Тағдыр - 41

да жұлдызы оңынан туған əйел болады екен. Император Сяньфанның
кешегі канизагі күйеуі өлген соң талай бақталасының басын жойып,
жиырма жеті жасында билік басына келіп еді, міне, қырық бес жыл бойы
табан аудармай тақта отыр. Небір аузымен құс тістейтін, азуы алты қарыс
сановниктер еркек бастарымен осы бір шүйкедей əйелге шамалары жетпейақ қойды.
1862 жылдың көктемінде император Сяньфан қайтыс болып, оның
орнына алты жасар ұлы Тунжи таққа отырғанда, оған ешкім таңданған жоқ.
Өйткені ол өлген императордың бірден-бір мұрагері болатын. Ал
мұрагердің шешесі Цыси, сарай салты бойынша, регентша — бас уəзір
болып тағайындалды. Бірақ Тунжидің өмірі ұзаққа барған жоқ. Небəрі он
тоғыз жасында, артына ұрпақ қалдырмаған күйі көк тəңірісіне сапар шекті.
Дəл осы тұста жесір патшайым Цысидің билік басынан таятын-ақ жөні бар
еді. Жұрттың бəрі солай деп ойлаған. Жоғарғы ақсүйектер кеңесі,
император Сяньфанның өзге баласы жоқ болғандықтан, оның ағасынан
туған немере інісі, жиырма жасар Пу-Лунды тақ иесі деп ұйғарып та
қойған.. Бірақ, керегі не, жесір патшайым олардың бұл жоспарын іске
асырмай, тас-талқанын шығарды. Күшпен тізеге салып отырып, император
Сяньфанның інісі ұлы князь Чун мен өзінін сіңлісі Дэфаннан туған төрт
жасар Гуансюйді тақ мұрагері етіп тағайындады. Ал жесір патшайым сол
бұрынғыдай өз жиеніне регентша болып қала берді.
Қазір сарай маңында Гуансюй туралы «Таққа жылап келіп отырған
император» деген сөз бар. Олай дейтіні, тақ мұрагерін төрт жасында атаанасының бауырынан күшпен ажыратып, алғаш сарайға алып келгенде, ол:
«менің император болғым келмейді. Мені мамама жіберіңдер» деп қолдыаяққа тұрмай жылап, үйіне қарай қашқан көрінеді. Бəлкім, сонда сəби
жүрегі бірдемені сезді ме, ол байғұстың да бүкіл өмірі нағашы апасының
езгісінде қайғы-қасіретпен өтіп келе жатыр ғой.
Князь Дуаньның император Гуансюйден екі жас үлкендігі бар. Бірақ,
соған қарамастан, екеуі сарай маңындағы бекзадаларға арналған мектепте
бірге оқыды. Гуансюй жасынан дімкəс, ілмиген арық бала болатын. Оның
үстіне, ата-анасының бауырынан ерте ажырағандікі ме, оқуға ынтасыз, тым
беймаза, тентек болды. Мұғалімнің тапсырмасын орындау қаперіне де
келмей, класта өзінің ойыншықтарымен əуреленіп отыратын. Салт
бойынша, сабақ оқымайтын тəртіпсіз шəкіртке дүре соғылуға тиіс еді.
Мұғалімдер қанша тістерін қайрағанымен, болашақ императорды жазалауға
батылдары жетпей, оның орнына дүреге кезекпен басқа балаларды
жатқызатын-ды. Бала кезінде князь Дуань да көктің ұлы Гуансюйге
арналған бамбук таяқтың дəмін талай татып көрген. Тағдыры маңдайына
жазған сол ащы сордан бұл əлі күнге дейін арылған жоқ. Император
Гуансюйдің басына бұлт үйірілсе-ақ болғаны, мұның арқасына ылғи да
əңгір таяқ ойнаумен келеді.
Император Гуансюй тақ иесі деген аты болмаса, нағашы апасының
шеңгелінен өмірі босап көрген жоқ. Жетесіз, ынжық неме тым құрыса
өзінің болашақ əйелін де еркімен таңдап алмады-ау!.. Князь Дуаньның əлі
күнге дейін есінде: 1888 жылы қазан айында он жетіге толған мұрагерге
қалыңдық таңдау салтанаты өтіп жатты. Бұл ең соңғы, үшінші сұрыптау
болатын. Бұл таңдауға сұлулардың сұлуы деп іріктеліп алынған, маньчжур
ақсүйектерінің отыз қызы қатысты. Қолдарындағы тақтайшаға аты-жөні,
ата-тегі, жасы жазылған арулар алтын тақта қатар отырған жесір патшайым
Цыси мен мұрагер Гуансюйдің алдына келіп, бір-бірден көрініс берген.
Əттең дүние! Кімдер жоқ дейсің бұлардың арасында?! Үлде мен бүлдеге
оранған небір қарақат көз, қыпша бел сұлулар болашақ императордың
көңілі қайсымызға ауар екен деп, бұрала басып өтіп жатты. О баста жас
мұрагердің назары басқа бір қызға түсіп еді. Бірақ онысынан ештеңе
шықпады. Өйткені жесір патшайым оған деген қалыңдықты күні бұрын
ойластырып қойған-ды. Жаңағы отыз қыздың арасында Цысидың туған
ағасы, генерал Гуй Сяньның қызы Лун Юй бикеш те бар-тұғын. Ол асып
бара жатқан ештеңесі жоқ, орташа ғана өңі бар, жай қатардағы көп
қыздардың бірі болатын. Жесір патшайым мұрагердің өзінше тулап,
қарсыласқанына қарамай, ақыры оны сол Лун Юйге үйлендірді.
