттің мана күндіз көрген екі
өркешінің бірі.
Барлық таудың да өркештенген тұсы жалаңаш тастардан құралуы
сияқты, Сырымбеттің де екі өркешінің оң жақтағысы тікшіл, сүйірлеу еді.
Мұқылынан тікшілі біраз биік жəне сырттан сүйір көрініп тұрғанмен,
төбесіне шықса ортасы үлкен кигіз үйдің жұрты тəрізденген дөңгелек,
оның төңірегінде жайылған керегеге ұқсас тас қорған бар; Шоқан өркештің
ондайлық құрылысы барын білмейді, оның ойы – өркештің үстіне шығып
отыру. Соған жеткенше, артынан ерген Айжанға тіл қатпақ емес. Екеуі де
таудың төскейіне үн-түнсіз ентелеуде...
Шоқан «бармайсың» дегенмен, жандай досын белгісіз қауіптен қорғау
үшін, аз уақыт орнынан қозғалмаған Сақа, олардың қарасы үзіле, бой
көрсетпей, соңдарынан еруге ыңғайланып еді, сырт жағынан сыбдыр
естілді. Сақа жалт қараса, мылтығын көлденең ұстаған Тоқбет!
– Сен қайдан? – деді Сақа оған сыбырлап.
– Өзің ше? Қайда барасың?
Шоқанның соңынан.
– Неге?
– Мен оның күзетшісімін.
– Қайда кеткенін білемісің?
– Білем. Мен сендердің соңдарыңнан еріп келем.
– Білемісің, қайда тоқтарын?
– Шамалаймын.
– Жолын таба аламысың?
– Табам. Күндіз көргем. Сен кейін қайт, – деді Тоқбет, мылтығын
көтеріп, – мынау барда оған ешкім тие алмайды. Барған жерінде тасаланып
отырам да, қайтарда арттарынан ерем.
«Қайтайын» деді де, кейін бұрылған боп Тоқбеттен тасаланып тұра
қалды да, ол ұзай соңына ерді.
Тоқбет қайыңы, терегі, қарағайы аралас, арасынан ит мұрны өтпейтін,
ағаштары жуан биік боп өскен қалың орманның арасын кезетін соқпақпен,
Шоқан мен Айжан кеткен жаққа ентелей өрледі. Сол бір тұста таудың
иығынан құлайтын ағысы қатты бұлақ болатын, соқпақ соны жиектейтін.
Алаңқы жерде жарқырап тұратын айдың сəулесі орман жынысының
ішінде қара көлеңкеленіп кетті. Адамның мезгілсіз жүрісінен мазалары
кеткендей, орман арасының құстары у да шу бола қалды. Орман арасының
əлде не аңдары қалғудан шошып оянғандай бұтақтарды сыбдырлатып қаша
жөнелісті...
Шоқан мен Айжан соқпақты бойлай тауға өрлеп барады. Шоқанның
күндіз аяғын əрең бастыратын қажалған тақымы тауға өрлей жазылып
кеткен сияқтанды. Шамалы қарсаң кездескенде алқына бастайтын Шоқан,
тікшіл биікке өрлегенде, жайпақ жермен келе жатқан кісідей ентікпей,
демін еркін алады. Бұндай сергектігі, бойына махаббат сезімі құйған қуат
сияқтанады оған.
Олар сол қалпымен Сырымбет саласының қырқа жонына шықты. Шоқан
солға қарай ойысты.
– Аға, қайда? – деді демін ентіге алған Айжан тоқырап.
– Анау өркештенген тастың төбесіне.
– Осы тұсқа тоқтасақ қайтеді?
– Шаршадың ба, Айым? – деді Шоқан кейін қайрылып. Айжанның
ентігуін көрген ол:
– Қолдасып көтерілейік! – деді де, Айжанның сол жақ алақанынан
ұстады. Нəзік алақанның қылуы оттай жалындап тұр.
Жетектеген Шоқанға Айжан қарсылық білдірген жоқ. Қырынан қаланған
жалпақ тастардың үсті кедір-бұдыр екен, олардың бетіне қалың боп
шыққан қына шыққа малшынып, аяқ басуға тайғақ. Айжан бірер жерде
сүрініп құлай жаздаған соң, Шоқан оның денесін өзіне тартты да, бір
қолын арқасынан, екінші қолын тақымынан ұстай, көтеріп алды. Салмағы
мамық жастықтай-ақ Айжан:
– Аға, қажеті жоқ! – деп бұлқынғанмен, Шоқан оны босатпады, сол
қалпымен қорған тастың ернеуіне жетті.
– Отыруға қолайлы орын бар екен ғой, мұнда, – деп, Шоқан көтерген
Айжанды ернеуге түсірді де, белінен құшақтай, аяқтарын төмен салбырата,
иығын иығына тақай отырды. Айжан бұл қимылдардың біреуіне де
қымсынбай, ырқына көне берді.
Одан əрі сырласу басталып кетуге тиісті ғой. Бірақ, өйте алмады олар.
Қолға – қол, денеге – дене жабысып, басқа – бас тақалғаннан кейін,
олардың, өздеріне тəуелді тілдері күрмеліп, бүкіл табиғаттың, олардың
ішінде адамның жастық шағына байланысты өркендеу тілдері сөйлеп кетті.
Сол тілдер екеуінің де жинақы денесін отқа қақтаған қорғасындай
балқытып жіберіп, не болып, не қойғанын олар сезген де жоқ. Махаббаттың
осы шырмауынан олар ұзақ уақыт шыға алмас па еді, қайтер еді, егер
жақын арадан мылтық даусы гүрс ете түспесе! Түнде, тұнық ауада, тас
арасында, орман ішінде атылған мылтықтың даусы тіпті ащы шықты.
Шошып кеткен Шоқан мен Айжан түрегеп үлгермей, атылған мылтықтың
жан-жаққа дірілдей жайылған жаңғырығы бəсеңдеп үлгермей, екеуінің нақ
қасынан добалдай бірдеме домалана құлады. Таң ағарып қалған екен... Екі
адам тас үстіне жүгіріп шықты: бірі – Сақа, екіншісі – Тоқбет.
– Аю ғой, мынау! – деді Шоқан шошынған дауыспен үңіле беріп,
шегініп. Қорқып кеткен Айжан оның бауырына тығылды.
– Аю! – деді Тоқбет.
– Кім атты? – деді Шоқан.
– Мен! – деді Тоқбет.
– Сен қайдан келіп қалдың?
– Күзетшің емеспін бе, мен сенің?
– Сақа, сен ше?
– Мен де күзетшіңмін. Мана айтқан едім ғой, «осы маңайда аю жүреді
дейді» деп? Рас болды ғой... Қорбаңдаған аю көтеріле бергенде зəремнің
ұшқаны-ай! Өз қолымда қару жоқ! Құр қолмен бассалғанда, немесе, тас
атқанда не істейсің оған!
