Тағдыр - 12

Орнынан тұрып кеп, Керімбайға қол берді де, қасындағы адамдарға:
– Кəне, отырыңыздар, мырзалар! — деп бүйірдегі орындықтарды
нұсқады.
Бұлармен арадағы əңгіме ұзаққа созылған жоқ. Өйткені Төртуыл
кісілерінің арасында сайлауға байланысты ешқандай талас-тартыс жоқ
екен. Əр рудың басшыларына сөз бергенде, болашақ үкірдай мен
зəңгілерін, елубасыларын да бір ауыздан атап-атап берісті. Хатшы аталған
адамдардың аты-жөнін, руын, қай жерде тұратынын тəптіштеп жазып
жатыр. Үлкен ұлықтың қасында Демежандай ұлдарының отырғанын арқа
тұта ма, əлде Ши-амбы мен Керімбай арасындағы көптен жалғасып келе
жатқан сыйластықты бел көре ме, Төртуыл кісілері қысылыпқымтырылмай, өздерін еркін ұстап отыр. Алдымен сөз бастап, көсем
сөйлеп отырған — Керімбайдын өзі.
– Мəртебелі Ши-амбы, мен сенің құзырында бұрын да талай рет
болғанмын. Бірақ екі ел арасына шекара жүріп, Еженханға біржола бодан
болғалы, алдына келіп отырғаным осы, — деді ұлықтың жүзіне барлай көз
салып. — Патшамыз Еженханның осы жердегі өкілі, біздің қарап отырған
ханымыз — өзің ғой. Астыңдағы тағыңның көрімдігі деп, өз басым бір үйір
жылқы айдап əкелдім. Алдымен сол сыйымды қабыл ет. Менің қасымдағы
болашақ зəңгі, елубасылардың да қолдары құр емес, əкелген сыйлықтары
бар. Аз да болса көптей көріп, осыған разы бол.
Алғанды кім жек көрсін, Демежан осы сөздерді аударып болған кезде,
Ши-амбы орнынан қозғалақтап, езуі жайылып, ырсыңдап күле берді.
– Рақмет, Керімбай зəңгі... Айтпақшы, бұдан былай сізді Керімбай
үкірдай десем де болатын шығар. Жаңағы атаған сыйлықтарыңызды мен
патшалардың патшасы, көктің ұлы Еженханға көрсетілген зор құрмет деп
білемін, — деді əр сөзін мақамдай созып, ыңырана сөйлейтін əдетімен. —
Ал енді маған айтар қандай тілектеріңіз бар?
Керімбай айтар сөзін күні бұрын дайындап, ойланып келген болуы
керек. Біркелкі төселген қоңыр үнмен, жедел сөйлеп кетті.
– Қаза берсе қазақтың мұң-мұқтажы таусылған ба. Оның бəрін жіпке тізе
бермей тек екеуін ғана айтайын, — деді, осы сөзімді толық жеткізші
дегендей, Демежанға мəністі көз тастап. — Оның біріншісі, қазір Ежеңге
қарайтын күнгей Төртуылы бұрынғысынан екі есе көбейіп кетті. Сіз бір
үкірдайға үш мың түтін қарасын деген екенсіз, қазір біздің ел бес мың
түтіндей болды-ау деймін... Демек, бұрын бөлінген қыстаулық, жайлаулық
жерлер енді бізге тарлық етеді деген сөз. Тарбағатайдың төсінен жаңа
жайлау, Барлық тауынан қосымша қыстаулар алуға жəрдемдесіңіз. Қағаз
жазып, мөр басып берсеңіз болғаны, ар жағын өзіміз реттейміз. Бұл бір.
Екінші айтарым, «Соқырдың сұрағаны — екі көзі». Еженханға қараған
басқа халықтар секілді біздің де жер емшегін еміп, кəсіп қылғымыз келеді.
Сондықтан елімізге тау өзендерінен тоған алып, егін салуға рұқсат беріңіз.
Ши-амбы біразға дейін үндемей, трубкасына темекі толтырып,
күйбеңдеп отырып қалды.
– Айтпақшы, Сымайыл зəңгі көрінбейді ғой. Ол кісі қайда? — деді əлден
уақытта басын көтеріп.
– Кəрі зəңгі соңғы кезде қарттыққа мойын сұнып, жүріс-тұрысты
азайтқан. Бұл жолы өз орнына мына інісін жіберіп отыр, — деп Керімбай
сол жағында тақау отырған Көксегенді нұсқады.
– Менен зəңгіге сəлем айта барыңыз, — деді Ши-амбы Көксегеннің
жүзіне барлай қарап. — Сол Сымайыл зəңгінің атына Сібеті өзенінен
берілген бір тоған су бар ғой. Оны неге пайдаланбайсыздар?
– Ол қамқорлығыңызды біз өмір бойы ұмытпаймыз, ұлы мəртебелім.
Бірақ ол тоғанның суы ұзаса екі зəңгі елден артылмай, Арқарлы мен
Үштөбені суландыруға зорға жетіп жатқан жоқ па, — деді Көксеген сөзге
араласып.
– Төртуылдың былайғы көп рулары Абдыра мен Қара үңгірдің аңғарын
жайлайды ғой. Бізге тоғанды сол өзендерден алған қолайлы болар еді, —
деп Керімбай үстемелей түсті.