Соның артынан көп кешікпей, 1889 жылдың көктемінде он сегізге
толған император Гуансюй ресми таққа отырды. Жас императордың өз
тізгіні өзіне тигендей, жесір патшайым біраз уақыт биліктен шеттетілген
сияқты болып та көрінген. Император Гуансюй реформашы Кан Ювэйдің
ықпалымен мемлекет басқару ісіне кейбір өзгерістер енгізбек болып та
талаптанған. Сол жылдары императорды қолдаған жаңашыл жастар
қатарында осы отырған князь Дуань да бар еді... Бірақ ол дəурен ұзаққа
созылмады
ғой.
Генерал
Юань
Шикайдың
сатқындығынан
реформашылардың сарай төңкерісін жасау жөніндегі бар құпиясы əшкере
болды да, жесір патшайым бар билікті қайтадан өз қолына алды... Міне,
император Гуансюйдің мырза қамаққа алынып, қатаң бақылау астында
отырғанына да он жылға жуықтап қалыпты. Байғұс құсадан ауруға
шалдығып, қазір күн өткен сайын сарғайып, сөніп бара жатыр деген сөз
бар. Ал жетпіс үш жастағы жесір патшайымды өткен жылы паралич соғып,
бет-аузы қисайып кетті деп еді. Бірақ ол мыстан император Гуансюйді
жалмап жұтпай тұрып, одан бұрын өле қоймас.
Князь Дуань жесір патшайым Цысидің сарайдағы сұмдықтарын еске
алса, осы күнге дейін арқасынан сұп-суық тер шығады. Дүниеде мұндай да
қолы қанды, жолы зарлы адам болады екен. Осы бір əйелдің қолынан
қаншама жазықсыз жандар о дүниеге аттанды. Ол өз билігіне қауіп
төндіреді-ау деген адамдардың бəрін аяусыз құртып отырды. Цыси ең
алдымен өзінің күндесі, император Сянфанның заңды əйелі Цыаньның
көзін жойды. Өзінің туған келіні, император Тунжидың əйелі Алтуэ
күйеуінен екі қабат қалып еді, болашақ мұрагердің дүниеге келуіне
мүмкіндік бермей, сорлы əйелді у беріп өлтірді. Өйткені, Алтуэ ұл табатын
болса, ол заңды түрде мұрагердің регентшасы деген атақ алып, Цысидың
сарайдан шығып қалуы мүмкін еді.
Жесір патшайым өзінің қастандық əрекеттерін бас əтек Ань Дэхай мен
Ли Лянин арқылы жүзеге асырып отырды. Ал император сарайында не көп,
піштірілген əтек құлдар көп. Цыси билік басында отырған кезде сарайдағы
əтектердің саны үш мыңға жетті. Түгелімен дерлік қытай ұлтынан шыққан
бұл мүгедек жанкештілердің бойында қалыпты адамдарға деген аяусыз
өшпенділік жатушы еді. Олардың қолына шексіз билік берілгені сонша,
жаңағы Ань Дэхай мен Ли Лянинның алдында жоғарғы сановниктердің өзі
дірілдеп тұратын. Жесір патшайымды көңілі түскен еркектермен
жалғастыратын да — сол əтектер ... Иə, Цыси ханым өмірдің лəззатын бір
кісідей-ақ татып бақты ғой. Ол алтын тақта əулиемсіп отырып-ақ, екі мəрте
некесіз бала тапты. Біреуін өзінің ежелгі ашынасы генерал Жун Луден,
екіншісін Бежін театрының əншісі, жас жігіт Яо Баошаннан тапты деген
сөз бар. Бірақ сол екеуінің де жымын білдірмеді ғой. Көп ұзамай жаңағы
əншінің де, одан туған нəрестенің де көзін жойып жіберді де, ал генерал
Жун Луден туған қызы əкесінің қолында бойжетіп, өсе берді. Ақыры ол қыз
да далада қалған жоқ. Осыдан бес-алты жыл бұрын император Гуансюйдің
інісі — екінші ұлы князь Чунге ұзатып, құтты орнына қондырып та қойды.
Жесір патшайым Цыси уақытының көбін жаздық сарай — Ихэюаньда
өткізеді. Оның туған күні астанада жыл сайын үлкен мереке болып
тойланады. Сол күні жаздық сарайға он мың кептер ұстап əкелініп, жесір
патшайымның ұзақ өмір сүруі үшін, қолдан ұшырылады... Ал сарайда
тұратын ондаған суретші неше жылдан бері жесір патшайымды əр
қырынан бейнелеп, бітіре алмай келеді. Сонан кейінгі бір ермегі — айырым
бөлмеде сақталатын асыл тастар, əртүрлі əшекейлер. Мұнда арнайы
қорапқа салынған лағыл, меруерт, жақұт, гауһар тастардың алты мыңдай
түрі бар. Кейде көңілі түскен қонақтарына соларын көрсетіп тамашалайды.