– Сол кезде мен бір тасты тасалап тұрдым да «талмау жерің осы!» деп,
қос өкпеден тартып кеп қалдым! Аң тоңқалаң аса қулады.
– Жігіт! – деді Шоқан риза боп кетіп.
– Көрейікші өзін, – деді Тоқбет масаттанғандай, тірі ме екен, өлі ме екен.
– Тірі болса ойнап жатыр деймісің, бұлайша сұлап! – деді Сақа.
Аңды қозғап көрсе, өліп қапты. Берданканың өткір оғы бергі өкпенің
сыртынан тиіпті де, төсінің ар жақ шеміршегін ойып өтіпті, Жүндес аюдың,
«үлкендігі құнажын сиырдай» деуге сиярлық. Ұрғашы екен. Желіні сүтке
шертіп тұр.
– Осы маңайда күшігі болу керек, – деді Сақа, – тауып алсақ қайтеді?
– Қой, – деді Шоқан, – күшігін іздейміз деп пəлесіне ұрынармыз.
– Қандай?
– Əкесі жоқ деймісің бұның?
– Болса, күшігін ол да қорғасар еді, көрінбегені – болмағаны ғой.
– Болса, қорғанатын мылтық бар, – деді Тоқбет.
– Іздейік, – деді Сақа.
– Қайдан табасың, қалың ағаш пен кесек тастардың арасынан.
– Ана бір жылы, бір аңшының көргені бар.
– Нені?
– Аюды.
– Қайдан?
– Оның айтуынша осы шоқының арғы құлай берісінде, жуандығына екіүш кісінің құшағы əрең жететін, бұлақтарының аумағы кең қораға
сыймастық үйеңкі бар.
– Үйеңкі өсе ме, бұл тауда? – деді Көкшетау жерінің өсімдіктерінен
хабары бар Шоқан.
– Хан атаңның заманында, бір орыс үйеңкінің жас шыбығын Есіл
бойынан əкеліп отырғызса керек, содан еніп кеткен көрінеді. Өзімнің де
көргенім бар, іші кең қуыс, соған аралар бал салады, аю балды алып жейді.
– Ендеше көрейік, – деді Шоқан да қызығып.
– Олар барса, үйеңкінің төңірегіне үйілген, түбімен қопарылған,
жуандығы сырғауылдай қарағайлар, теректер, қайыңдар!
– Бұлары несі? – деген сұрауға.
– Көрмей тұрсыңдар ма? – деп жауап берді Сақа, – үйеңкінің анау
жоғарыда үңірейіп тұрған қуысына, аюдың бойы жетпейді, өрмелеп
шығуға, діңгегі тік, соған сатылап шығуға жасаған айласы ғой.
– Сонда, тамырымен қалай қопарған, бұндай ағаштарды?
– Күшті хайуан ғой ол! Ту қойларды, кішігірім өгізшелерді құшақтай
көтеріп əкете береді.
– Апырай ə?!
– Күшіктері көрінбеді ғой, бұл арадан?
– Əне, тығылып отыр! – деді, Шоқанның артына қорғалаған Айжан,
үйілген ағаштардың астын қолымен нұсқап.
Бəрі үңілсе, үлкендігі қанден иттей ғана екі ақтөс, қоңыр күшік шөке
түсіп отыр. Олардың ығысып бақырғанына қарамай Тоқбет пен Сақа
тасадан суырып алды да, екеуін Тоқбеттің шапанына бөлеп, байлады.
Үйілген ағашты сатылап, балдың бар жоғын білгілері кеп қуысқа үңілмек
оларды ішінен ызыңдай қаптап шыға келген аралар қуып шықты.
Жабылған аралардан бəрі де бастарын қорғап, тырым-тырағай қашты.
Айжанды Шоқан шинелінің етегіне жасырып, денесін бүйіріне қатты
қысып алған еді, сонда байқаса, дірілдеген денесі, от-жалын болып күйіп
барады.
«Бүкіл адамзатта жалғыз жанашырым» деп, азғантай уақытқа болса да
соңынан ере қалған Шоқаны, қатардағы еркектердің біреуі боп, мылқау
нəпсінің соқыр тілегін орындап тынды... Алыстағы арманы болса да,
Айжан үшін қалың қара бұлт басқан аспанынан жылтырады деген жалғыз
жұлдызы – Шоқан еді; əлгі зорлығынан кейін, оны да қара бұлт бүркеп,
– Мен қала тəртібінде өскен адаммын. Оның тəртібінде – қыз жігітке
емес, жігіт қызға барады.
– Сонда не қыл дейсің?
– Сен кешікпей жөнел де, қыбын тауып қызға тіл қат. Егер келуге көнсе,
мен оны бұл үйде емес, жолда тосайын.
– Қай тұста?
– Мына бір тайыз өзенді кесіп өткен едік қой.
– Иə, аты – Қылшақты.
– Мен оның жағасында тосармын да, сен қызды ертіп келерсің.
– Мақұл. Бірақ, қыз байланған соң.
– Түнде ай жарық қой.
– Ауыл ұйықтады-ау деген шақта. Мен білетін Айжан болса, көзге түсіп,
өлсе келмейді. Жұрт үйықтай келуі мүмкін.
– Егер келсе!..
– Басқа шақырады десе, əрине, келмейді. Сені шақырады» десе,
еншалла, келер деймін.
Ұмытып барады екеміз: Жаман Жалғызтау мен Саумалкөл бекетінің,
орталығы саналатын Сырымбетте жəмшік аты байланбайтын, екі жақта
жүргіншілерді біріне бірі жеткізіп салатын, түйісе қалғанда ғана
аумастыратын. Бүгін, сəті түскенде, Жаман Жалғызтаудан келген ылаушыға
Саумалкөлдікі кезіге кетті де, қонатын Шоқанды ертеңіне алып қайтуға
ризаласты. Жалғызтаудікі сол күні қайтып кетті.
Саумалкөл аттары етті де, тың да екен. Əсіресе, ойнақшыған көкжал
шабдар біреуі шайтанның отын ала қашқандай. Сақа сол атпен
балағандарға күндіз шоқытып барып қайтты да, Шоқанға қуанышты хабар
əкелді:
– Ретін келтіріп тіл қаттым, – деп ол, – «жарайды» дегендей басын изеді.
«Шоқанның асын ішкізіп Жатқызамын да, ауыл ұйықтады-ау деген шақта
осы атпен оралып, міңгестіріп қайтам» дедім. Оған да басын изеді...
– «Бас изеген» бола ма екен, – деді Шоқан кейіп, – аузынан уəде алу
керек еді ғой!..
– Сөзге мылқау сияқты қыз ол. Біреулер бірдемелерді айтса, естімеген
адам сияқтанып, бедірейіп отырады да қояды. Сонда, сөз білмейді емес;
айтқысы келгенде ағып тұрады...
