Тағдыр - 44

аталатын шеткі көшелері мен бекіністің екі ортасында ашық алаң бартұғын. Қарасу бойындағы сол жасыл алаңда қаптаған адам шоғыры
көрінеді. Жолдың екі қапталында да тізіліп тұрған көп халық.
– Келе жатыр...
– Демежанды əкеле жатыр!
– Жүріңдер, дардың қасына барып көрейік...
– Құрысын, бала-шағаның жүрегі ұшып кетіп жүрер, — дескен сөздер
ауыздан-ауызға көшіп, ала-шабыр, құранды топ өзінше дуылдасып тұр.
Əскер қоршауындағы пар атты арба жаңағы қалың жиынға жетпей
тоқтады да, Демежанды жерге түсірді. Сонан соң қарулы шеріктер оны
ортаға алып, сонадай жерде көпшіліктен оқшау, бөлегірек тұрған ұлықтарға
қарай алып жүрді. Демежан енді байқады: жиналған жұрттың дəл қарсы
алдында, арқан бойындай жерге биік дар құрылыпты. Оны да кешелі-бүгін
орнатса керек, жуан бөренеден қиылған дар ағашы əлі кір шалмаған
күйінде, көгалды жазықта шаңқандай болып, алыстан көзге ұрып тұр.
Бұл маңда да қарулы жасақ жеткілікті екен. Қала гарнизоның түгел
осында əкелген сияқты, əскердің бір тобы дар ағаштың қасында,
қалғандары жиналған жұртты кейін ысырып, алдыңғы қатарда тізіліп тұр...
Жалпы мына жиында еңсені езген үреймен қоса, айрықша сұсты
салтанаттылық бар. Əлден уақытта əскер арасында барабан ұрылып, керней
тартылды. Үкім шығарудың дайындығы. Адамды жазалауға, үкім
орындауға келгенде, бұл елде ежелден қалыптасқан үрдіс, бұлжымас тəртіп
бары көрініп тұр.
Матен-амбы да бүгін дар басына мереке кезіндегідей жасанып, шеншекпенімен келіпті. Үстінде алтын зерлі жібек шапан, басында шошақ
төбесіне козалы асыл тас орнатылған айыр қалпақ. Өзі əлденеге асығулы
сияқты. Ол жұрттың алды-арты жиналып болды-ау деген мезгілде,
тақтайдан қиылған биік мінбенің үстіне шығып, үкім оқи бастады. Оның
қытай тілінде оқыған сөздерін сібе тілмашы Дабынтай қолма-қол
қазақшаға аударып тұр. Сан рет қайталанған ежелгі жарапазан, ойдан
шығарылған «қылмыстардың» тізбегі...
Демежан оның сөзіне құлақ қойған жоқ. Бір сəт қарсы алдында үріккен
қойдай ұйлығып тұрған көпшілікке назар салды. Өз аулынан, жақынтуғандарынан біреулер келді ме деп қанша тінтіп қараса да, көзіне ешкім
ілікпеді. Жалпы, мына тұрғандардың арасында қыр қазағы жоқтың қасы.
Бəрі де осы қаланың қытайы, дүнгені, ұйғыры, қазағы аралас, əр алуан
кəсіп істейтін құрама жұрты. Қыр елі қазір жаппай жайлауға көшіп жатыр.
Оның үстіне, олар ұлықтардың бүгінгі ісінен хабарсыз болатын. Матенамбы қыр қазағының қалаға көп қатынамайтын, осындай қарбалас кезін
əдейі таңдап алған.
Қырық құрау қара тобырдың сырт жағында атқа мінген бір шоғыр
адамдар көрінеді. Демежан оларды жазбай таныды: Төртуылдың қазіргі
үкірдайы Көксеген бастатқан осы елдің зəңгі-елубасылары. Сол топта
Байсерке, Ысқақ, Тыныбайлардан басқа, Мамырбек, Тұрысбек, Таңғыт
үкірдайлар да тұр екен. Бұлар — əнеугүні Шепейзі сапарына қатысып,
Демежанға қырық рудан тас атқандай, үкіміне мөр басып, ұлыққа құлдық
ұрып қайтқандар... Демежан күні кеше өзімен бірге жүрген ру басыларына
əдейі көз тоқтатып, бірнеше рет сүзіле қарады. Бірақ олардың
ешқайсысының бұған бұрылып қарауға жүзі шыдамады. Бəрі де
тымақтарын көздеріне түсіре киіп, төмен тұқыра береді.
Үкім оқылып болған сияқты. Тағы да керней тартылып, барабан
дүңкілдеді. Жасауылдар Демежанның қол-аяғындағы кісенді алып, дар
ағашына қарай бейімдей берген... Кенет бəрі тына қалысты. Өйткені дəл
осы мезетте арт жақтан қоңыраулы күйме келіп тоқтап, одан қасында екіүш адамы бар, орыс консулы Соков түсіп жатыр еді.
Демежан да əлдебір үмітпен сол тұсқа жалт бұрылды. Бала кезінде
естіген көп ертегілерде тазша баланы, не жиһангез батырды осылай дарға
асқалы жатқанда, ғайыптан əлдебір күш келіп, құтқарып алатыны болушы
еді. Аяқ астынан сондай бір өзгеріс бола ма деп, бұл да дəмеленіп қалған.
