Latin Common Turkic

Тағдыр - 03

Total number of words is 4018
Total number of unique words is 2377
34.8 of words are in the 2000 most common words
48.9 of words are in the 5000 most common words
55.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Сұрастыра келгенде, сүйегі Қаракерей, Бибімен рулас болып шықты да,
содан жан тартып, жақындасып кетті.
– Пəлі, біздің Бибіш буынып-түйініп, дайын отыр ғой тіпті, — деп
есіктен самбырлап сөйлей кірген Бабалық босағада тұрған сандыққа, тағы
басқа буыншак-түйіншектерге қарап өтті. — Не істейміз, арбаға апара
берейін бе мыналарды?
Соны айтып, жауап күтпестен сары ала сандықты екі құлағынан ұстап
тік көтеріп алды да, далаға қарай ала жөнелді.
– Ал қозғалмаймыз ба? Енді алатын ештемең жоқ қой? — деді Демежан
келіншегіне қарап. — Тіл-аузым тасқа, бүгін құлпырып кетіпсің, бəйбіше.
– Барымен базар дегендей, осы тұрқымызға разы боласын, — деді Бибі
күйеуіне еркелей үн қатып.
Бұлар есіктерін құлыптап далаға шыққанда, Бабалық күнқағар күркесін
қайырып тастаған ашық күйменің арт жағына сары апа сандықты
орнықтырып, қайыс белдікпен шандып байлап жатыр еді.
– Мықтап байлашы, ағатай. Бір жерде түсіп қалып жүрмесін, — деді
Бибі оған қиыла өтініп.
– Оған алаңдама, Бибіш. Жаман туысқаның бар жерде шаруаның өзі-ақ
дөңгеленіп жүре береді.
Былқылдаған артқы орындыққа Демежан мен Бибіні жайғастырып, өзі
алдыңғы көшірдің орнына қонжия кеткен Бабалық делбені қағып қалуы
мұң екен, су жаңа қоңыр ала күйме қоңыраулатып, қақпадан жайлап шыға
берді. Сұлыға тойып, сүмбідей жарап алған қос күрең солқылдаған жеңіл
фаэтонды бұйым құрлы көретін емес, көшеге шыққан соң дыбыссыз
зырлаған төрт дөңгелекті қаңғалақ қақтырып, сынаптай сырғып келеді.
Бұлар хан базарды қақ жарып өтіп, қаланың шығыс қақпасы арқылы қыр
жолына шығуы керек еді. Ойбазардан өтіп, баяғыда «Сарт қорғаны»
атанған сауда аланына жақындағанда, жүрістерін баяулатуға тура келді.
Көшеде аттылы-жаяу ағылып жатқан халық. Солардың арасында шөп
тиеген, отын артқан арбалар қайшыласады. Оқта-текте ұзақ салқар көштей
болып, алыс бір жақтардан жол тартқан түйелі керуендер ұшырасады.
Жүргіншілер Темірші көшесінен өткенде, айнала-төңірек тарс-тұрс
соғылған балға дауысына жаңғырығып, оған жүкті арбалар сықыры мен
көтермеші алыпсатарлардың озандатқан айқайы қосылып, айнала-төңірек
ештеңені ажыратуға болмайтын, араның ұясындай ортақ гуілге айналып
кетіп еді.
Жолаушылар доғалары айқасқан арбалар шеруінің ара-арасынан зорға
сытылып шығып, Ой махалла тұсындағы жападан салынып жатқан қытай
қамалы — жамбылдың құрылысына таман жақындады. Осы арада жол
екіге айрылатын-ды. Біреуі қамал қақпасы арқылы күре жолмен шығысқа
қарай тура тартады да, екіншісі түстікке таман едəуір ойысып барып, қамал
құрылысын айналып өтеді. Жол айрығына таяғанда Бабалық жүрісін
баяулатып, артына бұрылған:
– Не істейміз, Демежан аға? Мына пəлені айналып өтеміз бе, əлде
тікесінен тарта береміз бе? —деді шолақ тіл қатып.
– Тура жол тұрғанда, бұрыс жолда нең бар. Төтесінен тарта бер, — деді
Демежан.
– Қақпада күзет тұрған көрінеді. Сарыаяқтар12 ұстап алып, сарсаңға
салып жүрмей ме?
– Ой-пой, жүре берсейші... Қасында Бибі отырғанда неден қысыласың?
— деді Демежан күле тіл қатып.