Ши-амбы сəл шытынып, ұнатпай қалған түр байқатты. «Қарай гөр
өздерін... Есіктен кірмей жатып төрге ұмтылады. Ең біртоға, момын ел
деген Төртуылдың істеп тұрғаны мынау. Басқалары не жанды қояды» деп
ойлаған ішінен. Бірақ ол сайлау алдында ешкіммен түс жыртысып жатқысы
келмеді.
– Қазір иен-тегін бос ағып жатқан су жоқ қой. Тау өзендерінің бəрі
халдайлардың меншігінде. Олардың қолында императордың өзі мөр басқан
құжат бар. Мен ол заңды бұза алмаймын ғой, — деді лажсыз адамдай екі
алақанын жайып. — Ал Барлық пен Тарбағатайдың төсінен қанша қоныс,
қыстау керек болса, оны алып беруге болады.
Бұдан ары ұлықпен тіктесе беруге Төртуыл кісілері де бой тартып
қалған. Əңгіме осымен аяқталып, Керімбай тобы қоштасып шығып кетті.
Ендігі кезек — Керейлердікі еді. Тарбағатай өңіріне соңғы жылдары келіп
қоныстанып жатқан бұл ел туралы сырттай естігені болмаса, Ши-амбы əлі
қоян-қолтық араласа қоймаған. Кезінде бүкіл Алтай аймағынан Маншың
əскерін аластап қуып шыққан, маңайындағы торғауыттар мен
ұранхайларды ығыстырып, шұрайлы қоныстарды үсті-үстіне басып алып
жатқан бұл жауынгер тайпа туралы алыпқашты əңгімелер көп еді. Қазақ
руларының ішіндегі ең асауы да, алған бетінен қайтпайтын қайсар,
қажырлысы да — осы Керейлер деп еститін. Ұлықтың енді соларды көргісі
келді.
Бір кезде есік айқара ашылып, кілең бір қаптал шапан, саптама етік
киген, бастарында жаба салма, биік төбелі шошақ тымақтары бар, үлкен бір
топ кіріп келе жатты. Айтса айтқандай, бəрі де қапсағай ірі денелі, сом
тұлғалы, қандары бетінен тепкен, бөлек бітімді адамдар екен... Ши-амбы
«орнымда отыра берсем бе, əлде жаңағыдай алдарынан шығып
амандасқаным жөн бе» деп абыржып, қозғалақтай бастаған. Бірақ дəл осы
кезде бұл күтпеген жағдай болды. Əлгі кісілер табалдырықтан аттап, кең
залдың орта тұсына таман келді де, сəждеге бас қойғандай, кілемнің үстіне
төрт тағандап жата-жата кетісті. Тек бір шетте жасы отыздың жуан ішін
аралап кеткен, ұзын бойлы, қарасұр кісі ғана оң қолын кеудесіне қойып сол
иілді де, өз орнында тік тұрып қалды.
Əлденеден жүрексініп, қобалжып отырған Ши-амбының арқасы кеңіп
сала берген. «Е, мыналар жөн-жосықты білетін жұрт екен ғой» деп разы
боп қалды. Тек мына бір адамның тізесі бүгілмей, тік тұрып қалғанына
таңырқап, ендігі бар назарын соған аударып еді.
– Мəртебелі тақсыр, қоластыңызға қарайтын Абақ Керейдің игі
жақсылары сіздің мархабатты құзырыңызға келіп тұр, — деді əлгі адам
ұлықтың бетіне қаймықпай тура қарап.
Демежан оның сөзін қолма-қол қытайшаға аударды. Ол сонау бір
күндері Отыншының асында көрген Мамырбекті жазбай танып, оның
мынадай кесек мінезіне іштей сүйсініп отыр еді.
– Білем. Өз құттыхана құзырымда Керейдің ру басыларынан қошемет
көргеніме мен де қуаныштымын, — деді Ши-амбы болар-болмас езу
тартып. — Ал өзіңіз кім боласыз? Сіз неге серіктеріңізден бөлініп, иілмей
тұрсыз?
– Мен — Мамырбек төремін, мəртебелі тақсыр. Мен де өзіңіз сияқты
асыл текті хан тұқымынанмын... Төренің сəл иілгені — қарашы қазақтың
жерге бас қоюымен бірдей,—деді Мамырбек те байсалды қалпын бұзбай.
Бұл кезде бүк түсіп жатқан басқа қазақтар да бастарын көтеріп, əлдебір
момақан, мүрит кейіпке түсіп, бейне намазға ұйығандай қолдарын қусырып
тұрған-ды. Ши-амбы «оты-рыңыздар» дегендей иегімен бүйірде тұрған
орындықтарды нұсқады. Барлығы жайғасып болған кезде, қайтадан
Мамырбекке бұрылған.
– Сіз сонда Абылай əулетінен тарайсыз ба? Əлде басқа хансұлтандардың бірінен бе? — деді оған жылы шырай білдіріп.
– Дұрыс айтасыз, мəртебелі тақсыр. Мен Абылай ханға алты атадан
қосыламын...
– Абылай мекені — Арқада ғой. Сіз Алтайға қалай барып қалғансыз?