Бірақ ол ертегі ғой, өмірде ондай ғажайыптар кездесе бере ме... Соков
Матен-амбының қасына келіп, жылы жүзбен қол беріп амандасып жатыр.
Жан-жағын жіті шолып шыққан консулдың мына азиялық жабайылықты
ұнатпай тұрғаны байқалды. Демежан оның əр сөзін қағыс жібермей, бар
зейінімен тыңдап тұрған. Соков аймақ əміршісіне қарап:
– Дəл осындай аумалы-төкпелі кезеңде мынадай ауыр жаза кесу міндетті
ме? Жəне оны тамам елдің көзінше жария түрде орындаудың не қажеті бар?
— дегендей бірдеңе айтты.
Бірақ оған Матен-амбы қысылатын емес, əзілмен күле тұрып жауап
қатты.
– Енді не істейміз, консул мырза? Сіздер сияқты ауыр қылмыстыларды
айдап жіберетін Сібіріміз, Итжеккеніміз жоқ. Империя жауларын о дүниеге
аттандыра беруден басқа амалымыз қайсы? — деген-ді.
Осыдан кейін консул де ештеңе айтпай тоқтап қалды. Енді тұтқынды дар
астына апарып, үкімді орындау ғана қалған-ды. Бірақ көңілі жайланып,
мерейі тасып тұрған Матен-амбы өзінің қасақы жауымен соңғы рет тағы
бір тілдеспей қала алмады. Ол күзет қоршауында тұрған Демежанның
қасына келді де:
– Ал, Демежан мырза, енді не айтарыңыз бар? Көріп тұрсыз ғой, сізден
ештеңені аяп қалып жатқанымыз жоқ, — деген масаттана күліп тұрып.
– Айтары жоқ, бəрі өз дəрежесінде өтіп жатыр... Тіпті сен өлгенде де
мұндай құрмет көрсетіле қоймас, — деді Демежан да езу тартып. — Бірақ
сен əділ ұлық болсаң, менің ақтық тілегімді сұрамайсың ба?
– Иə, не тілегің бар?
– Мен мұсылманмын ғой. Тым құрыса дəрет алып, екі рахағат намаз
оқып апайын.
Шығыс елдерінің салтында айыпкердің ақтық тілегін орындау деген əдет
бар. Сол үрдістен Матен де аттап кете алмады.
– Жарайды, болсын, — деді кең пейілділік көрсетіп. Сонан соң
жасауылдарға бұрылды да: — Тұтқынды су жағасына апарыңдар! — деп
бұйырды.
Он шақты шерік Демежанды қамалаған күйі су жағасына таман əкелді
де, не істер екен дегендей, сыртынан бақылап тұрды.
Ал Демежанның дəл қазір дəрет алып, намаз оқитын ойы жоқ-тұғын.
Өмір бойы сəждеге басы тимегенде, енді құдайға сиынды не, сиынбады
не?! Оның қазір бар ойлағаны — бес минут болса да осынау жарық дүниені
ұзарта түсу болатын. Сұлудың көзіндей мөлт-мөлт еткен қарасудың
жағасына барып, жүремел отырды да, асықпай беті-қолын шайды. Су сапсалқын екен, денесі ширап, жеңілейіп қалды.
Бұлақтың ар жағында ұсақ балалар ойнап жүрген. Жасы жеті-сегіздер
шамасындағы, кəзекейінің өңіріне үймелетіп теңге-моншақ таққан,
кішкентай қазақ қызы бұған тақау келіп, тамашалай қарап тұр. Мына
қаптаған қалың елдің назары осы адамда екенін сəби жүрегі сезетін секілді.
Қыз тіпті сүйкімді екен. Өзінің Назымы сияқты... Балаға не берсем екен деп
қалтасын қарманып еді, қолына күміс баулы сағат ілікті. Бір жыл бойы төс
қалтасында жатып, мұның жүрек соғысын, ақтық күндерін санаған жалғыз
серігі еді.
– Мə, ала ғой, қызым! — деп сағатты арғы жағадағы көк шөптің үстіне
тастады. Қайран тірлік кінəсыз сəби қыз бейнесінде мұнымен қоштасып
тұрған тəрізді.
Ол жуынып болған соң, намаз оқыған адамның кейпіне түсіп, еңкейіп
бара жатқан күнге қарап біраз тұрды... Есіл өмір-ай, қандай қысқа едін
сен?! Көзді ашып-жұмғандай бір сəтте зымырап өте шыққаның ба? Күнің
түнге, түнің күнге ұласып, уақыттың мына қарасудай тегін өтіп жатқан
кезінде, сенің қадіріңді кім білген. Енді, міне, таусылар, сарқылар шағында,
сенің бес минутыңды жан алғыш əзірейілден зорға сұрап алды-ау! Баржоғы бес-ақ минут. Мұның өмірі бес минутқа ұзарды...Өзінің мына
тұрысына қарап, кенет Демежанның есіне Əсет ақын айта беретін «Ағаш
ат» қиссасы түсті. Сол қиссада хан баласы Қасен өзін дарға асқалы
жатқанда, ағаш аттың тетігін бұрап, аспанға құс боп ұша жөнелетіні барды.
Əттең, дүние-ай! Мұның да сондай ағаш аты, ұшар қанаты болар ма еді?!