Атшы жігіт Бабалыққа да керегінің өзі осы еді. Қос күреңнің тізгінін
ірікпей ағындатқан күйі қамал қақпасына жақындай берді. Жаңа
жамбылдың құрылысы əлі аяқталмаса да, оның қала жақ қабырғасы мен
қызыл қыштан өрілген батыс-шығыс кіре берісі алдын ала салынып, бітіп
тұрған болатын. Кіре берістің дəл ортасында екі кісі əупірімдеп əрең ашыпжабатын зілдей шойын қақпа бар. Сол тұсқа келгенде бұлар күтпеген
көріністің үстінен шықты.
Сары қи, тобылғы тиеген бірнеше арбаны екі шерік ұстап алып, иелерін
таяқтың астына алып сабап жүр екен. Сыңайы, арбакештердің жүктерін
аударып тастап, өздерін ат-көлігімен қамал құрылысына апарып, жұмысқа
салмақ секілді. Шеріктердің бірі алдыңғы арбаны қақпаға қарай жетелесе,
өлермен арбакеш таяқ жегеніне қарамай атынын шаужайына жармасып,
жағаласып жүр. Көзіне көрінген көлікті көшеден ұстап апарып, құрылысқа
зорлықпен жұмыс істеткізу соңғы кезде əдетке айналған нəрсе еді. Соны
білетін жұрт бұл қамалдың маңына жоламай, қалаға басқа жолмен айналып
өтетін-ді. Мына байғұстардың бұл араға қалай тап болғаны белгісіз.
Демежан жаңағы көрініске аз-кем қарап тұрды да, күймеден секіріп
түсіп, қастарына барды.
– Бұл не шу? Не жанжал? — деген қытай тілінде ақыра дауыстап.
Шеріктер көлденеңнен киліккен мырзаның тегін адам емес екенін сезіп,
іркіліп қалды. Танауынан қан сорғалап жүрген, шоқпыт шапанды қыр
қазағы соны пайдаланып, бұған шағым айта бастаған.
– Қарағым-ай, мұсылманның баласы екенсің, құтқаршы мына
пəлеңнен... Бала-шағаның шай-шалаңы таусылып қалған соң, қалаға отын
сата келіп ек, мыналар жүгімізді осы араға аударып тастап, жұмысқа
салмақшы... Тіпті істейік сол жұмысын, ешқайда қашпайық. Тек алдымен
төкпей-шашпай отынымызды сатып алуға мұрсат берсінші, — дейді зар-зар
етіп.
Демежан «бұларың қалай» дегендей шеріктерге қарап, тіл қатуға оқтала
берген. Олардың шені үлкендеу біреуі алға шығып:
– Кешіріңіз, Сіз кім боласыз? — деді Демежанның бас-аяғына көз
жіберіп.
– Мен — Ши-амбының тілмашы, əрі ерекше тапсырмалар орындайтын
көмекшісімін... Түсінікті ме? — деп, Демежан төс қалтасынан төтенше
өкілдікті білдіретін таңбалы қағаз алып көрсетті. — Жазықсыз
жолаушылардың жүгін аударып тастап, өздерін зорлап жұмысқа сал деген
ешқандай заң жоқ. Мыналардан дереу кешірім сұрап, босатып қоя
беріңдер!
Бұдан ары қарсыласуға батылдары жетпеген шеріктер, амал жоқ,
арбакештерді жөндеріне қоя берді. Ызадан жарылардай болып қатты
ширыққан Демежан орнына келіп отырып жатқан-ды. Жаңағы
арбакештердің бірі соңынан жүгіріп келеді екен.
– Шырағым-ай, құтқарушы періштем болдың ғой... Тым құрыса атынды
айтып кетші: амандығыңды тілеп, дұғама қосып жүрейін.
– Менің атым — Демежан... Керімбайдың Демежаны дегенді естуіңіз
бар ма?
– Е-е, айналайын-ай, əлгі Керекеннің қаладағы баласы сен екенсің ғой.
Болар, болар... Атаға тартып тусаң, осылай ту, қарағым. Бар екенсің ғой...
Сүйенішім, сұлтанбегім.
Арбакеш тағы бір сөздерді айтып тауыса алмай жатыр еді, көлік
қозғалып кетті де, аяқ жағын ести алмай қалды. Жаңағы шеріктер қақпа
күзетшілері екен. Екеуі жабылып жүріп шойын қақпаны зорға ашты да,
бұлар қашан өтіп кеткенше, екі босағада оқтаудай сіресіп қатты да қалды.