– Алтайдағы Абақ Керейі біздің арғы атамыз Əбілпейісті хан көтеру
үшін, Абылайдан əдейі сұрап алған. Əбілпейістен — Көгедай төре,
Көгедайдан — Ажы төре мен Адеке туады. Мен — Адекенің ұлы
Жанымханның баласымын.
– Солай деңіз... Демек, сіз де хан тұқымы екенсіз той, — Ши-амбы
трубкасын сора түсіп, Мамырбекке енді шындап назар аударғандай болды.
— Жаңа сіздердің алдарыңызда осында Төртуылдар келіп кетті. Олар да
ұлық алдында тізесін бүкпей, тік тұрып қалысты. Олардың да төрелерге
жақындығы бар ғой, шамасы?
Бұл ұлықтың өтірік аңқаусырағаны, əдейі сөз шықсын дегені еді.
Мамырбек мырс етіп күліп жіберді.
– Төртуылдың хан тұқымына үш қайнаса сорпасы қосылмайды,
мəртебелі тақсыр. Олар — өмірі төре алдын көрмей, бейбастақ кеткен ел
ғой. Біздің Керей — олардай емес, төре сыйлап өскен ел... Өзіңіздей
ұлықтың алдында өздерін қалай ұстауды біледі.
«Ым-м... Түсінікті болды. Түбінде ши шықса, осы екі рудың арасынан
шығатын болар. Несі бар, Керімбай да осал жау емес... Екеуінің қалай
жұлқысқанын да байқап көрерміз» деп қойды Ши-амбы ішінен. Сонан соң
əлденеден қуыстанғандай, қасында отырған Демежанға қараған. Жас
жігіттің түгі сыртына шығып, түтігіп отыр екен...
Бұдан арғы əңгіме ұзаққа созылған жоқ. Мамырбек осындағы Абақ
керейдің: Меркіт, Жастабан, Шеруші, Жантекей руларынан жəне бір зəңгі
ел Уақтан келген Шөкібай, Көбен, Отаршы, Өтеген, Əбіштай секілді зəңгі,
елубасыларын таныстырды. Олардың əрқайсысы ұлыққа əкелген
сыйлықтарын атады. Тарту-таралғының алды айғыр үйір жылқы, атан түйе,
бесік жамбы бастатқан тоғыз-тоғыздан кем түсіп жатқан жоқ. Үкірдайлық
орынға келгенде əзірше Мамырбек төремен таласатыны жоқ екен. Бəрі бір
ауыздан соны ұсынды. Ал зəңгілік, елубасылық орынға дəмелілер көп
көрінеді. Олардың ішінен ұлық кімдерді тандап алатыны ертең сайлауда
белгілі болады.
Ал, «жоғарғы ұлыққа қоятын қандай тілектеріңіз бар» дегенде,
Мамырбектің де сұрайтыны — баяғы жер, өріс-қоныс жайы еді. Майлыжəйірге үстемелеп келіп жатқан Керей көші əлі тоқтаған жоқ. Қазірдің
өзінде-ақ мал баққан қауым жер тапшылығын көре бастады. Сондықтан
Керей ауылдарына Барлықтағы Төртуыл мен Мəмбеттің есебінен,
Жəйірдағы қалмақтың есебінен қосымша жер кесіп беруін өтінеді.
«Бəрінің сұрайтыны — жер. Жерге, қонысқа тоймайтын бұл не деген
халық?!» деп Ши-амбы іштей таңданып отыр. Алайда аймақ əміршісі
бұлардың да меселін қайтарғысы келмеді. Сайлау өткен соң жер-жерге
арнаулы адам шығып, қоныс-қыстауларды қайтадан ретке салатынын
айтты. Сол кезде Керейлердің де мұң-мұқтажы ескерілетін болады... Мейлі,
бұлар да разы болып кетсін. Ши-амбының алды кең екен. Аузын алдық,
бетін бері қараттық деп, өздерінше мəз болып жүрсін. Тəйірі, қазақтың бір
руының жерін екіншісіне тартып алып беру де сөз болып па? Қиын қылса
араларында дау ұлғаяр, жанжал шығар. Осындағы ұлықтар сондай даушарға билік айтпағанда не бітіреді?!
Үшінші болып енген Жұмық жуандарының да əңгімесі біразға созылды.
Сый-сыяпат жағы бұларда да жеткілікті екен. Мансаптан, мөрден үміткер
бай-шонжарлар бірінен-бірі асып түсіп, əкелген тартуларын атап, хатшыға
тізімдетіп жатты. Үкірдайлық орын сарапқа түскенде, кейінгі кезде
бытырап жүрген Жұмықтың басын құрап, ерекше көзге түскен Еңсенің
алдына ешкім шыға қоймады. Ал зəңгілік орынды бөлісуге келгенде нағыз
қырық пышақ, қырғын талас осы елде болатын түрі бар. Жұмыққа кіретін
Мəметек, Қошқарбай, Шотай, Саты, Қараша рулары əрқайсысы екіденүштен адам ұсынып, əркім өз лағын теке қойғысы келетіні байқалып қалды.