Демежанның көңілінде қазір өлімнен тайсалып қорқу да, өзегін өртеген
өкініш те жоқ. Тек өмірге деген өкпе, өзіне деген аяныш қана бар. Ит те,
құс та тырбанып тірлік етіп жатқан осынау қым-қуыт дүниеге бір басының
сыймағанын ойлағанда, өзін қатты аяп кетіп еді. Жат жерде жүрсе бір сəрі,
өз еліне, өзінің туған топырағына сыйдырмады ғой... Көз алдынан бүкіл
өмірі жалт-жұлт етіп, жылдам көше бастаған. Бəрі емес, əрине, естен
кетпес шоқ-шоқ көріністер... Ақыры соның бəрі тұтасып, бірігіп кетті де,
бір дара бейнеге айналды. Ол — Бибі бейнесі. Бибінің қара көзі боталап,
адамға бір жаудырап қарайтыны болушы еді. Тура сол қалпында көз
алдына келіп тұрып алды... «Бақыл бол! — деді Демежан сол бейнеге қарап
тұрып. — Мен сені бақытты ете алмадым. Қос қатын алып қорлағаным
аздай, орта жолда аңыратып тастап кеттім-ау. Қарғама... Кешіре гөр!..»
Бұдан арғысы бұлыңғыр. Өзінің жендеттер қоршауында дар ағашқа
қарай кетіп бара жатқанын біледі. Əлденеге асыққандай ешкімге бұрылып
қараған да жоқ, қаптап тұрған халыққа бір ауыз тіл де қатпады. Дар
ағаштың астындағы құламалы көлденең тақтайға өзі секіріп шықты.
Денесіне жендеттің арам қолын тигізбей, кендір арқан ілмегін де мойнына
өзі киді...
Бір қарағанда тура маңдай алдында мыс табақтай балқыған қып-қызыл
күн тұрған сияқты еді. Келесі сəтте табаны жерге тимей қалды да, дүниенің
бар салмағы мойнына түскендей, тынысы бітіп, əлгі күн сөніп бара жатты.
Айнала-төңірек əп-сəтте қап-қара түнекке айналды. Мезгілінен не ерте, не
кеш туған, өмірге екі келмес есіл Демежан дүниеден осылай өтті...
Өз жұмыстарын тындырған соң, ұйлығып тұрған ұлықта, қаптаған
қалың əскер де жарықтан қашқан тарақандай лезде ғайып болды.
Демежанның жансыз денесі көптің қолына енді ғана тиіп еді. Жұрт əлі
денені аспақтағы арқаннан босатып алып жатқанда, жамбылдың сырт
жағындағы қара жолды шаңдатып, тасқын селдей болып, қалың нөпір салт
аттылар келіп жетті. Бұлар — Абдыра аңғарыңда егін салып, күн көрген
жатақ ауылдардың Бөке бастатқан азаматтары еді. Бүгін сəске кезінде бұл
сұмдық хабарды оларға Диқанбай жеткізіп барған. Содан бір-бір
шолақтарын ерттеп мініп, қолдарына сойыл, шоқпар, айырларын алып,
шауып жеткен беттері осы болатын. Бірақ, амал не, кеш қалды. Егер осыдан
бірер сағат бұрын жеткенде, өздерінің сүйікті көсемдерін құтқарып алмаса
да, өкімет əскерімен бір айқасып қалар ма еді, қайтер еді?!
Бұл тірліктің шаруасы бітіп, енді өлікті о дүниеге аттандырудың əңгімесі
басталғанда, бейне жерден шыға келгендей, дін иелері: имам, қазіреттер
қаптап кетті. Ешен-Сейіт бастаған бұл дуалы ауыздар Демежанды жат
қолынан өлген шейіт, иманды кісі деп бағалады. Сүйекті сол күні ЕшенСейіт өз мешітіне апарып түнетті де, ертеңінде Жауыртамдағы
мұсылмандар зиратына арулап жерледі. Жаназаға бүкіл қала жұртшылығы
түгел жиналған. Онда да ойлағандары — өз қамдары. Өйткені шейіт болған
адамға топырақ салудың өзі асқан сауап көрінеді...
Осынын ертеңінде Боздақ даласында адам айтса нанғысыз тағы бір
сұмдық оқиға болды. Демежанға шығарылған үкімнің екінші тармағында
оның қора-жайын, жер-суын өкімет мүсəдіра37 қылып, төрт түлік малын
«хан талапайға» салу туралы айтылған-ды. Бұл Матен-амбының өз
қылмысын жеңілдетіп, қазақтардың да қолын былғай түсу үшін, əдейі
ойлап тапқан айласы еді.
Сол күні ұлы сəске кезінде жайлауға көшуге қамданып, жиын отырған
қалың Байғара-Жауғаш аттылы-жаяу қаралы ауылға қарай ағыла бастады.
Бұлар — өлікке құран оқу немесе тірілерге көңіл айту үшін емес, кешегі өз
үкірдайларының аулын талап алғалы келе жатқан жанкештілер. Бұл топтың
ішінде Байғара-Жауғаштың өз адамдарынан басқа, Ысқақ, Байсерке секілді
өзге рулардың атқамінер пысықтары, баукеспе барымташылары да бар еді.