Бір бөлмеде — дүние жүзінде жасалған сағаттар коллекциясы. Сол сағаттар
алуан түрлі үн шығарып, жесір патшайымның ақтық минуттарын санайды.
Бежіннің батыс солтүстігіндегі əсем табиғат аясына алтынмен аптап
салдырған мавзолейдің де өз иесін күтіп тұрғанына əлденеше жыл болды.
Сірə, жесір патшайым өзінің де, император Гуансюйдің де ұзаққа
бармасын сезетін болуы керек. Жақында болашақ тақ мұрагерін де алдын
ала белгілеп қойыпты. Император Гуансюйде бала жоқ... Ал бұдан кейінгі
Цин тағының иесі кім болады дейсіз ғой? Жаңағы Цысидің некесіз
қызынан туған екі жасар жиені — Лy И. Ал баланың əкесі ұлы князь Чун
бас уəзір — регентша болып тағайындалыпты.
Əрине, князь Дуань дəл қазір өз көзімен көрген, жақсы білетін жайларын
ғана еске алып отыр ғой. Болашақты кім болжай алған? Осыдан тура алты
ай өткенде, яғни 1908 жылдың 15 қарашасында жесір патшайым Цысидің
де бұл өмірмен қоштасатынын, бірақ өзі жан үзерден бір күн бұрын
император Гуансюйге у бергізіп өлтіретінін ол қазір білген жоқ еді. Жалғыз
жесір патшайым Цыси ғана емес, бүкіл Қытайды үш ғасырға жуық билеген
Цин династиясының да небəрі үш-ақ жылдық өмірі қалғанын қазір
мөлшерлеу қиын еді. Сол сияқты, жаңағы өзі менсінбей отырған Лу И атты
екі жасар бала Сюаньтун деген девизбен Маншыңның ең соңғы
императоры атанып, бес жасқа толмай тақтан мəңгі таятынын, кейін ол
ержете келе жапондардың қолына өтіп, он бес жыл бойы Қиыр Шығыстағы
Манжуго аталатын қуыршақ мемлекетті басқарып тұратынын дəл қазір
князь Дуань қайдан білсін.
Ал осыдан жиырма жыл өткенде жесір патшайым Цысидың моласының
басында сұмдық оқиға боларын да əзірше ешкім білген жоқ еді. 1928
жылдың жазында Гоминдан армиясының генералы Сунь Дянии əскери
жаттығу өткізем деген сылтаумен сол маңайға баратынын, мавзолейдің
астын кеулеп, жесір патшайымның табытын тонайтынын, сөйтіп жалпы
сомасы жеті жүз елу миллион доллар тұратын асыл тастарды үптеп
кететінін, ал қырық бес жыл бойы табан аудармай тақта отырған дүние
қоңыз Цыси тағдырдың тəлкегіне ұшырап, ақыры өз қабірінің басында
жалаңаш қалатынын кім болжай алған?!
Князь Дуань бір сəт қиял дүниесінен селт етіп оянғандай, бүгінгі
болмысқа қайта оралды. Борпылдаған шаңды жол қанша жүрсең таусылар
емес. Жүргіншілер борбастау келген шөл далаға барған сайын ішкерілеп
ене түсіпті. Жолдың екі қапталында шанжау-шанжау өскен жыңғыл мен
жиде, алыстан сағым көтеріп, ормандай ұлғайып көрінетін шоқ-шоқ
тораңғы тоғайынан өзге көзге түсер ештеңе жоқ. Түстіктегі Ереңқабырға
сілемдері бірте-бірте алыстап, мұнарға батып, қалып барады. Ал бұлардың
маңдай алдында көкжиекпен астасқан тағы бір көгілдір белдеу бар.
Шамасы, Майлы-жəйір таулары болуға тиіс. Бірақ ол да бүгін-ертең жеткізе
қоятын жер емес.
Маншың төресі əлденеден тағатсызданғандай портфелінде жатқан
Шығыс Түркістанның картасын алып қарады. Шихудан шыққан соң
күншілік жерде Шепейзі деген тағы бір бекет бар екен. Соның дəл қасынан
Жырғалаң өзені ағып өтеді. Бүгін кешке қарай сол өзен бойына жетіп
жығылса да жаман болмас еді. Мына ыстықта одан басқа жерден пана табу
да қиын болар. Жергілікті жұрт осы маңай жөнінде: «Тозақ жетеу,
Шепейзімен сегіз», — дейді екен. Сол сөз тегін шықты дейсің бе?! Бүгін
таң атқалы князь Дуаньді əлденені сылтауратып, осы арадан кейін қайтып
кетсем бе деген бір ой мазалап келеді. Шынында да, «денсаулығым
көтермеді, ауырып қалдым» деуіне болады ғой. Бірақ олай өтірік айтуға
ақсүйектік намысы жібермеді. Не де болса, ілгері жылжи беруден басқа
амал жоқ. Шəуешек — осыдан тура бір жарым ғасыр бұрын Цин
армиясының атының тұяғы жеткен жер ғой, бұл да бірдеме қып жетер.
Тағдырдың тəлкегі деген осы екен. Бұрын тек картадан ғана көріп,
империя иелігіне кейін қосылған жерлерге жай мақтанышпен қарағаны
болмаса, күндердің күнінде Жоңғарияның шөл даласында өстіп
сандалармын деп кім ойлаған?! Мұны əдейі жазасын тартсын деп жіберді
ғой бұл меңіреу түкпірге. Ендеше бəріне төзуге тура келеді.