– Ой, Демежан аға, Сізбен бірге жүру рахат екен ғой, — деп Бабалық мəз
болып, жырғап келеді. — Сенсеңіз, осы жамбылдың ішіне маңайлап көрген
жоқ едім. Не кереметі бар екен, көрейікші өзін, — деп жан-жағына мойнын
соза қарап қояды.
Аймақ орталығы Шəуешекке ауысқаннан бері, Ши-амбынын шындап
қолға алған ең басты шаруасының бірі — осы қамал құрылысы. Бірақ бұл
неменің жуық арада біте қоятын түрі жоқ, сонша жыл еңбектенгенде, екі
жақтауы зорға қалқайды. Өзі абажадай үлкен. Əр қабырғасының ұзындығы,
əй, екі шақырымнан кем болмас. Биіктігі жеті метрдей, ені төрт метрге
жуық. Тасылып жатқан тас пен топырақта қисап жоқ, қанша арбалап əкеп
төксең де жұмырына жұқ болмай, айдаһарша обып жұта береді. Шіркін,
осыған кеткен қаржы мен еңбекті басқа бір пайдалы іске жұмсаса, тұтас бір
қала тұрғызуға болар еді-ау! Осы қамалдың кесірінен елге түсетін алмансалық көбейіп, оған зорлап істететін ақысыз ауыр еңбек қосылып, онсыз да
тоба қазығына тақалған жұртты титықтатып болды. Білетіндердің
айтуынша, қазіргі қару-жарағы жетілген заманда мұндай қамал салудың
түкке қажеті жоқ көрінеді. Оны өткендегі бір сөзінде Ши-амбынын өзі де
мойындаған. Бірақ ол да не істесін, жоғарыдан келген бұйрық. Қазір
мұндай бекіністер жалғыз Шəуешекте ғана емес, Үрімжі, Құлжа, Сүйдің,
Күре сияқты басқа қалаларда да салынып жатыр. Бұл қамалдар
бұрынғыдай қорғанысқа жарамаса да, əйтеуір осы өлкенің басқанікі емес,
Маншың өкіметінің жері екенін əйгілеп тұратыны анық...
Демежанның ойын самбырлап сөйлеп келе жатқан Бабалықтың даусы
бөліп жіберді.
– Пəлі, мынаны қараңыз, мынаның түстік жағы мен терістік беті мүлде
алаң-ашық жатыр ғой, Демежан аға?! Бұл өзі сонда қашан бітетін нəрсе? —
деді көшір жігіт əзірше құр тақтаймен қоршап қойған болашақ дуалдың
орнына көз жіберіп.
– Бір бітер, несіне асығасың? — деді Демежан езу тартып. — Ішкі
өлкеде «Қытайдың ұлы қорғаны» дейтін бар. Оның құрылысы екі ғасырға
созылған.
– Ал, керек болса!... Сонда, оның көлемі де осал болмағаны ғой,
шамасы?
– Жалпы ұзындығы төрт жарым мың шақырымға жетеді десіп жүр ғой
білетіндер.
– Мəссаған, енді не бетімді айтайын! — Бабалық, таңданғаннан
ысқырып жіберді. — Бұлар, сірə, қорған соқпаса тұра алмайтын халық
болды ғой.
– Жаңағы Ұлы қорғанды Қытай императорлары біздің түп аталарымыз
— көшпелі гундерден қорғану үшін тұрғызыпты. Мынадай кіші
қамалдарды да бұлар сондай қорғаныстық мəні бар деп есептейді.
– Сонда бұлар кімнен қорғанады? Халыққа сенбегені ме?
– Сене алмағаны ғой... Ана жылғы дүрбеленде өкімет əскерінің жеңіліп
қалу себебін осындай мықты бекіністің болмауынан деп біледі.
Жамбылдың шығыс қақпасында бұларды ешкім тоқтатқан жоқ. Күзетте
тұрған шеріктер шойын есікті ашты да, күре жолға шығарып салды.
Манадан бері əңгімеге араласпай, айналасына үрке қарап отырған Бибі енді
ғана ес жиғандай болып еді.
– Тү-у, құмырсқаның иелеуінен аман-есен шықтық па, шықпадық па.
Кең дүниені көріп, тынысым енді кеңіді ғой! — деген сыңғырай үн қатып.
– Ауылды əбден сағынғансың-ау, Бибіжан? —деді Бабалық бірер жас
үлкендігін бұлдап, Бибіге аға боп жүретін əдетімен.