Жиналған қара тобыр ең алдымен төрт түлік малды өрістен айдатып
əкеліп, пышақ үстінен бөліске салуға кірісті. Біреу жылқыға, біреу түйеге
жармасса, енді біреулері он-жиырмадан қой қосақтап жатыр. Атан өгіз,
сауын сиырлар да кім көрінгеннің қолында жүр. Бұлардың бəрі Демежанға
ақысы кеткен, еңбегі сіңген біреулер болса екен-ау, иесіз малдан қамтып
қалуды, талап-бұлауды олжа көрген аш көз ағайындар. Сұрауы жоқ, иесі
жоқ, тегін дүниенің ту-талақайын шығарып, əне-міне дегенше тып-типыл
етті.
Бұл күнде жасы сексенге таяп қалған, өзін осы малдың иесімін деп
санайтын қарт Майлық əлі тірі еді. Сол байғұс əркімнің қолына бір
жармасып, жан ұшыра көп таласты. Ақыры онысынан ештеңе өнбейтін
болған соң, қаңырап бос қалған бие бау басында өкпесі күйіп отыра кетті.
– Шабыңдар!.. Талаңдар! Ой-пой, шеттеріңнен жау түсіргіш, неткен ер
едіңдер?! Тал түсте талапайға салатындай не жазығым бар еді?!. Керімбай
мен Демежанның аруағы атар-ау сендерді! — деген сақалынан алты тарам
жас ағып отырып.
Еліріп алған есер жұрт мұнымен де тынған жоқ. Кешеуілдеп келіп,
малдан үлес тимей қалғандары енді ақ үйлерді талауға кірісті. Жайлауға
көшер алдында буып-түйіп қойған тендерді талқандап, қолға іліккен асыл
бұйым, киім-кешекке дейін бөлісіп əкетіп жатыр. Енді біреулері тақ бір
дүниені бірге жиысқандай, кілем-кілше, түс киіз, текеметтерді де сүйреп
барады. Əбден ақ көзденіп алған ашқарақтары ең соңында ақ үйлердің
үзіктерін сыпыра бастаған. Бейне алыс бір өлкеден аямас жау келгендей.
Баяғы Жоңғар жорығы қайта басталғандай...
Бибі неше күннен бері қатты жылаулар күйде, ауыр қайғы үстінде еді.
Байғұс əйел кеше кеште Демежан қазасын естіген сəтте-ақ, қара шашын
жайып жіберіп, əлі нұры таймаған ал-қызыл, сұлу жүзін тырнағымен осып,
қан жоса еткен. Содан бері үздіксіз жылау үстінде жиі-жиі талып кетіп,
қасындағы Бөке, Диқанбай сияқты үлкендер су бүркіп, зорға тірілтіп алып
отырған-ды. Бүгін таң атқалы бұл ауылдың жау шапқандай халге ұшырап,
мал-жанның талауға түсіп жатқанына да Бибі көңіл аудара қоймаған... Тек,
сырттан əлдекімдер түсірлете шауып келіп, өзі отырған сегіз қанат ақ
орданың артқы үзігін сыпырып алған кезде ғана, оған ес кіргендей болды.
Əуелде түкке түсіне алмай, жартылай жалаңаш қалған басындағы
шаңыраққа қарап аз отырды да, сонда да ештеменің байыбына бара алмай,
жүгіріп далаға шықты. Маңайда мал қуып жүрген жұртты, дүние-мүлік
көтеріп бара жатқан адамдарды көргенде ғана, санасына бірдеңе жеткендей
болды. Қорғансыз əйел тек осы кезде көпшілікке қарап дауыс салып, зарлап
қоя беріп еді.
– Елім-ау!.. Жұртым-ау! Бұл не қылғандарың? Бұл шаңырақ— бəріңнің
басыңды қосып, осы елді ел қылған шаңырақ еді ғой. Осы үйде адал
асымды ішіп, қолымнан талай дəм татып едіңдер ғой... Не беттеріңмен
талап жатырсыңдар? Тым құрыса, «бүлінгеннен бүлдірге алма» деген атам
қазақтың салтын ұмытпасаңдаршы!.. Не болды сендерге? Маған жандарың
ашымаса да, аруақ-құдайдан ұялсаңдар нетті?! — деп əр топтың қасына бір
барып, осы сөздерді зарлап айтумен болған.
Бірақ дəл қазір оның зарын ести қоятын құлақ жоқ еді. Дүниеге көзі
тұнған жұрт қолына іліккенді қалдырмай, талап, теңдеп əкетіп жатыр.
Өзара малға, мүлікке таласып, төбелесіп, қырқысып жатқандар қаншама...
Бибі жылауын кілт тоқтатты да, əлдене есіне түскендей, қайтадан үйге
кірді. Төр алдында үстіндегі жүгі шашылып қалған, үлкен сарыала сандық
тұр еді. Соның кілтін қоңыраулата бұрап ашты да, ішінен əлдебір жібек
матаға оралған бүктеулі қағаз алып шықты. Бұл — Абдыра мен Қараүңгір
өзендерінен Демежан атына берілген екі тоған судың таңбалы құжаты
болатын. Бибі соны ұстай шықты далаға. Қотан ортасында тұрған аттылыжаяулы адамдарға жақындап барды да:
– Əй, дом атқырлар-ау! Демежанның өмір бойы ойлағаны сендердің
қамдарың емес пе еді. Бүгін көзі жұмылмай жатып, соның бəрін
ұмытқандарың ба? Малды ғой талап алдыңдар, ал мынаны не істейсіңдер?