Бұрыннан реформашылар жағында жүрген князь Дуань, осыдан бірнеше
жыл бұрын ішкі өлкелерде ихэтуаншылар көтерілісі бұрқ ете қалғанда,
соларға тілектес болғаны рас. Жеке бұл ғана емес, жыл сайын қабындап
бара жатқан шетел капиталының қыспағынан құтылу үшін,
көтерілісшілерді сановниктердің көбі-ақ қолдап шықты. Тіпті халық
қаһарынан қаймыққан жесір патшайымның өзі де не істерін білмей, екі
ұдай күйге түсті. Бастабында шетел адамдарын жаппай қыруға бұйрық
беріп, мəселені асқындырып жіберген сол мыстанның өзі емес пе еді. Кейін
жағдай өзгергенде, бұлт етіп, бұрынғысына мүлде қарсы бағыт ұстады. Не
керек, осындай екі жүзді тұрлаусыз саясаттың салдарынан көтеріліс
жеңілді ғой, əйтеуір... Цин өкіметі шетелдіктерге жүз миллиондаған лян
айып төлеп, кешірім сұрауға мəжбүр болды. Бірақ əбден асқынып алған
еуропалықтар оны да қанағат тұтпады. Кезінде көтерлісшілерге бүйрегі
бұрып, қол ұшын берген жоғары шенді əкімдерді шетінен жазалауды талап
етті. Мұндай құрбандыққа жесір патшайым да көп қинала қойған жоқ,
қайта өз қарсыластарынан құтылып қалудың тиімді жолы деп білген. Сарай
маңындағы он екі министрді аяусыз, ауыр жазаға тартты. Сол оққа
байланған он екінің бірі — осы отырған князь Дуань.
Жазаға кесілгендердің арасында тікелей император əулеті саналып, сары
белбеу буынып жүретін, не бір марқасқа бекзадалар бар еді. Ал князь Цзай
Сюнь — император Гуансюйдің, жатыры бөлек демесең, бір əкеден туған
ағасы-тұғын. Жесір патшайым осылардың бүкіл лауазым-шендерін жұрдай
қып сыпырып алды да, «өзін-өзі өлтіруге» үкім шығарды. Көп ұзамай Цин
сарайындағы ішкі істер палатасының бастығы Чжо Шуцяо мен Сандуң
өлкесінің губернаторы Юй Сянь да əлгілердің кебін киді... Солардың
ішінде тірі қалғаны — осы князь Дуань ғана. Мұның алған əйелі жесір
патшайымға немере туыс боп келетін. Əлде соның шарапаты тиді ме, мұны
бір жолғы ажалдан арашалап, барса келмес алыс өлке — Шығыс
Түркістанға жер аударды. Əрине, князь Дуань басында, қатты қорланып,
өзіне-өзі қол жұмсай жаздаған кездері де болды. Өйткені қытай-маньчжур
салтында, адамның өзін-өзі өлтіруі қорлық емес, құрбандық, ерлік
саналатын... Əйтсе де, көп ұзамай мұның бойында тіршілік рухы белең
алып, жесір патшайымға ерегескенде, əлі де болса жер бетінде жүре тұруды
жөн көрген. Бұл қазір де сол қақпастың өлімін күтіп жүр. Соның көзі
құрып, əкімшілік ауысқандай болса, өзінің бұл өлкеде бір күн тұрмай,
астанаға қайта оралатынына сенімді. Бұл туралы басқалар да солай
ойлайды. Іле жаңжұңының да князь Дуаньға жер ауып келген адам ретінде
қарамай, мұның алдында кəутек қағып, сыйлап тұратыны сондықтан.
Князь Дуаньды Шығыс Түркістанға келген соң, тым құлдыратып
жібермей, оған өлкедегі заң жүйесін басқаруды ұсынған-ды. Қызметтің аты
— қызмет. Бір күнде болса күнің түсіп тұрған соң, өзіңе жүктелген міндетті
атқармаса тағы болмайды. Енді, міне, қиян түкпірдегі көшпенділердің
мекенін іздеп, сандалып келе жатқан түрі мынау. Естуінше, Тарбағатай
аймағында кілең бір бүлікші, сотқар қазақтар тұратын көрінеді. Бұл осы
сапарында өкіметке қарсы бас көтерген Демежан деген сондай бір
бұзақының қылмысын тексеріп, үкімін шығарып қайтуы керек. Былай
қарасаң, күлкің келеді: Ішкі өлкелерде, астанада, тіпті Цин сарайының
өзінде небір көкжал бекзадалар сотсыз-сұрақсыз өлім құшып жатқанда,
қайдағы бір ереуілші қазақтың ақ-қарасын анықтау кімге керек болды
екен?! Қылмыс істеді ме, басын қағып таста да қарап отыр.
Бұл осы ойын сапарға аттанбай тұрғанда Іле жаңжұңына ашық айтты да.
Бірақ жоғарғы ұлыққа сол Демежан деген адамды қаралаумен бірге
ақтайтын қағаздар да көп түсіп жатқан көрінеді. Үкім айтар алдында соның
анық-танығын дұрыстап тексеру керек. Бұратана халықтар тұратын
шекаралық өлкеде мұндай ұсақ-түйекке мəн бермесе болмайды деседі.