Қызыл іңірде Тоқпақбайдың қонақасысы да келіп қалды. Ыдыс та,
дастарқан да, орамал да тозықтары жеткен» мен таза екен. Ет те, сорпа да
өлердей дəмді. Қаймаққа бұлғаған ақ ірімшік те сондай. Тоқпақбай
қонағына осыларды Айжан даярласқанын айтты. Сақа əкесіне білдірмей,
Шоқанға «көрдің бе?» дегендей көзін қысып қойды.
Ет еңсеріліп желінді. Дегенмен, бүйрек майы қалпақтай тушаның семіз
етін тұтасымен тауыса алмайтын болған соң, Шоқан жарты етін ертеңгі
сəскелікке қалдыртты. Қонақтарын түні бойы күзетіп шыққысы келген
Тоқпақбай, қораға қонып қалды. Бір қаға берісте баласы оған:
– Түнде Шоқан екеуміздің қайда баруымызда жұмысың болмасын, –
дегенді ескертті.
– Болсын, – деді олардың қайда барарын іштей жорамалдаған Тоқпақбай.
Орда мен балағандар арасы үш-төрт шақырымдай жер еді, Қылшақты
қақ ортада. Өзеннің көлге құятын сағасында Айжан мен Сақаны күтіп
тұрмақ болған Шоқан Сақаның «ол тұсқа дейін атқа міңгесіп барайық»
деуіне көнбеді, кешегі жайдақта қажалған тақымы, өйтуге жарамайтынын
жасырды.
Жұрт жатты-ау деген шақта, екеуі балағандарға жаяу бет алды. Шоқан
кешқұрым Тоқбетке:
– Сен астан кейін іңірде жат та, ұйқыңды қандыр, ай жарық, мен осы
маңда Сақамен біраз жүре тұрам, – деген.
Тоқбет ас ішкеннен кейін, ауыз үйдегі əлдене төсенішке қисайған да,
ұйықтаған тəрізді дыбыс білдіріп ояу жатқан. Өзін тəртіпті солдатпын деп
санайтын ол дыңдай офицерге күзетшілікке берілгеннен кейін, сақтық
жасап, қауіп жоғына көз жеткенше қалғымайтын. Оның үстіне, Омбыдағы
полиция басқармасының, «Уəлихановтың басқан ізін түгел бақыла» деген
тапсырмасы да бар.
Осы себептермен, балағанға беттеген Шоқан мен Сақа орда іргесінен
басталатын орманға жасырынғанша тасадан соңдарынан қарап тұрды да,
қараларын үзген шақта берданкасын көлденең ұстап соңдарына түсті.
Айжан мен Шоқан туралы жүріп жататын əңгімелерден оның хабары
жоқ еді, дегенмен, Шоқанның жүріс-тұрысына қарап, бірдемені ол да
жорамалдады, оның арты неге соғарын күтті.
Қылшақтының құйылысына жақын сырғауылдан салған көпірге жете,
бұлар аралап келе жатқан ағада шоқтары таусылып, аржағынан ашық алаң
басталды. Сақа көпір үстінде тоқырады да:
Осы арадан ажырайтын болып ек қой, – деді Шоқанға, – ай жарық, əне,
балағандар ербиіп көрініп те тұр, мен оларға жалғыз баратын болған едім
ғой.
– Сөйдегенсің. Бірақ, мен неге ере бармаймын?
– Уəделескен едік қой ол жайда?
– Бірақ...
Ешбір «бірағы» жоқ, Қанаш. «Уəде құдай аты». «Ердің екі сөйлегені...»
– Сөзді көбейтпей жөніңе тарт! – деді Шоқан. Сақа ентелей басқан
адыммен кете барды.
Осы бір тұстың масасы ерекше қалың болатын еді. Солар Шоқанның
үстіне бұлттай оралып, жан сақтарға жер таппады. Бар айласы, – қайыңның
жапырақты бұтақтарын қапсыра ұстап, денесінің ашық тұстарын қағына
беру. Одан мазасы кетуі кеміген жоқ. Шыбықтан жасқанған қалың маса
өршелене түсіп, үстіне жабыла қонды да, түйе мен жылқының қалың жон
терісінен инедей өтіп кететін тұмсықтарын қадай бастады.
Шоқан өн бойын сипалаумен болды.
Масалармен алысып, көпір маңында ерсілі-қарсылы жүрген Шоқан, бір
мезетте, іші пысқандай, ойға да шомып кетеді. Сондағы бар ойы Айжан
төңірегіне ғана оралады.
Бұл, əрине, мейлінше əдемі қыз. Қала, далада көрген қазақ қыздарынан
əдемілігі буған маңайласатын қызды Шоқан кездестірген емес. Бұл қазақ,
сұлуы. Қазақтан да бұндай сұлу кездесуін Шоқан ұлттық мақтаныш көреді.
Бірақ, сырты сұлудың іші сұлу ма? Яғни қылық, мінезі (ұлу ма? Ажары
меруерттей мөлдіреп туратын талай əйелдің қылықтары мен мінездерінің
түкке тұрмайтынын кездестірген. Ондайлар қазақта да жоқ деймісің? Естуі
мақтаулы болғанмен, Айжанның қылық-мінезінің қаншалық құнды екенін
кім біліпті?..
Сақа Айжанды ертіп əкелуге кетті. Ере ме, жоқ па? Келе ме, жоқ па?
Ермесе не істеу керек? Ере қалса, жолыға қалса, саналы өмірін қалада
өткізіп келе жатқан Шоқан ауыл қызының тілін таба ала ма? Ұғыныса ала
ма?
Оның Айжанды көргенге дейінгі ойы бір басқа еді, көргеннен кейін бір
басқа. Көргенге дейін оның негізгі мақсаты – қазақтың ескі, феодалдық
əдетінің, темір торына шырмалған бір сорлы қызды, қайткенде содан
құтқару еді. «Қыз одан кейін қайту керек?» дегенді ойланбаған, «үйленем»
деу басына да кірмеген, жəй «əдемі» дегенге, бозбалалық қызығу ғана
болатын, «оның арты насырға шабар» деген ой да жоқ-тын.
Айжанды көргеннен кейін бұл ойы түбірімен өзгеріп кетті. Оның
сымбаты мен ажарына көзі түсе, қатты қызықты; алғаш сана емес,
жыныстық сезім билеген Шоқан, оны құшуға құмартты. Кейін, ақылға
келген шағында да, осы құмарлықтан шыға алар халі жоқ сияқты; сонда,
егер Сақаға еріп Айжан келе қалса, құмарлығын оған хайуандық түрде
білдіру керек пе? Адамдық түрде білдіру керек пе? Бастапқы түріне Шоқан,
əрине бара алмайды, ол – европалық, орыстық тəрбие алған, саналы мырза;
«адамдық түр» дегеннің мағынасы – екі жағының да сүйіспендік тіл тауып,
бірін-бірі ұғу; сондай тілді Шоқан да, Айжан да таба ала ма, жоқ па?