Ши-амбы іштей күліп отыр. Мына қазақтардың мансап-билік үшін неге
сонша жанын салатынына қайран қалады. Адам баласы өзінде жоққа
құштар ғой. Əлде бұлар өмір бойы билікке, өкіметке жарымай келді ме
екен? Əрқайсысы өзінше атқа мініп, ең кішкентай болса да мансапқа ілініп,
басқаларға үкім жүргізгісі келіп тұрады... Ал, шынтуайтқа келгенде,
Маншың төрелеріне мына отырған сырт тұлғасы бір-бірінен айнымайтын,
өңкей шошақ тымақты, жуан қонышты қазақтардың қайсысы зəңгі болса
да, келер-кетері жоқ, бəрібір еді. Барып кел, шауып келге осылардың қайқайсысы да жарап тұр. Қазақтың мансап таласы Ши-амбыға кейде баланың
ойыны сияқты болып көрінеді. Ертеңгі сайлауда қай орынға кімді апарып
қоям десе де, ұлықтың өзі біледі ғой. Соған бола ат арытып, тон тоздырып,
дүниесін шығындап, неменеге шапқылайды екен?!
Билік таласынан туған ала ауыздық Мəмбет елінің ішінен де қатты
білінді. Бұлар үкірдайлық орынның өзіне екі кандидат ұсынып отыр. Соған
байланысты қабылдауға да екі жарылып, бөлек-бөлек топ болып енді. Бір
тобын Жалбағай бастаса, екінші тобын Отыншы бидің немересі, жас жігіт
Шəйі бастап келген. Бұл тартыс негізінен Барлық тауын бұрыннан
мекендеген байырғы ел мен кейін көшіп келген рулар арасында секілді. Ру
арасындағы жік шекара бөлісі кезінде жер, қоныс дауынан басталып,
сайлау қарсаңында тіпті асқынып кетіпті. Мəмбеттің байырғы ауылдары
Жалбағайды жақтаса, кейін көшіп келгендер Шəйінің етегінен ұстап
жүрген көрінеді. Екі жақтың егес дауы қандай қомақты болса, ұлыққа
əкелген сый-сыяпаттары одан да қомақтырақ еді... Демежан олардың
əрқайсысының Ши-амбыға айтқан арыз-шағымдарын аудара отырып, бір
нəрсеге қатты қайран қалды. Күні кеше, Отыншының асы кезінде бір
төбенің басынан табылған ағайындардың арада жыл өтпей жатып, бұлайша
жік-жікке бөлінуін қанша ойласа да ақылына сыйдыра алмады.
Ши-амбы, əрине, бүгін ешкімге сыр алдырған жоқ. Бірақ оның іштей
Жалбағайдың кандидатурасын жақтайтыны белгілі еді. Əлі ізі суып
үлгермеген кешегі Байжігіт көтерілісінде қол бастаған Отыншы əулетінен
гөрі үкірдайлыққа Жалбағайды қолай көретіні айтпаса да түсінікті. Мына
сайлау науқанының бір пайдасы, қазақтың осындағы төрт табының ішісыртын айнаға салғандай айқын көрсетіп берді. Кім кімдермен əмпей, кім
кімдерге қырбай? Болашақ дау-шардың көзі қайдан басталады? Осы тұста
бəрі де белгілі боп қалған.
Арада екі күн өткенде, ескі жамбылдың ішіндегі кең алаңда жұрт зарыға
күткен сайлаудың өзі де өтті-ау ақыры. Алаңның дəл төрінде қызылдыжасылды бұлмен көмкеріп, əшекейлеп жасаған биік мінбе. Қарсы жақта
қаздай тізіліп қатар тұрған халық. Тəртіп бойынша əр ел өз үкірдай,
зəңгілерін өздері сайлауға тиіс еді. Дауыс беруге сол елдің бұрынғы зəңгі,
елубасылары, əр рудың ақсақалдары, билері қатысады. Ол үшін
сайлаушылардың
əрқайсысы
кезекпен
оңаша
бөлмеге
кіріп,
кандидаттардың аты жазылған кардон қағазды урнаға тастауы керек. Былай
қарасаң бəрі де кəдімгідей, бəрі де заңды. Тек бір айырмашылығы, дауысқа
түскен шарды санап, нəтижесін соңынан жариялайтын — Ши-амбының өзі
еді. Əсілі, Цин империясында сайлау деген жоқ қой, мұнда бəрі де
тағайындау жолымен, бұйрықпен шешіледі. Қазақтың дауынан құтылу
үшін, бұл əдісті ойлап тауып жүрген осындағы ұлықтардың өзі болатын.
Дауыс беру салтанаты мана, таңертең басталып еді. Енді, міне, түс ауа
Еженханға қарайтын қазақтың алғашқы үкірдай, зəңгілері де белгілі боп
қалды. Ши-амбының өзі мінбеге көтеріліп, қолындағы тізімді бір-бірден
оқи бастаған. Төртуылдың үкірдайы — Керімбай, Жұмықтың үкірдайы —
Еңсе, Керейдін үкірдайы — Мамырбек төре талассыз бір ауыздан
сайланыпты. Ал Мəмбетке келгенде аймақ əміршісі сəл бөгеліп қалды.
Шəйінің екі дауысы артық еді. Бірақ Ши-амбы оның орнына Жалбағайды
атады. Дегенмен Шəйінің де көңілін жықпай, оны үкірдайға орынбасар —
ілгідей етіп сайлады да:
– Сен əлі жассын ғой. Амандық болса, келесі сайлауда Мəмбеттің
үкірдайы сен боласын, — деп арқасынан қақты.