Мұндағы ұлықтар онсыз да ілдебаймен əрең бағынып отырған жабайы
жұрттың арасынан тағы бір өрт шығып кете ме деп қауіптенеді.
Князь Дуаньның керуен-көші ол күні Шепейзіге жете алған жоқ. Межелі
жерге ертеңінде түске қарай əрең жетіп, Жырғалаң өзенінің жағасында
бірер күн еру болды.
VIII
Ал мəртебелі ұлықты қарсы алуға шыққан ел адамдары осыдан үш-төрт
күн бұрын Керей жайлауына ішкерілей еніп, Көлденеңге келіп тоқтаған-ды.
Бұл мұрнағы жылы Матен-амбыны күтіп алатын саялы, салқын қоныстың
дəл өзі еді. Мамырбек төре мен оның ұлы Тұрысбек үкірдай биыл да сол
араға əлденеше үй тіктіріп, қапысыз дайындалған екен. Матен-амбы
бастаған үкірдай-зəңгілер өздеріне арналған қонақасыларын жеп, сол жерде
екі-үш күндей күтіп жатты.
Бірақ келетін ұлықтың төбесі көрінер емес. Ұты бекетіне жіберген
шолғыншылардан да еш хабар жоқ. Матен-амбы Құлжадан бергі өзі жатқа
білетін бекеттерді қанша санағанымен, ұлықтың мына жүрісі оның есебіне
бағынбаған секілді. Ұлық кешіккен сайын, Матен де сабыр-тағаттан
айрылып, мазасыздана бастады. Ол аймақ орталығынан аттанарда,
қасындағы үкірдай, зəңгі-елубасыларға:
– Біз не осы жолы Демежанды біржола қаралап, келмеске кетіретіндей
етіп, үкімін бекіттіріп алып қайтамыз да, не оны ақтап, жала жапқанымыз
үшін су түбіне өзіміз кетеміз. Бəріңнің де басып берген мөрлерің бар...
Ұлықтың алдына барғанда солқылдамай, сөздерінде тұрыңдар! — деп
əбден жетесіне жеткізіп, шүйлеп алып шыққан-ды.
Не үшін екен, Көлденеңге келгелі, ел жуандары сол алғашқы арыннан
айрыла бастаған секілді. Егер мына арада өстіп ұзақ жата берсе, елден
шыққанда-ақ екі ұдай күйде неғайбылданып зорға ілескен Төртуыл
кісілеріне əртүрлі ой түсіп, райдан қайтып қалатын түрі бар. Əр жерде
күңкіл-сүңкіл əңгіме, күдікті бас қосулар көбейе бастаған... Бұлардың бұл
жүрістерінің мəнін осы төңіректе отырған Керейлер əлі біле қойған жоқ.
Егер біле қалса, оның арты да жақсылыққа соқпауы мүмкін. Қанша
дегенмен, Демежанның сүйегі — Керей. Ағайын-қарындас қанға қызбас
деймісің. Осындай бір қауіп барын кешелер Матеннің есіне салған
Мамырбек еді.
Осыны естігеннен кейін-ақ ұлықтан маза кетті. Ақыры Мамырбек екеуі
оңаша ақылдасқанда, бұл жерден тезірек көтеріліп кету керек деген бəтуаға
келді. Бұлар енді көп бөгелмей жолға шығып, қажет болса Шихуға дейін
баруға бел байлаған.
Осы тəуекелмен бұлар бірнеше киіз үйлерді, абылайша-қостарды түйеге
артқызып, жеткілікті жол азығы мен сойыс малын алып, бүгін күн шыға
Көлденеңнен аттанып та кетіп еді. Атты кісіге жер алыс па, арбамен
итырықтап екі күн жүретін жолды салт аттылар бір-ақ күнде басады. Бұлар
сол күні-ақ екі бекет жер алып, Ұланбұлаққа жетіп қонған. Осы арада
аттарын тынықтырып, жетектегі бір тайдың жылы-жұмсағына тойып алды
да, таңғы салқынмен тағы да жолға шығып кетті. Олардың да ойлары —
бүгін не де болса Шепейзіге жетіп жығылу.
Жəйірдің күнгейіне бір ілінген соң, жол ыратөмен еңістей беретін. Жиын
қарасы елу-алпысқа жуық адам біркелкі бүлкек желіспен суыт жүріп келе
жатты. Матен-амбының өзі алда, астындағы қақпан бел қара жорғаның
тайпалған жүрісімен топ бастап, бөгелмей тартады да отырады. Ол тіпті
істің осылай бет бұрғанына, мəртебелі ұлықты неғұрлым ел ішінен
жырақта қарсы алып, шаруаны оңаша жерде бітіретін болғанына қуанышты
еді. Матен-амбы бұл жолы іс қағаздарын реттейтін заң орнының бір екі
адамынан басқа қала ұлығын да, мұндайда қасынан екі елі қалмайтын
халдайларды да əдейі ертпей, бұл сапарға бірыңғай қазақтарды ғана алып
шыққан. Өйткені бұл іске өзгені араластырмай, ұлыққа айтылар арызшағымды қазақтың өз аузымен жеткізуді жөн көрген.