Бұған қайсыларын ие боласыңдар? — деп əлгі қағазды бұлаңдата жоғары
көтерген.
Бірақ Бибінің бұл сөзіне де құлақ асқан ешкім болмады. Өйткені бұл
жүргендер — егін егіп, жер емшегін емген еңбекші жұрт емес, төрт түлік
малды ғана байлық деп санайтын кəдімгі көшпенділер, оның ішінде де
шаруаға қыры жоқ, жай қосақ арасында күн көріп жүрген, тойымсыз тобыр
болатын. Олардың қағазға қарауға да мұршасы келмей, əрқайсысы
жетектегі жылқысымен, қосақтағы қойымен əуре болып, өз беттерімен
күйбеңдесіп жүр... Бибінің тұла бойын ыза кернеді. Кенет жерошақта
жанып жатқан отқа көзі түсті де, солай қарай бұрылды.
– Ал ендеше!.. Сендерге жер-судың керегі жоқ екен ғой. Демежанмен
бірге мұның да күлі көкке ұшсын! — деп қағазды отқа тастауға ұмтыла
берген.
Осы сəт манадан бері қаралы əйелдің əр қимылын аңдып тұрған Бөке,
жан ұшырған күйі тұра жүгірді де, Бибінің жолын бөгеп, құшақтай алды.
– Алда, Бибі шырағым-ай! Сəл сабыр етші, айналайын... Ашу үстінде
қарап отырған барымыздан, аузымыздағы нанымыздан айыра жаздадың-ау!
Бұл Демежандай ерімнің қанша жыл халдайлармен алысып жүріп, əрең
алған қағазы емес пе еді. Есіл ер күні кеше сол үшін басын берген жоқ па?!
Қолында жиғаны, көңілінде иманы жоқ, көп тоғышарды қайтесің. Маған
бер бұл қағазды! Демежаннан қалған бұл мұраны иман-шартымдай,
құранымдай сақтармын! — деп Бибінің қолындағы қағазды алды да, аса бір
киелі затты ұстағандай, ерніне апарып тəуеп етіп, көкірегіне басты.
Енді біраздан кейін мыңғырып жатқан бай ауыл көшкен елдің
жұртындай қаңырап бос қалып еді. Демежанға қарасты үйлерден
шағылмаған, тоналмаған бірі жоқ. Тек Ырысқанның ақ отауы ғана қол
тимей бүтін тұр. Оны да Мамырбек төренің адамдары қорғап қалған.
Мамырбектің ұлы Тұрысбек Ырысқанды мал-жанымен көшіріп əкетуге
ұлықтан рұқсат ала келіпті. Үлкен бір қора қой мен бір үйір жылқы да жас
тоқалдың еншісіне тиіпті... Енді, міне, ұзатқан қыздай əлденеше түйеге
жүгін артып, аттарын ерттеп, олар да орнынан қозғалайын деп жатыр.
Күн екіндіге таман еңкейгенде, бір-екі көлікке ұсақ-түйек жүк теңдеген
тағы бір шағын көш олардан бөлініп, тау жаққа қарай бет түзеді. Бұл —
Абдыра аңғарындағы Бөкенің жатақ ауылына бара жатқан Бибінің көші еді.
Байғұс əйел қайғыдан бүгіліп, ат жалын құшып, əрең жүріп келеді.
Бақытым, барым деп есептеген сүйікті жары Демежаннан өлі айрылса,
бауырындағы баласы Назарбектен тірі айрылып, қос-қабат жаза шеккендей,
қан жұтып қалған жайы бар.
«Керейдің ұрпағын жат жұртта қалдырмаймыз» деп, Мамырбектің
адамдары он екіге келген ұл баланы байлағандай етіп алып қалды.
Назарбектің «апатайлап» шырылдаған үні Бибінің құлағынан бір сəт кетер
емес.
Артта қаңырап құлазыған Боздақ даласы қалып барады. Дүниеде
Демежан деген адам болмағандай. Оның айбынды ақ ордасы осынау өлкеге
қонбағандай.
ЭПИЛОГ
Содан бері де арада бес-алты жылдай уақыт өткен. Арман мен үмітке
жүкті жаңа жиырмасыншы ғасыр бірте-бірте күш алып, адамзат тарихына
жыл сайын жаңа беттер қосуда. Бұл мерзім ішінде қашанда дүние жүзі
халқының бестен бірін құрап келген ұлы Қытай мемлекетінің өмірінде де
өзгерістер аз емес-ті.
Соның ең бастысы — осыдан екі жыл бұрын бұл елді екі жүз алпыс жеті
жыл бойы үздіксіз билеген Цин династиясы тақтан тайдырылып, монархия
жойылды. Сөйтіп, марқұм Демежан мен оның ақылшы ұстазы Лишансыңның жете алмай кеткен өзекжарды армандары кеш те болса жүзеге
асқандай болып еді. Бірақ бұдан олар ойлағандай қалың еңбекші бұқараға
азаттық таңы атып, еркіндік тие қойған жоқ. Сунь Ятсен бастаған
революциялық қозғалыс монархияны құлатып, жеңіске қолы жеткенімен,
оның жемісін кертартпа, оңшыл күштер пайдаланып кетті. Былтырдан бері
жаңа құрылған республиканың президенті болып, билік басына бір кездегі
Цин сарайынын жалдамалы құлы — генерал Юань Шихай келіп отырып
алды.