Жаңадан сайланған төрт үкірдайдың басына Ши-амбы өз қолымен
Маншың өкіметінің төтенше құқықты өкілі дегенді білдіретін, төбесінде
қозалы көк тасы, маңдайында алтын жіппен кестелеген бөдене бейнесі бар,
сəукеле порымдас, айыр қалпақ кигізді. Қолдарына піл сүйегінен жасалып,
аты-жөндері жазылған аппақ мөр ұстатты... Алаңда теңіздей толқыған
халық. Əр тұстан ұран шақырылып, ескі жамбылдың ішін азан-қазан етті.
Енді алдын ала дайындап қойған зəңгі, елубасылардың тізімі
жарияланды. Жаңадан сайланған отыздай зəңгі, жүзге жуық елубасының
аты аталып, олардың қолына да, жаңағы үкірдайдың мөрінен гөрі кішірек,
одан гөрі қарапайым мөр таратылды. Бар күш — осы мөрде. Жалпы,
Маншың өкіметінде мөр, таңба дегендер айрықша бағаланады. Mөp кімнің
қолында болса, билік сонда. Мөрден айрылу — мансаптан да жұрдай болу
деген соз.
Күн еңкейе сайлау аяқталып, қызық үшін жиналған былайғы жұрт тарап,
тек мансапқа ілінген үкірдай, зəңгі, елубасылар ғана кеңсеге кіріп жатқанды. Бүгін кеш Ши-амбы оларға қонақасы бермек болатын. Дəл осы сəтте
есік алдында əлдекіммен сөйлесіп, бөгеліңкіреп қалған Ши-амбының
қасына түлкі тымақты, қаптал шапанының сыртынан оқшантай, дəндекуі
мол күміс кісе буынған қартаң қазақ кимелеп жақындай берді. Бұл Жұмық
ішіндегі Шотай руының атақты байы Құлбай деген кісі еді. Өз руына
қайтсем зəңгі боламын деп, осы жолы Ши-амбыға ішінде үлкен көк айғыры
бар, отыздай жылқыны бір-ақ айдап əкеліп өткізген-ді. Ши-амбы қара
басып тізімнен шатасты ма, əлде басқалардың бергені одан да асып түсті
ме, əйтеуір сайланғандардың ішінен Құлбайдың аты-жөні атаусыз қалды.
Енді, міне, ұлықпен ауызба-ауыз сөйлесіп, өзінің қандай мансапқа ілінгенін
естіп қалмақ еді.
– Тақсыр... тақсыр! Мен — көк айғырдың иесі Құлбаймын ғой...
Сонымен, маған тигені не болды? Елге кім болдым деп барайын? — деді
ұлықтың аузынан шыққан сөзді қағып алғысы келгендей құлағын тосып.
Ши-амбы оны ұмытып қалған секілді. Қасындағы сібе тілмашы
Дабынтай оның сөзін қытайшаға аударғанда ғана, «апыр-ай, осы қазақтарай» дегендей қабағын кіржитті де:
– Та бұ шың!21 — деп орнынан қозғала берді.
– Не айтты? Не деді мына кісі? — деп Құлбай ентелей түскен. Тілмаш
ыңғайсызданып, иығын көтерді де:
– Өзіңіз де естідіңіз ғой, «Та бұ шың» деп тұрған жоқ па... — деген-ді.
Осыны естуі мұң екен, Құлбай тілмаштың сөзін түгел айтқызбай, Шиамбының соңынан тұра жүгірді. Сірə, жаңағы «Та бұ шың» деген сөзді де
көп мансаптың бірі деп ойласа керек, ұлықты қуып жетіп:
Рақмет, тақсыр! Маған сол «Табышың» да жетеді. Бұл жақсылығыңызды
өмірі ұмытпаспын-ау... Енді Жұмықтың жуандары менімен санаспай
көрсін! — деп Ши-амбының тартынғанына қарамай, қолын алып сілкілей
берді.
Сол бетінде ол бүкіл елді дүрліктірген. Ауылына барған соң мал айтып
сойып, біраз ел шақырып, кішігірім той жасады. Маңайдағы жұрт та:
«ойбай, Құлбай табышың боп келіпті» десіп одан арман даурықтырып
əкеткен. Ағайындары одан, шынында да, біразға дейін ығысып жүрді.
Дүниеде ондай мансап жоқ екені кейін мəлім болды ғой... Келе-келе бұл
оқиға ел аузында күлкіге айналып, əлгі байғұстың «Құлбай табышың»
деген атағы өле-өлгенше қалмай кетті.
Сөйтіп, қазақ халқын екі айрық жолға салып, шекара бойындағы елді
қатты дүрліктірген 1884 жылдың аласапыран, алқын жазы осылай
аяқталды. Алғашқы сайлау талай шонжардың қолын мансапқа жеткізіп,
Маншың төрелерінің қорасын малға, қалтасын пұлға толтырды. Бірақ
тағдыр тауқыметі мұнымен тоқтаған жоқ. Бұл тек алыс та, азапты сапардың
басы, тоғыз жолдың торабы ғана болатын. Өмірдің құз-қиясы да, ердің ері
ғана шыдайтын тар жол, тайғақ кешуі де əлі алда жатыр еді.