Қазір оның қасында өзімен ымы-жымы бір Мамырбек төреден басқа,
үкірдайлардан: Көксеген, Таңғыт, Тұрысбек бар. Тек Мəмбеттің үкірдайы
Шəйі ғана сол мөрін баспаған, райынан қайтпаған күйі, ауырып жатырмын
деген сылтаумен бұл жолы да жырылып қалып қойды... Ал топтың негізгі
құрамы —Төртуыл кісілері. Берікбол, Күдері сияқты Демежанды ашық
жақтайтын бірен-саран адамдар болмаса, қалған зəңгі-елубасы, ақсақал,
билердің көбі осында еді. Матен-амбы бұл жолы солардың бас-басына кісі
шаптырып, əдейі қосып алған. Жыл басында осылардың талайы
Демежанның үстінен жазылған шағымға қызды-қыздымен мөр басып
қалды да, енді сол үшін жауапты болып, мына сапарға еріксіз ілескен
жайлары бар.
Матен-амбы бүгін үкірдайлардың əрқайсысын кезек-кезек қасына алып,
əртүрлі əңгімемен алдарқатып келеді. Емексіткен жылы-жылы сөздер
айтып, шырға тастап, өз жағына тарта түспек болады. Жеме-жемге
келгенде айнып кетпесін, солқылдақтық жасап жүрмесін дегені... Əзірше ең
ақырына дейін қасымда қалады деп қатты сенген адамы — Мамырбек қана.
Ал өзге үкірдай-зəңгілердің ел шетінен ұзаған сайын табаны тайғанақтап,
əpтүрлі мінез көрсетіп, қысқа күнде қырық құбылып келе жатқаны рас еді.
Төртуылдың қазіргі үкірдайы Көксеген де бұл сапарға онша бой сала
қоймай, селсоқтау аттанды. Оның ұзақ жыл бойы Демежанмен бөлісе
алмай жүргені үкірдайлық мансап болса, оған қолы жетіп тынған. Демежан
биліктен ғана айрылып қоймай, абақтыға қамалып, пұшайман, мүшкіл
күйге түсті. Оған артылған қылмыс-кінəраттың көбі өтірік жала екенін де
іштері сезеді. Ұзында өші, қысқада кегі кетсе де, ағайын көңілі осымен
тынса керек еді. Маншың ұлығына қолжаулық болып жүрген ендігі əрекеті
Көксегенге де артықтау көріне берген. Ұлыққа сенім бар ма? Өгізге туған
күн бұзауға тумасына кім кепіл. Ертеңгі күні ел-жұрт не айтады? Соның
алды түйілген ашу-ыза түрінде, мол дүмпумен жетіп те жатқан. Осылай
қарай аттанар алдында, Қараменденің өзінен кейінгі басты адамы, ағалас
інісі Күдері келіп, бұған ауыр-ауыр сөздер айтты:
– Ұрлыққа аттанған немедей түксиген түрлеріңнен түңілдім-ау.
Ағайынды өкпеге қисаң да, өлімге қалай қиясыңдар? Демежан — жел
жағында панамыз, күн жағында саямыз емес пе еді. Осы жұрт ел болсын,
халық қатарына қосылсын дегеннен басқа жазығы бар ма еді? Жабылып
жүріп жарға жығып, алар мансаптарыңды алдыңдар. Қыр соңынан қалмай,
құлғанадай қуатын енді не əкелеріңнің құны бар? Ел намысы қайда?
Сүйекке таңба түсіріп, өз беттеріңе жуса кетпейтін күйе жаққыларың келе
ме? Ертеңгі ұрпаққа, келер нəсілге не айтасыңдар?.. Байқаңдар, ертең-ақ
ұрлықтарың ашылады. Ұлыққа ерген адамның ұлы жолдың үстінде ұлып
қалатын да кезі болады... Егер осы жолы қолдарыңды қанға матырсаңдар,
ендігі ісім сендермен, мына тұрған сенімен болады, Көксеген! — деп
ызамен өртене тұрып, ел атынан ауыр салмақ салып еді.
Жасы кіші болғанмен, Күдері қазір түгел Төртуылдың сөзін ұстап
жүрген беделді билердің бірі. Үлкен шаңырақта отырған, кешегі кəрі зəңгі
Сымайылдың ұрпағы. Көксеген үкірдай атанғанымен, ел ішінің көп
шаруасы осы Күдері төңірегінде шешіліп жататын. Егер ол теріс бұрылып
кетсе, Қараменденің қақ жарылатыны анық. Сонымен, Көксеген қазір ел
адамдарының да сөзін аяққа баса алмай, Матен-амбының да бетін
қайтаруға тəуекелі жетпей, екі ұдай күйде басы қатып келе жатқан-ды.
Осы сапар үстінде бір-екі рет өзінің ендігі бақталасы — Тыныбаймен
тілдесіп, сыр тартып көріп еді, бірақ ол:
– Бауыр өзіміздікі екені рас. Алайда біздің қолда тұрған не бар? Обалы
болса — ұлыққа болсын! —дегеннен басқа ашып-жарып ештеңе айтпады.
Тыныбайдың да көмейі белгілі: Демежаннан құтылса, бір табан
жақындай түсетін үкірдайлық мансапты былай қойғанда, тым құрыса
Жауғаш ішінде өзінің бірінші адам болып қалатынын жақсы біледі.