Шығыс Түркістанда құрылған жаңа өкімет те соның айна қатесіз
көшірмесі тəрізді. Іледегі бұрынғы жаңжұң ауысты да, оның орнына Янь
Цян-Цин деген біреу келіп отырды. Бұл да заты қытай ұлтынан шықты
дегенің болмаса, Маншың өкіметінің байырғы чиновниктерінің бірі еді.
Бəлкім, монархияның құлауы ішкі өлкелердегі қалың қытай
жұртшылығына игілікті əсерін тигізсе тигізіп те жатқан шығар. Бірақ
Шығыс Түркістандағы бұратана халықтар үшін, бұл өзгерістің келіп-кетері
шамалы болды. Тек қожайындар ауысты да, құлдар бұрынғы қалпында қала
берді.
Дегенмен, өмір бір орында тұрып қалмай, жаңарып, жалғасып жатыр
еді. Ер-азаматты атып-асып құртқанымен, аналар ұл табуын тоқтатқан жоқ.
Ат тұяғын тай басып, кешегі қу бұтақтың орнын жас өскіндер жауып тұр.
Тарбағатай мен Барлық тауының екі ортасында қайтқан құспен жарысып,
əлі де қаздай тізіліп ел көшеді. Əйтседе, жыл өткен сайын аттың жалы,
түйенің қомында жүретіндер азайып, Құлыстай елінің бір бөлігі
отырықшылыққа ойыса бастаған. Баяты Демежан салдырған мешітмедреселер маңында, тоған-егістік бастарында там үйлі қоржа-зəйімкелер
қатары молая түскен. Демежан аты ұмытылған жоқ. Қайта өзі өлгеннен
кейін азаматтың өp тұлғасы бұрынғыдан ары биіктеп, іріленіп кеткендей.
Ол туралы айтылатын аңыз-əңгіме, өткенді өксік ата еске алатын жоқтау
жырлар қаншама.
Уақыт мамыр айының соңы, шалқар түстің кезі болатын. Сары жиектен
шығып, Шəуешекке қарай бет алған бір топ жүргіншінің де қазіргі əңгімесі
сол Демежан төңірегінде. Топтың дəл ортасында, қара жал құла жорғаның
үстінде Əсет ақын келе жатыр. Қасында өз атқосшысынан басқа Күдері,
Бабалық жəне Шөтіктің жас зəңгісі Бөлекбай бар.
Əсеттің бұл күнде жасы қырық бестерге келіп, жігіт ағасы атанған шағы.
Қара торы, қоңырқай жүзі қазір ақ сұр тартып, толыса түсіпті. Үстінде кеңмол тігілген жасыл жібек шапан, басында құндыз бөрік. Артына бөктерген
үлкен ала қоржынның бір басында үкілі домбыраның құлағы көрінеді.
Атақты əншінің біраз уақыт Еміл бойында, Барлықтан қайтқан елдің ішінде
болып, енді қалаға оралып келе жатқан беті еді. Əлі де асықпай жата
беретін сыңайы бар-ды. Бірақ жақында арғы беттегі елден «тез қайтсын»
деген шұғыл хабар келген. Осы жазда Ақ патша əулетінің таққа
отырғанына үш жүз жыл толып, соған байланысты жер-жерде үлкен
мереке-той өткізілмек екен. Əсетті Жетісу өңірінде өтетін сол тойға
шақырып жатқан көрінеді.
Бұл топтың ішінде қазір жасы үлкені де, көп елді, көп жерді аралаған,
көне көз білгірі де Əсет саналады. Мына жағы Семей, Қарқаралы, түстігі
Жетісу, Балқаш, шығысы Алтай-Сауыр, Тарбағатай, Барлық болып, ол
дəмін татып, суын ішпеген жер кемде-кем. Кейінгі жылдары Құлыстай
өңірі де оның жыл сайын келіп, əн шалқытып қайтатын құт мекеніне
айналған.
Бұл өлкенің жер жадысын жақсы білетін Əсет Сарыжиектен ұзап, Боздақ
даласын баса, қалаға төте тартып келе жатқанда, алыстан көгеріп шалынған
қалың талды жазбай таныды. Бірден елең етіп, басын көтеріп алды да:
– Мына көрінген Демежанның қарағашы емес пе? — деді серіктеріне
қарап. — Əлде мен жаңылып тұрмын ба?
– Жоқ, дұрыс айтып келесіз.
– Сол қарағаштың дəл өзі...
– Бұл өңірде Демежан зəйімкесінен басқа мұндай қалың талды, саялы
жердің өзі де жоқ қой, — десіп қасындағылар іле қостады.
Бұдан былайғы бір алуан əңгіме осы сөзден басталып кетіп еді. Əсет сəл
томпақтау біткен үлкен қой көздерін сол алдындағы шоқ талдан алмай, бір
сəт үнсіз қалды да:
– Қайран қарағаш!.. Сенің саянда да талай аунап-қунап жатып, əн
шалқытып едік-ау! — деп көріктей кеудесін сілкіндіре, терең тыныс
тартты. — Мен Ақ патша мен Еженханға қарайтын қазақтың екі ұлысын
бірдей, кезек аралап жүрмін ғой. Сонда бір байқағаным, халқым деп қан
жұтып, елім деп еңіреген, тіпті сол жолда басын берген Демежандай
азаматты өте сирек ұшыраттым. Марқұм жігіттің төресі еді ғой. Тиген
жерін ақ алмастай тіліп түсетін ондай ерлер қайда-а қазір?