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ТАҒДЫР ТАЛҚЫСЫ
I
Арада біраз жылдар өткен. Тарихтың дөңгелегі күн шығыс елдерінде
тым жер табандап, қанша баяу айналғанымен, бір орында тұрып та қалмай,
өзінің шабан-шардақ жүрісімен алға қарай жылжып келе жатыр еді.
Адамзатты баладай алдарқатып, соңынан сүмендетіп ертуге келгенде
уақыттан шебер, уақыттан жымысқы не бар екен бұл дүниеде?! Осынау
жарық жалғанға бұдан бұрын да талай ұрпақтың соғып өткенін, бұдан
кейін де талайлардың келіп-кететінін, ал бүгінгі тіршілік сол ұзақ салқар
адамзат көшінің бір үзігі ғана екенін ойлап жатуға бұл жұрттың тіпті
мұршасы жоқ. Қуанышы мен қайғысы кезектескен қарбалас тіршілік тек
өздерінен басталып, өздерімен ғана аяқталатындай жанталасып жүрген бір
адамдар.
Қазір Шəуешек көшелерін жаяу аралап келе жатқан Демежанның
басында күнделікті тірлік қамымен бірге жаңағыдай оқшау ойлар
қабаттасады. Мына бір кез алдында қайшыласып, тез ауысып,
сапырылысып жатқан адамдар теңізі де осы өмірдің өтпелілігін тіпті айқын
сездіргендей. Қара нөпір қалың көпшіліктің ішінде жеке адам бейне толқын
шайтан жаңқа тəрізді. Жол бермей иығымен қатып, жағалауға қарай
ығыстырып тастағысы келеді... Бірақ адамның да адамы болады екен.
Кейде өмірде бір адамның басына қанша нəрсе тіреліп тұрады десейші.
Кісінің шын қадірі тірі жүргенде емес, өлгеннен кейін білінетіні несі?
Демежан қазір орны толмас екі адамды қатты жоқтайды. Осыдан үш-төрт
жыл бұрын Шəуешектегі орыс консулы Балкашин қайтыс болды. Құлжаға
кетіп бара жатқан сапарында түйнек ауруына тап болып, небəрі қырық жеті
жасында кенеттен дүние салды. Адам өмірі қандай қысқа?! Жат жұрттық
болса да, Тарбағатай халқына көп жақсылық істеген кісінің бірі сол еді.
Содан бері бұл қала консулға жарыған жоқ. Үш жылдай Шишмеров деген
қартаң кісі отырды да, ол да ұзақ байырқаламай, жақында арғы тегі орыс,
не неміс екені белгісіз, Борнеман деген біреу келді. Бірақ Балкашиннің
орны əлі үңірейіп тұр. Жаңадан келгендер оның үстеліне ие болғанмен,
үлкен адамның орнын толтыра алған жоқ.
Өлгеннен кейін қадірі қатты білінген екінші адам — Төртуылдың
ақсақалы, кəрі зəңгі Сымайыл. Осыдан төрт-бес жыл бұрын ол кісі де
дүниеден өткен. Сымайыл барда ағайын арасындағы таразының басы тең
тартып тұрғандай, жоқтан өзгеден ілік іздеп, ауа жайылатындар тым аз еді.
Кəрі зəңгі ондайларды беделімен басып, өз үйірін шашау шығармайтын
сақа айғырдай, ел ішіне ұйтқы болып жүретін. Сымайыл қалай өлді солай,
Төртуыл іші бұрынғы береке-бірлігінен айрылып, сиырдың бүйрегіндей
пышырады да кетті. Қазір əр рудан Керімбайға дүм көрсететіндер, аяқтан
шалып, арыз жазатындар шыға бастаған. Ши-амбы тірі тұрғанда,
Керімбайды алатын жау жоқ, əрине. Дегенмен, үй ішінен үй тігілгендей,
іргеңнен іріткі шығуы жақсылықтың нышаны емес.
Мұндай жағдайда Керімбайға да өз күшін маңайына топтап, тас түйін
сақ отыруы керек еді. Сондықтан Ши-амбының соңынан қалмай қолқалап
жүріп, осыдан үш-төрт жыл бұрын Демежанды қаладағы қызметінен
босатып алған-ды. Керімбайдың өзі қағаз-қаламға шорқақ. Ал үкірдайдың
мөріне ие болып, қағаз жағын реттеп отыратын сауатты хатшы керек.
Мұндай құпия қалтарысы көп жауапты жұмысты екі тілге бірдей жетік,
оқымысты өз ұлы тұрғанда, кімге сеніп тапсыруға болады? Сонымен, қазір
Демежан əкесінің оң қолы, ала ауыз ағайынға көрсетер күш-қайраты, тірексүйеніші болып, қыр елінде жүріп жатқан жайы бар.