Осы топтың ішінде ара ағайын саналатын Жұмықтың үкірдайы Таңғыт
болса керек еді. Қазір ол көлденең көзге Төртуылдың ішкі ісіне
араласпайтын сырт адам секілді, өзін тым бейқам ұстап келеді. Бұл сапарға
Шəйінің ермей қалуы оған да біраз ой түсірген. Бірақ əлі де бір жағына
анық беттей алмай, əрі-сəрі күйде жүр. Былай ойлап қараса, Демежаннан
ашық қиянат, зорлық көрген жері жоқ екен. Оның жұрт алдында тым асқақ
көрініп, басқа үкірдайларды бойымен басып тұратыны ғана көңілге аздап
құрт түсіргендей болады. Оның үстіне, Демежан соңғы жылдары
Таңғыттың басынан аттап, теріскейдегі Жұмықтың Құрман қажы, Бұтабай
сияқты басшыларымен алыс-беріс жасап, қоян-қолтық араласып кетті.
Сонысы ұнамайды... Əйтпесе, Демежан өлімге қиятын адам ба?! Істің беті
қалай бұрылса да, ақы иесі Төртуыл кісілерінің өзі шешсін. Оған бола
Таңғыттың аймақ əміршісі Матен-амбымен түс шəйісіп, араздасатын жайы
жоқ.
Ал бұлармен салыстырғанда, Мамырбек төренің ой-пікірі мүлде айқын
еді. Ол Демежанның басқа қасиеттерінен гөрі, Керейлігінен қатты
сескенеді. Керейдің ру басылары төрелермен ұзақ жыл айқасып, ақыры
қолдарынан ештеңе келмеген соң, Демежанды бауырға тарта бастағанын
бұл да талайдан бері сезіп-біліп жүр. Рас, кезінде Демежан өз руластары
қанша қолқалап шақырса да, өзінің жылы орнын суытқысы келмеген. Ал
осы жолы абақтыдан құтылып шығатын болса, өзін өкпелеткен Төртуыл
ішіне бір күн де тоқтамай, бірден ата жұртына тартуы мүмкін... Демежан
Керей ішіне келді дегенше, төрелерден билік кетті дей бер. Соны көре
тұрып, қарсыласын қанды қақпаннан қалай босатуға болады? Енді
қартайғанда Мамырбекке де тыныштық керек. Шүкір, əзірше үкірдайлығын
үлкен ұлы Тұрысбекке өткізді. Келесі кезекте кіші ұлы Қызыр, немере інісі
Омар тұр... Əлі де болса Керейді ұзақ жыл билейтін ұрпақ бар артында. Өз
əулетіне қауіп төндіретін мықты бақталастың жер басып жүргені бұған
тіпті де тиімді емес. Мамырбектің былтырдан бері Матен-амбымен тез тіл
табысып, майлы қасықтай араласып кету себебі де содан болатын.
Ал жас үкірдай Тұрысбектің жағдайы бұлардың ешқайсысына да
ұқсамайды. Бұл күнде оның есіл-дерті бақ-дəулет те, мансап та емес, бір
көргеннен естен тандыра ғашық еткен Ырысқан сұлуда. Қазір ат үстінде,
ұзақ сапарда келе жатқан кезінде де жас əйелдің ақ борықтай балғын жүзі
көз алдынан бір сəт кетпейді... Тұрысбек Ырысқанды алғаш рет осыдан
үш-төрт жыл бұрын, Жұмыққа төркіндеп барған жерінде көрген. Бұл да сол
елдегі бір асқа барып жүріп, сонда кездейсоқ ұшырасып қалды. Екеуі қасқабақпен ұғысып, келіншектің кетəрі емесін сезсе де, жолаушылап
жүргенде оңаша кездесудің ретін келтіре алмаған. Бірақ беті жылтыр
əйелден меселі қайтып көрмеген төренің жас мырзасы сол жолы жүрегіне
от түсіп, қатты бүлініп қайтып еді. Ырысқан төркінінен қайтып келгеннен
кейін де, Тұрысбек онымен тағы бір жолығудың сəтін көп іздестірді. Бірақ
ол кезде арыстандай ақырған Демежан аулының маңына қалай
жанасарсың.... Содан былтыр күзде Шəуешекке бір барған сапарында,
Демежанның жақында Барлыққа аттанып кеткенін естіп, не де болса
тəуекелге бел байлаған. Қасына екі жылпос жігітін ертіп, əдейі кештетіп
барып түсіп еді. Əлде ұстараның жүзіндей ауытқып тұратын ерке тоқалдың
байына жасаған бір қысасы ма, Ырысқан бұл жолы ештеңеден тартынбады.
Ол да мұны көптен аңсап күтіп жүргенін сездіріп, түні бойы от құшағында
өртеп, жандырғандай болған. Тұрысбек өз өмірінде талай сұлусылқымдарды көріп жүріп, дəл мына сияқты жалындай шарпыған, сұрапыл
əйелді жолықтырған емес-ті... Қайран Ырысқан! Қолға келіп қонар ма
екенсің бір күні? Демежан тірі тұрғанда, сенен аспандағы бұлт жуық қой.
Бірақ, кім біледі, үміт таңы атып келе жатқан секілді. «Құдайдың өз
жанынан берері жоқ, біреудікін біреуге аударып береді» деген де сөз бар...
Осыны ойлағанда, Тұрысбек ат үстінде келе жатып, өзінен-өзі жымыңдап
күле береді. Қалай болған күнде де, осы сапар мұның өміріне де елеулі
өзгеріс енгізуі мүмкін...