– Айтпа. Осында тек Демежан үшін жүрдім ғой қамалып. Əйтпесе,
«түйенін молада несі бар» дегендей, менің бұл қалада не шаруам бар еді.
Демежан келіншегінің балбұл жанған жүзіне сүйсіне қарап, оң қолымен
қапсыра, өзіне қарай тартыңқырап қойды. Қайран Бибі! Сахараның caл
перзенті, асау табиғаттың арда емген тағысы еді-ау. Он беске келгенше
ұлша киініп, жүйрік аттардың жалына жармасып өсіп еді. Бір ауылдың
бетке қақпас еркесі, ата-ананың алақанға салған кенжесі емес пе еді. Құдай
төмен етекті етіп жаратып, жат жұртқа пенде қып қойған соң не шара?! Сол
Бибінің манадан бері сонау терістіктегі Тарбағатай жоталарынан неге көз
алмай қарап отырғанын да Демежан іштей түсініп келеді. Бибінің атаанасы, ет жақын туыстары сол көгілдір таулардың ар жағында... Демежан
шекара туралы хабарды келіншегіне əлі айтқан жоқ. Егер шекара сызығы
Тарбағатайдың қыр арқасымен өтетіндей болса, екі ауыл екі мемлекетке
қарап, Бибінің төркін жұрты алыстап кететіні анық... Өзі жəне
ұзатылғаннан бері ол жаққа аттап басқан жоқ. Биыл жазда шекара бекімей
тұрғанда, байғұсты төркіндетіп алған дұрыс шығар. Ауылға барған соң
үлкендермен ақылдасу керек.
Уақыт мамыр айының соңы, ұлы сəскенің кезі болатын. Пар атты жеңіл
фаэтон əне-міне дегенше Қараүңгірдің көпірінен өтіп, Дөрбілжінге
апаратын тақтақ жолмен зырлап келеді. Көктемгі даланын көгі əбден
жетіліп, желкілдеп тұрған шағы. Аспан да, жер де нілге малып алғандай
жап-жасыл. Бетегелі боз дала сəл жел тұрса үкідей үлпілдеп, айналатөңіректен күн көзіне бөрткен жусан иісі бұрқырайды. Coнay алыс-алыс
көкжиекте, ұшы-қиырсыз Құлыстай жазығында мұнар буына бөккен
толқынды сағым бұлаңдайды. Жол жиегіндегі жусанды даладан шаншыла
тік ұшып шыққан бозторғайлар аспан төріне ілініп қалған күміс
қоңыраудай, жаздың жылы шуағымен өсіп-өнген тіршіліктің жүрекжарды
мадақ жырын төгеді.
Сырттай сыр бермегені болмаса, Демежанның өзі де сахараны қатты
сағынып қалған екен. Көкірегіндегі күн түспеген бір суық, қараңғы
қуыстың орны енді толғандай, көңілі сергіп сала берді. Алып кеудесін
көріктей керіп, терең тыныс алды да, қарсы беттен лүпіп соққан жібек
самалға омырауын тосып, шалқайыңқырап отырды.
– Бабалық, сен үндемей қалдың ғой. Қарап отырғанша осындайда бір əн
салып жіберсейші, — деді, сол көтеріңкі көңілмен атшы жігітке дауыстап.
– Əн салуға дауыс жоқ қой, аға.
– Онда, жол қысқарсын, əңгіме айта отыр.
– Не айтайын, аға?
– Осы сен Шəнішевтермен қалай табысып жүрсін? Соны айтшы.
– Шəнішевтерді мен тапқам жоқ-ау, мені олардың өздері тауып алды, —
деді Бабалық аттардың делбесін қағыңқырап қойып. — Өзіңізге бұрын да
бір айтып едім ғой: он үш-он төртке келгенде əке-шешені бірінің артынан
бірін ауызға салып, жұтып алғанбыз. Əкейдің аздаған шолақ дəулеті
болушы еді, өзі өлген соң жинап-тергені анталаған ағайынның қолында
кетті. Əкем бір атадан жалғыз, ет жақын жанашырымыз жоқ болатын. Мен
он сегізге келгенше əркімге бір жалтанкөз болып, көрінгеннің босағасында
жүріңкіреп қалдым. Əкемнің малын талап алған ағайындардың мені
үйлендіріп, отау көтеріп береміз деген уəделері болушы еді, ол да сиырқұйымшақтанып, орындалмайтын арманға айналып бара жатты... Сөйтіп,
екі қолымды алдыма сыйдыра алмай, ауылда құр сандалып бос жүрген
кезім болатын. Осыдан екі жыл бұрын дəл осы май айында Үріжар
маңындағы біздің ауылдың үстінен жүн-тері, астық тиеген көп арбалы
керуен өтті. Сұрастырсам, əлгілер Шəуешектен шығып, Семейге қарай бет
алған осы Шəнішев байдың сауда тоғанағы екен. Арбакештерінің бірі жолжөнекей ауырып қалып қойған ба, керуен басы соның орнына адам
жалдағысы келетінін айтты. Іздегенге-сұраған, маған да керегі осы еді.