Бұл мəселені Айжанмен жалғасқан шаққа қалдырған Шоқан Айжан
тағдырына тағы да толғанып кетті. Европаның, орыстың, орыс тіліне
аударылған басқа елдер көркем шығармаларының бəрін дерлік, судай
сапырып оқыған Шоқан ғашықтық жайларының талай түрімен таныса
жүре, Айжан тағдырына ұқсас тағдырды бір ғана шығармадан кездестірген,
ол петрошевшілдердің көрнекті біреуі – Николай Петрович Григорьевтің
«Солдат əңгімесі» аталатын қысқаша хикаясы. Октябрь революциясына
дейін ешбір баспасөз бетін көрмеген бұл хикая. Омбыдағы кадет
корпусының оқушыларына қолжазба күйінде тараған.
Кейін «петрошевшілдер ісі» аталатын архивтық материалдардың ІІІтомына қосылған бұл хикаяның қысқаша мазмұны төмендегідей:
Петербургтағы əскерлік бөлімшелердің біреуіне қайыршы шал келеді,
солдаттар танысса, шал Семенов атындағы лейб-гвардиялық полктың 1812
жылғы Отан соғысында атаққа шыққан солдаты – Михайлов екен. Солдатқа
алыну тарихын ол төмендегідей баяндайды:
Крепостнойлық шаруаның баласы едім. Тұрмысымыз нашар еді. Бірақ,
мен жұмысты қиратып істейтін балуан жігіт болып естім. Бізді
қарамағында ұстайтын помещик қатал, қиянатшыл, бейбастақ неміс
болатын: кім көрінгенді қазықпен сабайтын, өлтіріп тастайтыны да
болатын, себепсіз балағаттайтын, жас қыздарды тіпті бала қыздарды зорлай
беретін... Бір күні жұмыстан келсем кəрі əке-шешем жылап отыр. «Неге?»
десем жанымдай жақсы көретін, сымбатты, сұлу болып өскен қарындасым
Машаны əлгі қожамыз масқаралап кетіпті! Ыза мен намысқа шыдамай
қожаға бардым да сілесін қатыра сабадым. Сол үшін өкімет мені солдатқа
берді. Мен 1812 жылғы Отан соғысына қатынасып, үлкен абыройға іліктім,
наградалар алдым.. Содан үйіме оралсам, əкем де, шешем де өлген, ауруға
шалдыққан қарындасым өлім алдында. Осы күйіктен арақ ішіп кеттім де,
осындай қайыршылық халге жеттім!
Осындай халдерін баяндай келе, Франция халқы қиянатшыл королін
қуғанын айта келе, орыс солдаттарын орыс патшасын да тақтан қууға
шақырады. Ол шет елде, əсіресе Францияда қожалары кедей шаруаларды,
солдаттарды адамша ұстайтының Россия шаруалары мен солдаттарының
халі өте ауырлығын, орыс патшаларының Россияда тізгінді мейірімсіз
немістерге ұстатуын сипаттай келіп, шал əңгімесін:
Француздардан біз – орыстар кембіз бе? Əкелеріміз құдайға илануды
айта жүре, «оған сенбе, өзіңе сен» дейді. Шіркін, маған ерік берсе, орыс
балалайкасына немістерді билетер едім де, «кузькинаның шешесіне
жіберер едім!» Неден қорқамыз, біз – батыр солдаттар? Өлім біреу-ақ!..
Қандас шаруаларды байларға қорлатпаймыз, оларға азаттық əпереміз! – деп
аяқтайды.
«Француздың ұлы революциясы аталатын 1789 жылдан, Европада 1848
жылы болып өткен революциялардан, 1825 жылы болған декабристер
көтерілісінен, 1849 жылы əшкереленген петрошевшілдер оқиғасынан
хабары толық, бірақ, өзі монархиялық пікірдегі Шоқан бұл оқиғалардың
біріне елтімей, үнемі міней қарайтын, сондықтан, Григорьевтің «Солдат
əңгімесін» оқыған шақта, көркем əдебиетке талғамы күшті Шоқанға қарадүрсін жазылған қысқа шығарма оншалық əсер ете қоймаған.
Сол əңгіме Айжан тағдырына байланысты есіне түскен шақта, Шоқан
үлкен мəн бере бастады. Машаның да, Айжанның да тағдырлары ұқсас.
Машаның əкесі мен Айжанның əкесінің де тағдырлары, Машаның солдат
ағасымен, Айжанның жетімдікке берілген ағасы – Жайнақтың да
тағдырлары бір-біріне тым ұқсайды. Жайнақтың өлі-тірісін, тірі болса не
халде екенін білер жан естілмейді. Ақпанның халін көзімен көрді. Айжан
сырласуға əзір тұр. Одан не нəтиже шығары белгісіз.
Оны Малтабардан айырып алу оңай сияқты орыс заңына жүгінсе, ешкім
де бөгет бола алмайды. Бұндай күшке əкесінің жығыла кетуіне кім кепіл?
Егер алыса кетсе ше? Əкені жығу оңай боп па? Жыққанда не болмақ? Ел не
демек бұл оқиғаға? Əкесінің мінезі қатал екенін біледі. Сондай əкені
жауықтырып алса, арты неге соқпақ?
Осындай сұраулар басын қатырып жіберген Шоқан, үстіне үймелей
қонған масалардың денесін тітіркендіре ащы шағуын да елеместік халге
жетті.
Шоқан солайша жүре тұрсын, біз Айжан жаққа оралайық.
Шоқан аттанып кеткенде, өз балағанының босағасына сүйеніп тұрған
Айжанның жылап қалғанын білеміз. Тарантастың қарасы үзілген шақта, ол
əкесінің төсегіне келді де, шөке түсіп, ал кеп еңіреді.
«Бұ несі?! – деп ойлады, төсегіне жамбастай қисайған Ақпан, – сағынды
дейтін екі туып, бір қалғаны емес, əлде, жақсылық көргені есіне түсті ме
екен? Оған неге осынша бүлінеді?!.. Сырттай болсын, іштей болсын, алғыс
айтуы жетпей ме?»
«Шоқанның Айжанда көңілі бар» дегенді Ақпан естіген жоқ, сондықтан
«жас шіркін, – деп ойлады ол қызы туралы, – əдемі жігітке көзі түскен соң
қызығып қап, қолы жетпейтін жұлдыз екенін еске түсірді ме екен? Əрине,
ол – аспанда, бұл – жерде. Екеуінің арасы тым алшақ!»
Ойын əр саққа жүгірткенмен тиянақ таба алмаған Ақпан, екеуін үдете
түскен қызына бірер рет «оның не, Айым?! Қойсаңшы, балам!» деп еді,
қою орнына күшейе түсті... Неге бүйту себебіне ақылы жетпеген Ақпан
несі болса да жəй жылау емесін аңдап, қызының қылығына жаны ашыған
жүрекпен, көз жастарын тамшылатып қойды, онысын Айжанға сездірген
жоқ.
Айжан сол қалпында ұзақ жылар ма еді, қайтер еді, – егер күн байыр
шақта балағанына Тоқпақбай кіріп келмесе.