Осылайша, жітікке саяқ қосылған, мысық тілеулі, ат төбеліндей шағын
топ дəл маңдайдан шақырайған күнді де елең қылмай, межелі жерге
жеткенше асығып келеді. Олар шалқар түс шамасында Тұзкөл бекетіне азкем аял жасап, ат шалдырып, сусын басып алды да, тағы да жолға шықты.
Осыдан былай бетегелі, боз жусанды тау үстірті артта қалып, сортаң шөл,
құмдауыт дала басталады. Қазылып кеткен күре жол борбас, май топыраққа
айналып, жүргіншілер қалың шаңның астында қалатын болған соң, жол
тағанын тастап, тың даламен төте тартып келеді. Осы үрдіспен талмай
жүріп отырса, кеш бата Шепейзінің де қарасын көріп қалармыз деген
үмітпен, əлі де белін босатып шалдыға қоймаған жарау аттарды одан арман
қысай түседі.
Күн кіші бесінге тақағанда, көз ұшынан будақтаған бозғылт мұнар
көрінді. Бас-аяғы жинақы, шоқ жүргінші емес, ұбақ-шұбақ шүйкеленген
мол шаң. Асықпай баяу жылжып келе жатқанына қарағанда, жүкті арбалар
керуені сияқты.
Бұл көп көлікпен алыстан шеру тартып келе жатқан ұлық екеніне Матенамбы шүбə келтірмеді. Осы арада атының басын тежеп, шұбырған салт
аттылардың алды-артын жинап алды. Тек мəртебелі ұлықпен əлдебір
бекетте, не қалада ұшыраспай, шөл далада, шаңды жол үстінде бетпе-бет
келгеніне сəл ыңғайсызданып тұр. Бірақ болары болды, енді шегінетін жер
жоқ. Салт атты қазақтарды маңайына шоқтай иіріп алды да, алдағы
кездесудің тəртібін түсіндіре бастады...
Бұл кезде князь Дуаньның арбалары Шепейзіден он шақырымдай ғана
ұзап шыққан-ды. Кешеден бері Жырғалаң өзенінің жағасында еру болып,
ес жинаған жүргіншілер бүгін түс ауа көлік жектіріп, өздерінше, кешкі
салқынмен жолға шыққан беті еді.
Бірақ күн аптабы əлі қайта қоймапты. Дала төсінде үп еткен жел жоқ,
əуе айналып жерге түскендей қапырық ыстық буып тұр. Ол да ештеңе емесау, кешеден бері бұлттай ұйысқан сары маса пəле боп жабысты. Қадалған
жерінен қан алатын мұндай да өлермен жəндік болады екен, шаққан тұсын
удай ашытып, дуылдатып əкетіп барады. Өмірі мұндай сұмдықты көрмеген
князь Дуань қазір екі қолына дамыл бермей, өз етін өзі жұлып жеп, тыртыр қасынып келеді.
Жолдың екі қапталында жағалауына тұз шөгіп қалған сортаң көлдердің
сұлбасы көрінеді. Сол тұсқа қалың қоға, кеупая қамыс өсіпті. Жол
бастаушылар: «Масаның ұясы — осы қопалы көлдің маңы. Ертеңдер
үстіртке ілінген соң бұл пəледен құтыламыз» деп ұлықты жұбатқан болады.
Əй, бірақ оған дейін де масасы құрғыр кісіні қасқырдай талап бітіретін
шығар.
Осылайша, ыстық пен масадан қабат қорлық көріп, тірідей тозаққа түсіп
келе жатқан бір мезгілде, қарсы беттен көтерілген бір түйдек шаңды алда ат
айдап келе жатқан князь Дуаньның адамдары да байқап қалып еді. Олар
бірден ұлыққа мəлімдеді. Ұлық балдахананың пердесін ысырып, алдағы
шаң шыққан жаққа сəл қарап отырды да, дереу жүрісті тоқтаттырып, артқы
арбадағы күзет бастығын шақырып алды. Күзет бастығы дүрбі салып
көріп, жаңағы іртік-іртік қою шаңның арасынан қылаң берген кілең салт
аттылар екенін анықтағанда, князь Дуаньның көңіліне кəдімгідей қауіп кіре
бастап еді. Не деп болады: көшпелі тағы жұрт мекендеген бейтаныс өлкеде,
иесіз жапан түзде топтанған ұры-қары, қарақшылардың жортып жүруі де
мүмкін ғой. Əлде мұның келе жатқанын біліп қалып, əдейі жол үстінде
құртып жіберу үшін сайланып шыққан, əлгі қылмыскердің адамдары ма,
кім білсін!
Күзет бастығы да бұған жарытып жауап бере алмады. Бар бітіргені,
қарауындағы он шақты шерікті қаруын асындырып, қатарына тізіп
қойыпты. Ақыры алдағы қалың нөпірдің кім екенін білу үшін, жол
бастаушы сібелердің бірін атқа мінгізіп, шолғыншылыққа жіберуге тура
келді. Көліктің тоқтауы мұң екен, ызындаған сары маса да той жасағандай
жабылып берген. Арбаның үстінде төзіп отыру мүмкін болмаған соң, князь
Дуань балдахананы жерге түсіруге бұйырды.