Əлгінің арбасына отырдым да, Семей қайдасын деп тартып бердім. Сірə,
керуен басыға ұнап қалған болуым керек, қайтар жолда ол мені тастамай,
өзімен бірге Шəуешекке алып келді. Сөйтіп, мен ойда жоқта Шəнішев
байдың көп малайының бірі болып шыға келдім, аға.
– Солай де... Сен де бір жиһангез жігіт болдың ғой. Шəнішевтердің,
Рамазан байды айтам, кісіге қайырымы қалай екен өзі? Еңбек ақынды
ренжітпей уағында төлеп тұра ма?
– Қалай десем екен? Былайша менің өзіме ықыласы жаман емес.
Саудагер деген халық тоқтасқан ақынды жемейді жəне бір тиынын
жегізбейді. Адал қызмет етсең оныңды бағалайды,—деді Бабалық
Демежанға қарай бір қырындау отырып. — Алғашқы айларда мен, көбінше,
байдың үй қызметінде жүрдім ғой. Қайда, неге жұмсаса да, екі айтқызбай
тындырып тастаймын. Бастапқы кезде қолымның сумақысы бар ма, жоқ па,
соны сынағысы келді-ау деймін. Менің жүретін жолымда, үйдің бұлыңбұрышында ұсақ-түйек ақша ұшыраса беретін болды... Өз басымды
сыйдыра алмай жүріп, біреудің ала жібін аттап қайтем, əлгі ақшаларын
талай рет тауып алып, иесіне апарып бердім. Бірдеңе сатып алуға базарға
жіберсе, қалған ақшасын тиынына дейін санап өткіземін. Не керек, сынақ
мерзімінен сүрінбей жақсы өттім. Осыдан кейін-ақ олар маған қалтқысыз
сенетін болды. Көп кешікпей еңбек ақымды молайтып, басқа жауапты
жұмыстарына да араластыра бастады... Қазір жаман емес, айлығымның
сыртында сыйлық ақша беріп, киім-кешек жағынан да қарайласып тұрады.
– Енді не істемек ойың бар? Шəнішевтің шабарманы болып, осылай
жүре бермексің бе?—деді Демежан жігіттің түпкі ойын білгісі келіп.
– Енді қайда барамын, Демежан аға-ау? Қазақбайына жалданып, жалаң
қойшының бірі болғанша, осы жүрісімнің өзі артық емес пе. Таза жұмыс,
тиын-тебенін уағында төлеп тұрады...
– Былайша хат сауатын бар, жап-жас, əдемі жігітсін... Ел қатарлы қатын
алып, шаңырақ көтеріп, өз алдына тіршілік құрмайсың ба дегенім ғой.
Қыздарға өтімің қалай еді өзіңнің?
– Бұл айтқаныңыз жөн-ау, Демежан аға. Бірақ маған дəл қазір кім қызын
ұстата қояр дейсің, — деп Бабалық өз сөзіне сақ-сақ күліп алды. — Біздің
қазақ: «Алдымен денсаулық, сонан кейін ақ жаулық, сонан кейін бес
саулық» дейді ғой. Мен соны өзгерткім келіп жүр. Əуелі бес саулық жинап
алып, ақ жаулыққа сонан кейін мойын бұрсам деймін...
Бұл сөзге Демежан мен Бибі қатар күлді.
– Біздің туысқан татардың қызын алатын шығар. Татарша сөйлегенде
аузы-аузына жұқпайды өзінін, — деді Бибі əңгімеге араласып.
– Бұйырған қыз қайда қашар дейсіз, үйленеміз ғой, — деп жас жігіт
ақсия күліп қойды. Біз, əсілі, соңғы екі-үш атада бір кіндіктен жалғызжалғыздан келе жатырмыз. Жақында бір тəуіпке құмалақ аштырсам: «сенін
үрім-бұтағын өте көп болады. Түбінде немере-шөберен жүзге жетіп, бір
тайпа ел боласын» дегенді айтты... Соны естігелі арқа-басым кеңіп, балашаға жөнін де уайымдауды мүлде қойдым.