– Айжан үйде ме? – дей кірді ол, іші көлеңкеленуге айналған
балағаннан, Ақпан төсегінің ығында шөкесінен жатқан Айжанды абайлай
алмай:
– Үйде, – деді Ақпан.
Айжан жылауын доғара қойып, ықылығын білдіргісі келмей, даусын
таныған Тоқпақбайдың неге іздеу себебіне құлақ тікті.
– Əлгі Шоқан мырзаға қонақасы берейін деп ем, – деді ол.
– Қайда тоқырады? – деді Ақпан.
– Қысқы ордаға. Бүгін сонда қонатын болды. Қонақасыға қара ала
тушаны сойдырып жатырмын. Біздің үйдегі салақтау екенін білесіңдер.
Орамал, дастарқан, ыдыс-аяқ дегендеріміз кірлеу болады. Асты Шоқанға
олармен апару ұят. Төре тұқымдарының бəрі де кінəмшіл, ақсүйек,
жиіркенімпаз ғой. Даяр асты дəмдендіріп пісіру де біздің қатынның
қолынан келмейді. Қаймаққа бөктірген ақ ірімшік те ала барайын деп ем.
Оны Шоқан өзі жақсы көреді екен. Айжанға осы тамақтарды əзірлес,
ыдыстарды тазалас дегелі келіп ем. Бұл баланың пісірген тамақтары дəмді
болып жүр ғой, – деді Тоқпақбай.
– Қайдам? – деді Ақпан, көп жылаған Айжанның ас əзірлеуге халі баржоғын біле алмай. Өзі қалғып жатыр еді, Айым, əу, Айым! – деді Ақпан
оятқан боп.
– Барам, – деді, Тоқпақбайдың сөздерін түгел естіген Айжан, «əу» деудің
орнына, басын көтеріп.
– Тоқаң саған кепті ғой, Айым.
– Естідім.
– Ұйқылы-ояу жатыр екенсің ғой, «барам» дедің ғой?
– Барам! – деді Айжан, сілкіне түрегеп.
Шақырғанға қуанып кеткен ол, жылау артынан тынысын тарылтып,
жиіленіп кеткен ықылықтың əп-сəтте қайда жоқ болғанын білмей де қалды.
Қалжыраған бойы сергіп кетті. Өйтпегенде ше? Шоқанға қолынан дəм
жасап беру, қандай бақыт! Шапшаң қимылмен дəмді тағам əзірлеуге
кіріскен Айжанның есі-дерті Шоқан: бала шағында көрген сəттері де көз
алдынан қайта-қайта тізбектеліп етіп жатыр. Іңірде жер-ошаққа жағылған
от, ай туғанша түнерген төңіректі тіпті қап-қара ғып жіберді. Айжан «сол
қараңғылыққа бөленіп, бір жағынан Шоқан шыға келе ме» деген сезіммен,
жалт-жұлт айнала қарай берді...
Тағамдар тəтті болып даярланды. Соларды апарыса келген болып, бір
қаға берісте тіл қатқан Сақа, Айжанға астан кейін, ауыл ұйықтай
оралатының көнсе оны ерте кететінің өйтудегі мақсатын айтты. Оның:
– Барасың ғой? – деген сұрауына, Айжан басын изеді.
Сақа ауыл ұйықтай, ай туа келсе. Айжан балағанның көлеңке жағында
күтіп отыр екен.
– Əкең сезді ме, бұныңды? – деген сұрауына:
– Білмедім, – деп жауап берді Айжан.
Əлі көз шырымын алмаған Ақпан қызының кештен бергі жүріс-тұрысын
аңдуда. Түнде бір жаққа барар қалпын да аңғарды. Құлағы сақ ол Сақаның
келген сыбдырын да, Айжанмен арасында болған сұрау-жауапты да естіді.
Олар жөнеле бергенде, есікке еңбектеп кетіп, қаралары үзілгенше қарап
тұрды. Олар орда жаққа беттеген соң, Сақаның Айжанды Шоқанға апара
жатуын да жорамалдады. Қызының адамдық қасиетін білем деп ойлайтын
Ақпан бүгінгі қылықтарына аң-таң. «Шоқан» десе елпілдеді де қалды!
Неге?! Əлде, бейбақ, «алады» деген дəмеде ме? Болмайтын нəрсе ғой ол!
Аспандағы айға қол созу ғой! Босқа əурешілік қой, олай ойлау!.. Ендеше
неге елпілдейді?! Мазақ болуға ма? Ондай бала сияқты емес еді ғой! Неге
сұрамадым? Неге тыймадым? Неге жібердім, қасқырға, бейкүнə лағымды?
Неге арашаламадым, əлім жеткенше? Неге өлмедім жолында?!..
Осы ойдан Ақпан ағыл-тегіл жылады! Өзінің дəрменсіздігіне күйінді.
Сөйтіп ақыры қалжырап, сүйретіле кеп төсегіне қисайған, ұйықтап кетті.
Айжанның келер-келмесіне көзі жетпей тұрған Шоқан олардың көл
жиегіндегі қамыс ішімен қасына таялып қалғаның басқан аяқтарының
сыбдырынан аңғарды. Бірақ, адам я хайуан екенін шамалай алмаған ол
«көлдің қопасында қабандар жүреді» дегенді есіне түсіріп, шалбарының оң
жақ қалтасындағы пистолетін суырды да, хайуан көрсе атуға ыңғайланды.
– Айжан екеуміз, – деді Сақа, құрақ арасынан көріне беріп.
Шоқанға жақын келген Айжан басын иіп сəлем етті. Енді не істеу керек?
Қала қызымен қалай жолығудың не десудің жайын Шоқан жақсы біледі,
ауыл қызының жайын білмейді. Сондықтан, Айжанға не дерін білмей
аңырып қалғанда:
– Масасы көбейіп кетіпті ғой мынау араның, – деді Сақа, – ордаға тез
жетіп, баспана табайық. Ал, кеттік!
Сақа бастай берді.
– Сіз жүріңіз, аға! – деді, еркектің алдына əйел түспейтін ауыл əдетін
сақтаған Айжан Шоқанға.
– Қатар жүрейік, – деді ол.
Қатарласқан Айжанды Шоқан қолтықтауға ыңғайланып еді, олай жүруді
көрмек түгіл естімеген Айжан «бұнысы несі?!» дегендей қымсынып
денесіне Шоқанның, созған қолын жуытпады.
– Қала ғұрпы осылай, – деді Шоқан.
– Мен ауыл баласымын ғой, аға!
«Баласымын ғой» деуін, Шоқан «баламын ғой» деген мағынада ұқты.
– Ордаға беттеген сүрлеу, тау етегіне таяна екіге айрылатын еді: оңға
қарайғысы – ордаға, солға қарайғысы – Сырымбет тауының екі өркешінің
арасындағы Беласуға.