Балаға мықты əкенің ығында жүру қиын емес, өз бетіңмен жол салып,
тыңнан тірлік бастау қиын екен. Қазіргі заң мен заманға баға бергенде,
кейде əке мен баланың ойы бір жерден шықпай, кереғар тартатын кезі де
болып тұрады. Қазір заман басқа, заң басқа. Ұшы-қиырсыз кең сахарада
төрт түлік малдың соңынан бұлттай жөңкіліп көшіп жүретін қазақтың
баяғы дəурені өтті. Жер танабы тартылды, айнала төңірекке шекара-шеңбер
түсті. Енді бұдан былай зеңгір аспан төсінде емін-еркін шарықтайтын кез
адыра қалып, шыжыммен ұшып, шырғамен қонатын күн туды. Ендігі күнде
адамы тығыз аядай өлкеде қысыла-қымтырыла өмір сүруге тура келеді. Ол
үшін бұл ел көші-қонды азайтып, отырықшылыққа айналуы керек. Ендігі
тіршілік мəні кеңдікте емес, тереңдікте. Кім тамырын тереңге жіберіп, аз
жерден көп өнім алса, сол озады. Қарным тоқ, тұрмысым тұрлаулы болсын
десең, малдан басқа да əртүрлі кəсіп істе, егін сал, қора-жай, қыстау
тұрғыз. Осы бір шындыққа Демежанның өз көзі жеткенімен, былайғы
ағайын жұртты иландыра алмай-ақ қойды. Басшысы өз əкесі Керімбай
болып, мұның сөзін жап-жақсы тыңдап отырады да, былай шыға бере
ұмытып кетеді.
Осыдан кейін Демежан өзінше бір оқшау тірлік бастап еді. Өз ойларын
енді сөзбен емес, іспен дəлелдеуге бел байлаған. Екі-үш жылдан бері
маңайына əр жақтан көшіп келген жарлы-жақыбай, бейнетқор жұртты
жинап алып, Боздақ даласына егін салуды бастады. Əзірше тау өзенінен
тоған тарта алмаса да, бастау-көзін бергі жазықтан алатын қарасуларды
пайдаланбақ. Биыл көктем шыққалы сол егіс басына тақау жерден өзіне
арнап қора-жай салдырып жатыр. Қазір Керімбай ауылдары əлдеқашан
жайлауға шығып кетсе де, Демежанның өзі егіс басында сондай
шаруалармен бөгеліп жүрген. Жаңа үй құрылысына көп ақша, қаражат
керек болып, осы жолы қалаға біраз мал айдатып əкелген-ді. Бүгін қасына
Бабалықты ертіп, сол малдың сатылу жайын білуге шыққан беті еді.
Бабалық бұл күнде Шəнішевтердің қарамағынан босап, өз алдына жеке
кəсіп қыла бастаған. Қазір үйлі-баранды, осында сатып алған қора-жайы,
ат-арбасы бар. Əзірше қаладағы бай саудагерлерден бұл, шай, тағы басқа
ұсақ-түйек бұйым алып шығады да, оны қыр еліне апарып сатып,
ортасынан қыруар пайда түсіріп жүр. Қаланың да, даланың тіршілігін жетік
білетін, еті тірі жас жігіт енді өз алдына дүкен ашып, сауданы ұлғайта
түсетін ойы бар... Демежанның қалаға келгенін естіп, от жаққан жерін
көрсетуге қонаққа шақыра келген екен. Базардағы малды сатуға көмектес
деп, оны да қасына ертіп алды.
Бұлар жолдың екі қапталында ине шанышар жер қалдырмай, иін тіресіп
тұрған жайма базарынан өтіп, қаланың орта тұсындағы мал базарына таман
жақындады. Көшеде шөп артқан, отын тиеген арбалар, оны-мұны сүйреген
көтермеші саудагерлер қайшыласады. Неше түрлі ұлт, неше түрлі кəсіп
иелері. Демежанның бүгін бір таң қалғаны — Шəуешектің ұйғыры мен
татары, қытайы мен дүнгені тіпті сібе-солаң, қалмағына дейін бір-бірімен
қазақша сөйлеседі екен. Бұлар үшін ең ұғымды, жеңіл тіл — қазақ тілі
болғаны ма сонда? Жоқ, олай емес шығар. Қазақ бұл аймақтағы ең көп
халық қой. Қалаға мал айдап əкелетіндер, жүн, тері, отын-шөп əкеліп,
сауда-саттық жасайтындар да — қазақтар. Өне бойы солармен қатынас
жасаған соң, қала жұрты қазақша сөйлемегенде қайтеді.
Орталықтағы үлкен алаңның бір жағы астық базары да, екінші жағы мал
базары болатын. Бұл маңда жүрген халықта тіпті қисап жоқ. Босағаларына
бордақы қойдың ұшасын тұтас іліп қойып, мəнті, палау, кəуап жасап
сататын ашпұзылдардың маңайы тіпті ығы-жығы. Анда-санда тай
қазандарының буын бұрқ еткізіп, мəнті пісіретін қасқандарының қақпағын
жұлып алған аспаздардың ащы айқайы естіледі.
– Уа, келіңдер, ағайындар! Май жейсің, я жейсің... Бір мəнті, екі мəнті...
отыз мəнті, — деп сарнаған үндері күн ұзақ бір сембейді. Бұған неше түрлі
тілде, неше алуан үнде сөйлеген былайғы көп дауыстар қосылып, айналатөңірек ештеңе ұғуға болмайтын тұтас бір гуілге айналып кетеді.
Бүгін мал базарында да адам көп екен. Сатушысы қайсы, алушысы
қайсы, — айырып алудың өзі оңай емес. Тек сатылатын жылқылардың
ноқтасына, сиырлардың мүйізіне жентектелген шөп қыстырып қойыпты.