– Илəйым, солай болсын. Шіркін, болашақ ұл-қыздарының шешесі қазір
қайда жүр екен? Бота көзі жаудырап күтіп отыр-ау бір жерде, — деп
Демежан оны қостап қойды.
Бабалық енді байсалды қалыпқа көшіп, орындыққа түзеліп отырды.
Үсті-басы тап-тұйнақтай таза. Қала үлгісімен бір сыдырғы жақсы киінген.
Қаланың малайы даланың мырзасындай.
– Мен қазір жай жүргем жоқ, аға, татар-өзбек байларынан сауданың қырсырын үйреніп жүрмін, — деді жас жігіт сəлден соң тың əңгіме бастап. —
Біздің қазақ өз қолынан келмегеннің бəріне танауын көтеріп, менсінбей
жүреді ғой. Бірақ бұл сауда дегенін керемет өнер екен. Оның қасында
мыңғырған маңында, шіренген шен-шекпенің де түкке тұрмай ма деп
қалдым. Қораңдағы қойды қоздату қиын емес, мықты болсаң тиыннан
тиын туғызып көр! Сауданың көзін жақсы білген адам қай елге барса да
аштан өліп, көштен қалмайды. Мына Шəнішевтерді көрмейсіз бе, сауданың
арқасында тасы өрге домалап, қытай мен орысты бірдей жайлап отыр.
– Біздің қазақтан шыққан саудагер жоқ еді. Бəлкім, осы кəсіптің төл
басы сен болатын шығарсын, — деп Демежан да жас жігіттің сөзіне
елеңдей қалды.
– Айтқаныңыз келсін, аға. Біздің қазекең — кең сахара мен төрт түлік
малдың арқасында етек-жеңі жиналмай, бейқам өткен халық қой, — деп
Бабалық көп арманы іште жатқан адамдай терең күрсінді. — Апыр-ай,
өзгесін не қылайын, қолындағы алтынның, буда-буда ақшаға айналғалы
тұрған ең байлықтың да қадірін білмейді ғой... Өткен жылы қызық болды:
күзем кезінде жүн-тері жинау үшін, саудамен Майлыдағы Керей ішіне
бардық. Жүн дегенде қисап жоқ, тау-тау болып қораның шетінде үйіліп
жатыр. Қыз-келіншектер тиынға тұрмайтын түйреуіш пен оймаққа, айна
мен тараққа бола құшақ-құшақ жүнді көтеріп əкеліп ұстата салатынын
қайтерсің. Ал шай мен кездеме үшін қыр қазағы астындағы атын түсіп
беруге əзір. Байдың саудасын істеп, пайдасын қорғап жүрсем де, əлгі
байғұстарға қарадай жаным ашыды. Майлы отынға тапшылау жер екен.
Жауынды күні бір бай ауылға барып қонсақ, əлгілер қойдың жүнін жентекжентегімен отқа жағып отыр...
Демежан ойланып қалды. Бабалықтың сөзі қышыған жеріне дəл тиіп,
көкейіне қонып келеді. Жас жігіттің еті тірі, ойы сергек, айналасына сын
көзімен қарайды. Қорғансыз жетімдігіне, жалғыздығына қарамастан,
жалтақ, жасық емес, өзіне-өзі сенетін бір күш бар бойында. Əй, мынадан
бірдеңе шығады түбінде... Қазақ та басқа халықтар секілді егін салуды,
сауда істеуді үйренбей тұрып, мына қалпында көсегесі көгере қоймас.
Əлде, шынында да, жаңа бір өнер жолын бастайтын —осы Бабалық болар
ма екен? Солай болуы да мүмкін-ау. Мұндай талапты жасты қолтығынан
алып, демеп жіберу керек... Ол атшы жігітке мейірлене қарап отырды да:
– Бауырым, сенін мына талабын жақсы екен. Егер түбінде өз алдыңа
кəсіп істеп, сауда қылатын ойын болса, маған айт, көмектесейін: өкіметтен
рұқсат алып берейін, көлік жағынан қысылсаң, астыңа ат мінгізейін, — деді
шын ықыласымен.
– Рақмет, Демежан аға... Осылай айтарыңызды өзім де сезіп ем, — деп
Бабалықта разы боп қалды. — Бірақ мен үшін жеке кəсіп істеуге əлі
ертерек қой. Ұядан ұшуға қанат-құйрығым əлі толық жетіле қойған жоқ. Ел
танып, жер танып дегендей, сауданың қат-қабат қалтарыстарына əлі де
болса қаныға түсуім керек.