Сақаның еркіне салса, Шоқан мен Айжанды ордадағы Шоқанға төсек
даярлаған бөлмеге кіргізу, «аржағын аллаға тапсырып» жапқан есікті өзі
сыртынан қарауылдау еді. Осы түннің аржағында Шоқан мен Айжанның
арасында қандай қарым-қатынасы болуында Сақаның жұмысы жоқ. Бүгін
екеуін оңаша қамады, Шоқан алдында құрдастық қарызын ақтады, одан
кейін қайтсе де мейілдері!
Сол ойдағы Сақа жолдың айырымына жеткенде, оңға қарай ойыса беріп
еді:
– Айжан екеуміз, – деді манадан үн-түнсіз келе жатқан Шоқан солдаты
орман арасы мен тауға көтерілетін соқпақты қолымен нұсқап, – мынамен
кетеміз.
«Солай ма?» дегендей Айжанға қарап еді:
– Ықтиярыңыз, аға! – деді ол.
– Ойбай-ау салулы төсек, салқын үй барда, маса-сонасы көп ағаш
арасынан не аласыңдар? Жəне «сол саланың ар жақ, бер жағында түп
мезгілдерінде аю жүреді» деген сөз бар, – деді Сақа.
– Мейлі, арыстаны, жолбарысы аралас жүрсе де, – деді Шоқан.
Шоқан мен Айжанның Сырымбет саласына беттеп кетулеріне көзі
жеткен Сақа:
– Мен де ерем, сендерге, – деді.
– Ермейсің! – деді Шоқан бұйрықты үнмен.
Сақа тіл қайыра алмады. Мана балағандар қасында кездескен сəттен
бастап, Сақаның байқағаны: Шоқанның бала күндегі өзімшіл, тəкаппар
мінезінің бірталайы əлі де сақталыпты, əлі де «айтқаным болсын» дейтін
сияқты. Онысына қарсылассаң, аяғы жанжалға соғады.
– Кеттік, Айжан! – деп, Сақаның бетін қайырған Шоқан Беласу
соқпағына түсе берді, Айжан артынан ере берді, Сақа қалшия қалған
қалпынан қозғалмады. Ол Шоқанның неге бүйтуіне түсінбей тұр. Қызды
иемденгісі келсе, есігі жабық, оңаша ағаш үйден қолайлы жер жоқ. Аттың
арқасы қажаған тақымын əрең басып жүріп, сол жайды Шоқан Сақаға
айтқан) өрі бірталай таудың төбесіне қиналып шыққанда не болады?
Айжанға да Сақа аң-таң: бұған дейін кісі-киіктеніп, маңына бозбала
атаулыны жолатпайтын ол «Шоқан» дегенде, неге жұрдай бола қалды
сақтық қылықтарынан?!
Айжанның бүйтуіне Сақа түгіл Шоқанның өзі де аң-таң. «Үн-түнсіз неге
ере береді? – деп ойлайды ол. – Оның тілін менің таба алмауым сияқты,
менің тілімді оның да таба алмауы ма, бұл?! Неге келе жатқаның қайда келе
жатқанын шамалай ма, тегі?!
Осы бір сəтте Шоқанның ойына бала кезіндегі бір оқиға түсе кетті: төртбес жастағы кезінде, əлдекім оған аққудың қауызынан жаңа шыққан сары
үрпік, көгілдірін əкеп сыйлаған; Шоқанның жан-тəні соның үстінде болып,
көз алдында ірі аққу болып өскен, ол өте сұлу жəне өте қылықты құс
болған: қашып, қуып... деген сияқты Шоқанмен ойнайды; итті тістеп алса
қаңсылататын, ешкіні тістеп алса бақыртатын, басқа баланы тістеп алса
жылататын тістері өткір ол ешуақытта Шоқанның жанын ауыртпайды;
өкпелей де, еркелей де біледі; түнде үй қасына қалғитын құс, Шоқан
көбірек ұйықтап қалса, бар даусымен қиқулап оятады; Шоқан оған үнемі ақ
ірімшік береді, кейде ол «өзің де же» дегендей, тұмсығына тістеген
ірімшікті Шоқанның аузына тосады; Шоқан қайда барса да соңына ереді,
кейде адасып қалса, қашан көргенше сұңқылдап мазаны кетіреді... Сол
аққуды бір түнде, ауыл үйықтай ұрланып келген қасқыр ала қашып, зарлана
сұңқылдаған даусынан оянған ауыл да, Шоқан да міне қуатын ат табылмай,
ажалдан айырып ала алмай қалған. Қолында өскен сол дос – аққуы есіне
түссе, зарлы сұңқылы құлағына естіле қалғандай, жүрегі елжіреген
Шоқанның тұлабойы тітіркеніп кететін...
Тауға өрлей соңына еріп келе жатқан Айжан Шоқанға нақ сол аққу
сияқтанып кетті. Бұл да аққудай, үн-түнсіз елпілдеп келеді. Сонда, Шоқан
кім? Жаны сүйер досы ма? Əлде, жегелі келе жатқан қасқыры ма?
Айжан «қасқыр» деп емес, «адам» деп еріп келе жатыр. Баяғы
Құсмұрыннан Омбыға аттанып бара жатып, жолынан əдейі бұрылып кеп,
шешесіне тапсырып кетуі, Айжанның күні бүгінге дейін көз алдында.
Содан бері, Айжанның ұғымында, дүниеде шын адам жалғыз ғана, ол –
Шоқан. Шоқанды көру арманы болып жүрген шақта, құдай айдап келе
қалды, балағандардан кеткенде қайтып оралмас деп қайғырып еді, енді
шақыра қалды; сөзге келмей баруға көне кетудегі мақсаты – оңаша бір жер
тауып, басындағы мұңын түгелімен шағу еді, сол ниетпен келген
Айжанның Қылшақты көпіріне келе, тілі байланды да қалды! Əлі де сөйтіп
келеді, тілі, ол, осы тілі «оңашаланса шешілер» деген үмітте; Шоқан қайда
беттесе де соңынан ере беру себебі осы. Шоқанның да ойы ақылды боп
өсіп келеді «мұсылманша көп оқыпты» деп естіген Айжанмен оңашада
еркін сөйлесіп, ау-жайын байқау, жүрек сырын содан кейін ақтару.....
Тоқырауға келе жатқан тұсы, – Сырымбеттің мана күндіз көрген екі
өркешінің бірі.
Барлық таудың да өркештенген тұсы жалаңаш тастардан құралуы
сияқты, Сырымбеттің де екі өркешінің оң жақтағысы тікшіл, сүйірлеу еді.
Мұқылынан тікшілі біраз биік жəне сырттан сүйір көрініп тұрғанмен,
төбесіне шықса ортасы үлкен кигіз үйдің жұрты тəрізденген дөңгелек,
оның төңірегінде жайылған керегеге ұқсас тас қорған бар; Шоқан өркештің
ондайлық құрылысы барын білмейді, оның ойы – өркештің үстіне шығып
отыру. Соған жеткенше, артынан ерген Айжанға тіл қатпақ емес. Екеуі де
таудың төскейіне үн-түнсіз ентелеуде...