Бұл күнде жасы отыздың жуан ішін аралап, Төртуылдың бүгінгі белді
адамына айналған Күдері би де оның бұл сөзін жақсы ұғынып, іштей
құптап келе жатқан.
– Дұрыс айттыңыз-ау, Əсет аға. Қайран Демежан тар дүниеге, тайқы
маңдайға сыймай кетті ғой. Кезінде ол осындағы бүкіл елге пана болып еді,
ал біз оған пана бола алдық па? Қадірін білмей, соңынан ермей, қор еткен
өзіміз ғой! — деп ол да іште жатқан шер-шеменің тарқатқандай болды.
– Демежан айрықша жаралған жан еді. Соған орай тағдыры да ерекше
болды ғой, — деді Əсет ойын ары қарай сабақтап. — Арқа мен Жетісу
жерін аралап жүргенде, мен ішінара Ақ патшаға жақпай қалып, сонау ІбірСібірге, Итжеккенге айдалып кеткендерді білуші ем. Ал ондай ел ағасының
бұлайша қатаң жазаға тартылып, шаршы топтың алдында дарға асылғанын
көрген де, естіген де емеспін... Нақақ кетті ғой қайран сабаз!
Манадан серіктерінің сөзін тыңдап, үнсіз келе жатқаны болмаса,
Демежан туралы көп ойлап, көп қайғырған адамның бірі Бабалық еді.
– Біздің сорымызға, дəл сол тұста Матен-амбыдай қызыл көз пəле тап
келмеді ме, — деді ол осы кезде əңгімеге араласып. — Халдайлардың
намысын жыртып, осы елдің содыры мен сойқанын Демежанның соңына
салып қойған — сол залым емес пе... Бірақ нақақ төгілген қан жібермейді
екен ғой. Ақыры сол Матен де қор болып, іріп-шіріп өлген жоқ па?!
Матен-амбыға жұрт жиренішпен қарап, жек көріп кеткені сонша, оның
атын атамай, ұмытуға тырысушы еді. Амал жоқ, Демежан сөз болған жерде
ол да еріксіз ауызға алынады... Осыдан екі-үш жыл бұрын, Маншың өкіметі
құлардың алдында, Матен де қайтыс болған. Əлде кездейсоқтық, əлде
тағдырдың жіберген жазасы, — Демежан өлімінен кейін көп ұзамай, ол
құлғана дейтін дауасыз дертке шалдығып еді. Цин династиясы тақтан таяр
алдында Матеннің жүйкесі сыр беріп, күндіз күлкі, түнде ұйқыдан
айрылған-ды. Көзі ілініп кетсе болғаны, түсіне Демежан кіреді. Жəне жай
көрініп қана қоймай, қолындағы шашақты найзасымен əміршінің денесін
сұққылап жатады. Ояна келіп қараса, жаңағы найза сұққан жер іріңдеп ісіп
шыға келеді. Содан, не керек, жыл уағына жетпей, Матеннің өне бойы
шұрқ тесік мерезге айналған. Үсті-басын ірің кеулеп, ақыры төсек тартып
жатып қалған-ды. Содан көп ұзамады ғой. Өзі соңғы рет сойылын соғып,
қызғыштай қорыған Маншың үстемдігімен бірге ол да іріп-шіріп, жарық
дүниеден өшіп кетті...
Əсет Матен жайын бұрын естімеген екен. Шың таңданып басын
шайқады:
– Мынау бір ғажап нəрсе екен! Қан қарызы қарғыстай тиген екен-ау...
Кейде өлі аруақтың да осылай өш алатыны болады, — деді сүйінішін
жасырмай. — Айтпақшы, қазір Бибі қайда? Сорлы сұлу не күйде жүр?
– Бибі байғұс тірі... Қазір Абдырадағы жатақтар ауылында, Демежанның
отын өшірмей, өз алдына түтін түтетіп отырған жайы бар, — деді Күдері
жауап беріп. — Əкесі Құрман қажы да, атасы Қыдырмолда болыс та
бірнеше рет келіп, арғы бетке көшіріп əкетпек болып еді, төркініне
қайтпай, отырып қалды ғой, бейшара.
Əсет қабағын кірбең шалып, ауыр ойға батқандай біразға дейін үнсіз
келе жатты.
– Иə... Əйел затында өз еріне шын берілген, нағыз асық жар деп айтуға
болатын, сондай бір текті жандар сирек те болса кездеседі, — деді əлден
уақытта. — Ал мен өткен жылы Мамырбектің ауылына барғанымда,
Ырысқанды көрдім. Ол сылқымның ойына ештеңе келетін емес. Төсекпен
бірге көңіл де жаңғырған сияқты. «Əйел қырық шырақты» дейді ғой, бірі
сөнсе, екіншісі жаңа береді... Тұрысбектің нақсүйер тоқалы тіпті
бұрынғысынан да құлпырып, жайнай түскен бе деп қалдым, — деп ақын
аз-кем аял жасады да, ойын ары қарай жалғап əкетті. — Бұл кездесу одан
гөрі маған ауырлау тиді. Ырысқанды көрген сайын, Демежан есіме түсіп,
алай-дүлей ұйытқыған көңілді баса алсамшы... Кейде өліп қалған жақын
адамыңның мініп жүрген атын, не бір сүйікті затын бөтен біреудің қолынан
көрсең, көңіліңді мұң басатыны бар ғой. Мен де сондай күй кештім.