– Ол жағын өзін білесің. Ал түбінде көмек керек болса, қысылмай
айтатын бол, — деді Демежан.
Бұлар күре жолмен Абдыра өзенінің аңғарына дейін жедел жүріп келді
де, Қарақабақтың тұсында түстікке қарай кілт бұрылды. Бір бүйірде қалың
талы алыстан көз тартып, Бахалдайдың зəйімкесі қалып барады...
Алдарында тақтайдай керіліп, Боздақ даласы жатыр. Бетегелі, боз жусанды,
кең жазықты кесіп өтсе, ар жағында Көкжайдақта отырған Керімбай
ауылдарының да төбесі көрінуге тиіс.
IV
Шежіре бойынша, Найман атаннан тарайтын төрт Төлегетайдың кенжесі
— Төртуыл. Он сегізінші ғасырдың ортасында Жоңғар хандығы жойылып,
Құлыстай өлкесі босап қалғанда, Үріжар мен Қатынсу бойынан үдере
көшіп, күнгейге асып түскен, жаңа қонысқа бірінші болып мекен тепкен
елдің бірі де — осы Төртуылдар. Бұл атаудың неден шыққанын көне көздер
əртүрлі жориды. Біреулер «төрт ауыл» деген сөзден шығыпты десе, екінші
біреулер «төрт ұғұл» деген ағайынды төрт жігіттен тарапты деп өздерінше
дəлел келтіреді. Дегенмен, қалай болған күнде де, осы екі болжамның да
шындыққа саятын жері бар. Өйткені, Төртуылдың өзі: Ақбарақ, Ақболат,
Андабарақ, Қартбарақ болып төрт атаға бөлінеді. Бұл көп барақтың ішінен
соңғы екеуі: Андабарақ пен Қартбарақ ежелгі атамекендерінде, Ертіс
бойында қалыпты да, Ақбарақ түгелімен, Ақболат жартылай күнгейге
көшіп келіпті.
Сол дүниенің кең кезінде ертерек келгенінен болар, қазір Төртуыл
рулары Тарбағатайдың күнгей төсінен сонау Барлық тауына дейінгі ұшықиырсыз кең өлкені емін-еркін бауырына басып кең жайылып жатыр.
Ақбарақтың өзі бұл күнде: Дəулетей, Айтым, Кенжеғұл болып бір жіктелсе,
өскен ата Дəулетей: Бұқа, Шөтік, Елтізер, Сүйіндік деген əлденеше руларға
бөлініп, өзара қыз алысатын дəрежеге жеткен. Қалың Бұқа мен Шөтік тау
сағалап, Тарбағатайдың төсін жайласа, Сүйіндік пен Елтізер ең өлкенің
етек жағында, Еміл мен Барлықты қыстап шығады.
Ал Сүйіндіктің өзі: Байқара, Жауғаш деп бөлінсе, Керімбайдың сүйегі —
Жауғаш болатын. Бұлар мал-басы бірдей өрбіген, атқа мінер жігіттері де
сай, дəулетті, мықты ата саналады. Қойнау-қойнауында көк қияқты қалың
шөп өсетін, жасыл шалғынды, балқашты-бандырғанды келген осынау
шұрайлы өңір Байқара мен Жауғаш ауылдарының жыл сайын жайлауға
шығар алдында бір-екі ай кең көсіліп отыратын жайлы қоныстары еді.
Шөбі шүйгін, суаты мол жер. Бастауын сонау Тарбағатайдың қарлы
шындарынан алып, Емілге барып құятын Қараүңгір, Абдыра өзендерін
былай қойғанда, əр тұстан көк иірім болып, жөңкіліп ағатын, сұлудың
көзіндей мөлдіреген қарасулары қаншама! Кеңжайылым қорықтарды көп
мал көктемде қанша тақырлап жеп кетсе де, ел жайлаудан түскенше, жердің
түгі қайта жетіліп, желкілдеп тұрады.
Жолаушылар түс ауа Боздақтың кең жазығына ілінген сон-ақ əр тұста
жайылып жатқан ақтылы қой, алалы жылқы, суат бойлап қонған шоғыршоғыр ауылдар ұшыраса бастады. Əр ауылдың тұсынан өткен сайын үлкенкішісі түгел сыртқа шығып, бұл өңірде бұрынды-соңды болмаған
қоңыраулы күймеге таңырқай қарап, біразға дейін көздерімен ұзатып
салады.