Шоқан «бармайсың» дегенмен, жандай досын белгісіз қауіптен қорғау
үшін, аз уақыт орнынан қозғалмаған Сақа, олардың қарасы үзіле, бой
көрсетпей, соңдарынан еруге ыңғайланып еді, сырт жағынан сыбдыр
естілді. Сақа жалт қараса, мылтығын көлденең ұстаған Тоқбет!
– Сен қайдан? – деді Сақа оған сыбырлап.
– Өзің ше? Қайда барасың?
Шоқанның соңынан.
– Неге?
– Мен оның күзетшісімін.
– Қайда кеткенін білемісің?
– Білем. Мен сендердің соңдарыңнан еріп келем.
– Білемісің, қайда тоқтарын?
– Шамалаймын.
– Жолын таба аламысың?
– Табам. Күндіз көргем. Сен кейін қайт, – деді Тоқбет, мылтығын
көтеріп, – мынау барда оған ешкім тие алмайды. Барған жерінде тасаланып
отырам да, қайтарда арттарынан ерем.
«Қайтайын» деді де, кейін бұрылған боп Тоқбеттен тасаланып тұра
қалды да, ол ұзай соңына ерді.
Тоқбет қайыңы, терегі, қарағайы аралас, арасынан ит мұрны өтпейтін,
ағаштары жуан биік боп өскен қалың орманның арасын кезетін соқпақпен,
Шоқан мен Айжан кеткен жаққа ентелей өрледі. Сол бір тұста таудың
иығынан құлайтын ағысы қатты бұлақ болатын, соқпақ соны жиектейтін.
Алаңқы жерде жарқырап тұратын айдың сəулесі орман жынысының
ішінде қара көлеңкеленіп кетті. Адамның мезгілсіз жүрісінен мазалары
кеткендей, орман арасының құстары у да шу бола қалды. Орман арасының
əлде не аңдары қалғудан шошып оянғандай бұтақтарды сыбдырлатып қаша
жөнелісті...
Шоқан мен Айжан соқпақты бойлай тауға өрлеп барады. Шоқанның
күндіз аяғын əрең бастыратын қажалған тақымы тауға өрлей жазылып
кеткен сияқтанды. Шамалы қарсаң кездескенде алқына бастайтын Шоқан,
тікшіл биікке өрлегенде, жайпақ жермен келе жатқан кісідей ентікпей,
демін еркін алады. Бұндай сергектігі, бойына махаббат сезімі құйған қуат
сияқтанады оған.
Олар сол қалпымен Сырымбет саласының қырқа жонына шықты. Шоқан
солға қарай ойысты.
– Аға, қайда? – деді демін ентіге алған Айжан тоқырап.
– Анау өркештенген тастың төбесіне.
– Осы тұсқа тоқтасақ қайтеді?
– Шаршадың ба, Айым? – деді Шоқан кейін қайрылып. Айжанның
ентігуін көрген ол:
– Қолдасып көтерілейік! – деді де, Айжанның сол жақ алақанынан
ұстады. Нəзік алақанның қылуы оттай жалындап тұр.
Жетектеген Шоқанға Айжан қарсылық білдірген жоқ. Қырынан қаланған
жалпақ тастардың үсті кедір-бұдыр екен, олардың бетіне қалың боп
шыққан қына шыққа малшынып, аяқ басуға тайғақ. Айжан бірер жерде
сүрініп құлай жаздаған соң, Шоқан оның денесін өзіне тартты да, бір
қолын арқасынан, екінші қолын тақымынан ұстай, көтеріп алды. Салмағы
мамық жастықтай-ақ Айжан:
– Аға, қажеті жоқ! – деп бұлқынғанмен, Шоқан оны босатпады, сол
қалпымен қорған тастың ернеуіне жетті.
– Отыруға қолайлы орын бар екен ғой, мұнда, – деп, Шоқан көтерген
Айжанды ернеуге түсірді де, белінен құшақтай, аяқтарын төмен салбырата,
иығын иығына тақай отырды. Айжан бұл қимылдардың біреуіне де
қымсынбай, ырқына көне берді.
Одан əрі сырласу басталып кетуге тиісті ғой. Бірақ, өйте алмады олар.
Қолға – қол, денеге – дене жабысып, басқа – бас тақалғаннан кейін,
олардың, өздеріне тəуелді тілдері күрмеліп, бүкіл табиғаттың, олардың
ішінде адамның жастық шағына байланысты өркендеу тілдері сөйлеп кетті.
Сол тілдер екеуінің де жинақы денесін отқа қақтаған қорғасындай
балқытып жіберіп, не болып, не қойғанын олар сезген де жоқ. Махаббаттың
осы шырмауынан олар ұзақ уақыт шыға алмас па еді, қайтер еді, егер
жақын арадан мылтық даусы гүрс ете түспесе! Түнде, тұнық ауада, тас
арасында, орман ішінде атылған мылтықтың даусы тіпті ащы шықты.
Шошып кеткен Шоқан мен Айжан түрегеп үлгермей, атылған мылтықтың
жан-жаққа дірілдей жайылған жаңғырығы бəсеңдеп үлгермей, екеуінің нақ
қасынан добалдай бірдеме домалана құлады. Таң ағарып қалған екен... Екі
адам тас үстіне жүгіріп шықты: бірі – Сақа, екіншісі – Тоқбет.
– Аю ғой, мынау! – деді Шоқан шошынған дауыспен үңіле беріп,
шегініп. Қорқып кеткен Айжан оның бауырына тығылды.
– Аю! – деді Тоқбет.
– Кім атты? – деді Шоқан.
– Мен! – деді Тоқбет.
– Сен қайдан келіп қалдың?
– Күзетшің емеспін бе, мен сенің?
– Сақа, сен ше?
– Мен де күзетшіңмін. Мана айтқан едім ғой, «осы маңайда аю жүреді
дейді» деп? Рас болды ғой... Қорбаңдаған аю көтеріле бергенде зəремнің
ұшқаны-ай! Өз қолымда қару жоқ! Құр қолмен бассалғанда, немесе, тас
атқанда не істейсің оған!
– Сол кезде мен бір тасты тасалап тұрдым да «талмау жерің осы!» деп,
қос өкпеден тартып кеп қалдым! Аң тоңқалаң аса қулады.
– Жігіт! – деді Шоқан риза боп кетіп.
– Көрейікші өзін, – деді Тоқбет масаттанғандай, тірі ме екен, өлі ме екен.
– Тірі болса ойнап жатыр деймісің, бұлайша сұлап! – деді Сақа.
Аңды қозғап көрсе, өліп қапты. Берданканың өткір оғы бергі өкпенің
сыртынан тиіпті де, төсінің ар жақ шеміршегін ойып өтіпті, Жүндес аюдың,
«үлкендігі құнажын сиырдай» деуге сиярлық. Ұрғашы екен. Желіні сүтке
шертіп тұр.
– Осы маңайда күшігі болу керек, – деді Сақа, – тауып алсақ қайтеді?