«Опасыз жалған-ай, бір күні көзің жұмылса, осылай телім-телім боп,
көрінгеннің қолында кетеді екенсің-ау» дедім ішімнен.
Бұл кезде біркелкі бұлаң құйрықпен суыт жүріп келе жатқан
жолаушылар Демежан қарағашына таяп қалған-ды. Күре жол зəйімкенің
желкесінен сəл қиыс өтеді екен. Сол тұсқа келгенде, Əсет серіктеріне
бұрылып:
– Зəйімкеге соға жүрейік. Осында біраз ат шалдырып, аруақты еске
алып, бəйіт оқып аттанайық, — деді баяу тіл қатып.
Бұл зəйімкеде ежелден орын теуіп қалған кейбір көрші-қолаң болмаса,
Демежанның өз туыстарынан қазір ешкім жоқ болатын. Мүсəдіраға ілініп,
қазына қарауына өткен қора-жай, егістік, шабындық жерлер басында бірер
жыл иен тұрды да, кейін жергілікті өкімет оны қытайдың бір бай
саудагеріне сатып жіберген. Қазір маңайында жыртылған жер, көктеген
егіннен басқа қыбыр еткен тірі жан көрінбейді. Иесіз, өлі дүниедей
қаңырап бос қалыпты.
Жүргіншілер зəйімкенің өзіне соққан жоқ, ауыл сыртындағы қалың
қарағаштың саясына келіп тоқтады. Бау-бақшаның қоршау-дуалдары құлап,
көрінген жерінен көлікті кісі өте беретіндей, андыз-андыз жолға
айналыпты. Ағаш арасындағы жіңішке арықта сылдырап су ағып жатыр
екен. Жолаушылар сол арада аттарының ауыздығын алып, аз-кем аял
жасады. Төңіректе азан-қазан бір шу бар. Көкке бой созған зəулім шынар,
қара ағаштардың басына қалың қарға ұя салған екен. Солар қарқ-қарқ етіп,
маза берер емес.
– Осы ағаштардың бəрін Демежан марқұм қаладан екі бағбан əкеліп, өз
қолымен ектіріп еді, — деді зəйімкенің салыну тарихын жақсы білетін
Бабалық. — Аз жыл ішінде ну орманға айналып, құлпырып өсіп кеткен.
Мұны да сəнінен айырып, селдіретіп жіберіпті ғой.
– Демежаннан белгі қалдырмаймыз деп, түгел өртеп, жойып
жібермегеніне шүкіршілік ет, — деді Күдері айналасына барлай көз
жіберіп. — Обал-ай! Еккен адамның өзі жоқ, тал-теректер өніп-өсіп тұр.
Адам өмірінің ұзақтығы ағаш құрлы болмағаны-ау...
Əсет бұлардың əңгімесіне үнсіз құлақ қойып, су жағасындағы көгалда
малдасын құрып отырған-ды. Есіне өткен күндер оралды ма екен, өңінде
өлеңге толғатқан кезіндегідей бір ширыққан мазасыздық бар.
– Нөкербек, қалқам, менің домбырамды əпере салшы, — деді бір мезетте
қасында атқосшы боп еріп жүрген жас жігітке бұрылып.
Домбыраны қолына алғаннан кейін де, құлақ күйін іздегендей, қос
ішекті сабалай шертіп тағы біраз отырды. Өзі жиі айтатын «Қисыметтің»
белгілі əуені жүр-жүрлеп, ішекке орала береді. Осылайша азырақ арқа
қоздырып, шабыт шақырып алды да, өзінің шырқау биік даусымен алғашқы
«аха-ау-ды» жеріне жеткізе бір қайырып тастап, мамырлаған майда бүлкіл,
желіске басты.
Керілген кер бетеге, қайран Боздақ, Жатушы ең қойың қоздап, түйең
боздап. Бұл күнде қара қарғаң маза бермей, Қайғыны көңілімдегі кетті-ау
қозғап.
Көрінген сонадайдан, беу қарағаш, Көзіме сені ойласам келеді жас.
Күзелген шолақ байтал құйрығындай, Қалыпсың, жапан түзде жапжалаңаш.
Дегенде, беу қарағаш, сəнің қайда, Тербеткен төңіректі əнің қайда?
Алыстан көзді арбаған ақ үйлер мен Төрт түлік өріп жүрген малың қайда?
Көшкенде жүк артатын түйең қайда? Саяңда байлап қойған биең қайда?
Жайылып төрт тарапқа данқы кеткен, Кешегі ер Демежан иең қайда?!
Əсет осы үрдіспен іркілмей ұзақ сілтеді. Қасындағы жолдастары да
қыбыр етпей, ұйып тыңдап қалған. Ақын жанды Күдерінің көңілі бос еді,
көзіне іркілген жасты көрсетпей, теріс айнала берді. Əсет сөз нөсерін төгіп,
желдіртіп барып басылғанда, шын сүйінген алғашқы сөзді де сол айтып еді.