Демежандар өздері айдатқан малдың қай бұрышта тұрғанын таппай, бір
жағы мал саудасын қызықтап, едəуір жүріп қалды. Мұндайда бедекші,
делдал
дейтіндер
болады.
Сатушы
мен
алушының
арасын
жарастыратындар — солар. Алдымен мал иесінен малдың түсер бағасын
сұрап алады да, алушымен солар саудаласады. Кейде мал алушының да өз
бедекшісі болады. Мұндайда сауда келісімі енді екі бедекшінің арасында
жүре бастайды. Сөйтіп əлгілер сатушы мен алушының міндетін жеңілдетіп,
ортасынан «сіріңке» түсіреді. «Сіріңке» дегені — екі жақтан берілетін
сыйлық ақша.
Демежандар əлден уақытта бір құлынды биені орталарына алған екі
бедекшінің үстінен шығып, солардың əрекетіне көз салып біраз тұрды. Мал
иесі де, алушы да жайына қалған. Ендігі əңгіме осы екеуінің арасында
жүріп жатыр. Бұлардың айтысатын сөздері, өзара ым-ишара, белгілері де
қызық. Біреуі шапанының бір жеңін түсіріңкіреп жіберіп, екіншісімен жең
ішінде саусақпен «сөйлесіп» тұр. Жұрт айта беретін «жең ұшынан
жалғасу», немесе «жең саудасы» дегеніңіз осы.
– Мынау қалай? — дейді біріншісі анаған екі саусағын тұтас, бір
саусағын бүгіңкірей ұстатып. Мұнысы — биеге екі жүз елу сом берем
дегені.
– Əй, мынауың кем болады, тым обал ғой, — дейді екіншісі мынаның
алақанына үш саусағын бірдей тықпалап. — Алсаң осы, одан бір тиын кемі
жоқ...
Не керек, мұндайда бедекшілер екі жақты келістірмей қоймайды.
Олардың кереметі сол — соңынан мал иесі малымды қымбатқа бұлдап
саттым деп куанса, алушы су тегін арзанға түсірдім деп мəз болады.
Базарға мал сата келген, сауда жөнін білмейтін қазақтар бедекшісіз аттап
баса алмайды... Қайтсін, оларға да бала-шаға бағу керек. Бұл қалада
осындай делдал бедекшілікпен, алыпсатарлықпен қанша қауым күн көріп
отыр. Тəңертең қалтасы қағылып құр қол шыққан алыпсатар күні бойы
бірді-бірге соғып жүріп, кешке қарай үйіне қалайда шай-шалаңын, көжеқатығын айыратын бірдеңе тауып қайтады. Имам ағзамның жолы, əйтеуір
сауда істеген адам напақасыз қалмайды. Бұл күнде Шəуешекте сауданың
етек алғаны сонша, «алыпсатар атын шықсын, алтыға алып, беске сат»
деген мəтел де тарай бастаған.
Демежан өз базаршылары — Диқанбай мен оның інісі Қараманды қалың
нөпірдің арасынан зорға тауып алды. Бұл — баяғы ауылдарының үстінен
шекара сызығы тартылғанда, Ақшоқыдан көшіп келетін Диқанбайдың дəл
өзі еді. Кейін сондағы уəде бойынша Керімбайдың аулын қара тартып
келген жерінен, Демежан іздеп тауып алып, таяу маңнан өздеріне қолайлы
қоныс бергізген болатын. Былтырдан бері Диқанбай — Демежанның бас
егіншісі болып жүр. Қазір Боздақтағы бар жұмысты өз қолдарына алып,
сол маңнан үлкен зəйімке салуға қолғабысын тигізіп жатқандар да —
сондағы жатақ аулының адамдары.
Қысқаша аман-саулық сұрасқаннан кейін, Диқанбай Демежанға шағына
бастады.
– Не істейміз, мырза? Базарды мал керіп кетіпті. Саудагерлердің кекірігі
азғаны сонша, семіз малды көргенде төніп келеді де, айныған бүркіттей
тайқып кетеді. Кешеден бері екі атан өгіз бен бір атты бедекшілерді салып
жүріп, орташа бағасына зорға өткіздік, — деді ыстықтан тершіп кеткен
маңдайын беліндегі мата белбеуінің бір ұшымен сүртіп жатып.
– Қайтеміз, бір бұйырғаны болар. Сəл арзандау кетсе де, осы əкелген
малды қалайда базарлап қайтуымыз керек, — дегеннен басқа Демежан да
ештеңе айта алмады.
Демежанның да жай мал иесі ретінде төбе көрсеткені болмаса, саудаға
қыры жоқ. Базардың бірде олай, бірде бұлай құбылып тұратын өз заңы бар,
оған не айла жасарсың. Бұлар тығырыққа тірелгендей, бір сəт торығып
тұрып қалды. Бұл əңгімені Бабалық та тыңдап тұрған. Кенет ол есіне
бірдеңе түскендей Диқанбайға жалт бұрылды да:
– Енді қанша малыңыз қалды? — деді керме ағашта байлаулы тұрған ірі
қаралар шоғырын көзбен шолып.
– Əлі де бес-алты жылқы, төрт-бес өгіз бар.
– Қап, əнеугүннен бері маған айтқанда, мен бұл жануарларды күнге
борсытпай, əлдеқашан орналастырып беретін едім — деп Бабалық жанағы