– Қой, – деді Шоқан, – күшігін іздейміз деп пəлесіне ұрынармыз.
– Қандай?
– Əкесі жоқ деймісің бұның?
– Болса, күшігін ол да қорғасар еді, көрінбегені – болмағаны ғой.
– Болса, қорғанатын мылтық бар, – деді Тоқбет.
– Іздейік, – деді Сақа.
– Қайдан табасың, қалың ағаш пен кесек тастардың арасынан.
– Ана бір жылы, бір аңшының көргені бар.
– Нені?
– Аюды.
– Қайдан?
– Оның айтуынша осы шоқының арғы құлай берісінде, жуандығына екіүш кісінің құшағы əрең жететін, бұлақтарының аумағы кең қораға
сыймастық үйеңкі бар.
– Үйеңкі өсе ме, бұл тауда? – деді Көкшетау жерінің өсімдіктерінен
хабары бар Шоқан.
– Хан атаңның заманында, бір орыс үйеңкінің жас шыбығын Есіл
бойынан əкеліп отырғызса керек, содан еніп кеткен көрінеді. Өзімнің де
көргенім бар, іші кең қуыс, соған аралар бал салады, аю балды алып жейді.
– Ендеше көрейік, – деді Шоқан да қызығып.
– Олар барса, үйеңкінің төңірегіне үйілген, түбімен қопарылған,
жуандығы сырғауылдай қарағайлар, теректер, қайыңдар!
– Бұлары несі? – деген сұрауға.
– Көрмей тұрсыңдар ма? – деп жауап берді Сақа, – үйеңкінің анау
жоғарыда үңірейіп тұрған қуысына, аюдың бойы жетпейді, өрмелеп
шығуға, діңгегі тік, соған сатылап шығуға жасаған айласы ғой.
– Сонда, тамырымен қалай қопарған, бұндай ағаштарды?
– Күшті хайуан ғой ол! Ту қойларды, кішігірім өгізшелерді құшақтай
көтеріп əкете береді.
– Апырай ə?!
– Күшіктері көрінбеді ғой, бұл арадан?
– Əне, тығылып отыр! – деді, Шоқанның артына қорғалаған Айжан,
үйілген ағаштардың астын қолымен нұсқап.
Бəрі үңілсе, үлкендігі қанден иттей ғана екі ақтөс, қоңыр күшік шөке
түсіп отыр. Олардың ығысып бақырғанына қарамай Тоқбет пен Сақа
тасадан суырып алды да, екеуін Тоқбеттің шапанына бөлеп, байлады.
Үйілген ағашты сатылап, балдың бар жоғын білгілері кеп қуысқа үңілмек
оларды ішінен ызыңдай қаптап шыға келген аралар қуып шықты.
Жабылған аралардан бəрі де бастарын қорғап, тырым-тырағай қашты.
Айжанды Шоқан шинелінің етегіне жасырып, денесін бүйіріне қатты
қысып алған еді, сонда байқаса, дірілдеген денесі, от-жалын болып күйіп
барады.
«Бүкіл адамзатта жалғыз жанашырым» деп, азғантай уақытқа болса да
соңынан ере қалған Шоқаны, қатардағы еркектердің біреуі боп, мылқау
нəпсінің соқыр тілегін орындап тынды... Алыстағы арманы болса да,
Айжан үшін қалың қара бұлт басқан аспанынан жылтырады деген жалғыз
жұлдызы – Шоқан еді; əлгі зорлығынан кейін, оны да қара бұлт бүркеп,
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Аққан жұлдыз - 39
- Parts
- Аққан жұлдыз - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 213230.5 of words are in the 2000 most common words45.7 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3864Total number of unique words is 214333.1 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3877Total number of unique words is 217032.3 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3769Total number of unique words is 209632.9 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3854Total number of unique words is 224732.5 of words are in the 2000 most common words46.8 of words are in the 5000 most common words54.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3851Total number of unique words is 220231.7 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3936Total number of unique words is 213434.9 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words56.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3809Total number of unique words is 217832.1 of words are in the 2000 most common words46.7 of words are in the 5000 most common words54.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3859Total number of unique words is 218033.4 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3814Total number of unique words is 186635.9 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3791Total number of unique words is 213233.1 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 223831.8 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3882Total number of unique words is 214933.4 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3986Total number of unique words is 222532.3 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3952Total number of unique words is 214134.2 of words are in the 2000 most common words48.2 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3931Total number of unique words is 189136.6 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 212233.3 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words56.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3873Total number of unique words is 218232.6 of words are in the 2000 most common words47.2 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3753Total number of unique words is 211432.6 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3821Total number of unique words is 207034.3 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 202934.9 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3799Total number of unique words is 219633.5 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3816Total number of unique words is 220131.7 of words are in the 2000 most common words46.4 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3910Total number of unique words is 222331.8 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3823Total number of unique words is 195334.8 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3860Total number of unique words is 217233.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words55.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 223932.8 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 215130.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3830Total number of unique words is 205634.5 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3683Total number of unique words is 210229.2 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words48.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 221528.9 of words are in the 2000 most common words41.1 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3779Total number of unique words is 230830.7 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words50.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3832Total number of unique words is 220132.2 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3890Total number of unique words is 234933.5 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3878Total number of unique words is 228831.8 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3857Total number of unique words is 229032.6 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3812Total number of unique words is 214335.0 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3915Total number of unique words is 217733.7 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 223235.4 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3742Total number of unique words is 206834.9 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3790Total number of unique words is 230231.1 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 226731.0 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3804Total number of unique words is 232529.2 of words are in the 2000 most common words42.2 of words are in the 5000 most common words50.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 215931.0 of words are in the 2000 most common words43.9 of words are in the 5000 most common words51.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3706Total number of unique words is 228929.3 of words are in the 2000 most common words42.8 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3815Total number of unique words is 227132.0 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3754Total number of unique words is 213733.6 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3739Total number of unique words is 221231.5 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 227332.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3787Total number of unique words is 223032.6 of words are in the 2000 most common words45.9 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 221231.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words53.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3833Total number of unique words is 225730.7 of words are in the 2000 most common words42.3 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3785Total number of unique words is 225031.6 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3847Total number of unique words is 223429.9 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3805Total number of unique words is 212132.7 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words54.0 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3774Total number of unique words is 215130.1 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.2 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 57Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3676Total number of unique words is 217929.6 of words are in the 2000 most common words43.4 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 58Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3820Total number of unique words is 217331.6 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 59Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3884Total number of unique words is 228831.9 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.4 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 60Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3904Total number of unique words is 220232.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 61Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3843Total number of unique words is 214333.0 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 62Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3837Total number of unique words is 214132.6 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words53.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 63Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3795Total number of unique words is 227231.1 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 64Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3953Total number of unique words is 217733.8 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 65Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3845Total number of unique words is 219932.2 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Аққан жұлдыз - 66Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 816Total number of unique words is 59045.0 of words are in the 2000 most common words59.0 of words are in the 5000 most common words66.5 of words are in the 8000 most common words