Керімбайдың өз ауылы жылдағы қонысында, Шилібастаудың түбіндегі
кең қолатта отыр екен. Кезеңге шыға келгенде, бір ұя қаздың
жұмыртқасындай дөңгелене қонған ақ ауыл Демежанның көзіне оттай
басылды. Ауылдың сырт жағындағы көк жасаңға тартылған бие бау
маңында қалың жылқы үйездеп тұр. Шананың табанындай қайқайып
жатқан қасқа жолмен пар атты фаэтон ауылға таман құлдилағанда, есік
алдында жүрген үлкен-кіші үдірейісе қарап сəл тұрды да, бір мезгілде
қолаушыларды шырамытқан болар, бір топ бала бері қарай лап қойды.
Жамыраған қозыдай андыздап, қаптап келеді.
– Ал басталды. Қоржыныңның аузын шеше бер, — деді Демежан Бибіге
бұрылып.
Сол-ақ мұң екен, ауыл шетіне таяп іркілген күйменің үсті шүпірлеген
ұсақ балаға толып кетті. Демежанның кенже інісі Əбдірасыл бастатқан
немере бауырлары, көрші-қолаңның солармен бірге ойнап жүрген қара
сирақтары. Бибі затында өте балажан болатын. Бірнешеуін алдына
отырғызып, алма-кезек беттерінен сүйіп жатыр. Бұлар тор жақтағы үлкен
ақ орданың қасына таянғанша, қоржынның бір басындағы қант-кəмпит,
өрік-мейіз өз иелерін тауып та қалып еді.
Ауылда шеттен келген кісілер бар секілді. Оңашалау тігілген қонақ
үйдің сыртындағы кермеде күміс ер-тұрманды бірнеше жарау аттар
байлаулы тұр. Жолаушылар күймеден түсіп жатқанда, үлкен ақ үйдің
қасында топтанып тұрған үлкендер де бері қарай аяндады. Ен алда
Керімбайдың өзі, одан сəл кейінірек Ажар бəйбіше мен тағы басқа жақын
туыстар. Демежан алдымен əкесіне келіп сəлем берген. Бұл күнде елудің
мол ішін аралап кеткен Керімбай ұзын бойлы, мол бурыл сақалды, түксиген
қалың қабақтың астынан шүңет көзі адамға тесіле қарайтын, түсі суық
айбарлы кісі еді. Көптен көрмеген Демежанды жай ғана құшақтап иығынан
қақты да, алдына келіп, иіліп сəлем еткен Бибінің маңдайынан иіскеді.
– Қалай, балалар, шаршап-шалдықпай жақсы жеттіңдер ме? — дегеннен
басқа көп тіл қатқан жоқ.
Енді бұларды арт жақтағы қалың топ күтіп тұр еді. Əке құшағынан
босап, шешелер қауымына қалай жетті солай, Демежан мен Бибі тасып
төгілген мейір-шапағаттың мол теңізіне кірді де кетті. Екеуі алдымен мама
қаздай мамырлаған Ажар бəйбішенің құшағына бір-бір сүңгіп шыққан.
Сонан кейін-ақ кезекте тұрған шешелер мен жеңгелер, аға-бауырлар ортаға
алып, қаумаласып əкетті. Көл-көсір ыстық ықылас, сабасынан асқан
сағыныш. Бұлар бейне жер түбінен келген адамдар секілді. Жеңгелері
жастай қала жағалап кеткен Демежанды «Төре бала» деп атайтын-ды.
Тəңірім-ау, көптен ұмыт болып кеткен осы бір аяулы сөзді қайтадан естудің
өзі қандай қымбат еді?!
– Төре бала-ау, келіншегің мен екеуін қалаға бардыңдар да, күрік болған
тауықтай жатып алдыңдар ғой мүлде, — дейді үлкен ағасы Сағымжанның
əйелі Қамария.
– Қатын алған, бəлем, өзіне жаққан екен. Бір жылдың ішінде соқталдай
боп кетіпсің ғой, — дейді екінші бір жақын жеңгелердің бірі.
– Бибінің отауын білгендей-ақ тігіп қойған екенбіз. Отауларын
жасауымен дайын тұр, барасыңдар да күмп ете қаласыңдар, — дейді
үшінші бір кəрі жеңге.
Алғашқы абыр-сабырдан кейін əйелдер жағы Бибіні ортаға алып, отауға
қарай ертіп кетті де, Демежан үй сыртында əлдекіммен сөйлесіп тұрған
əкесінің қасына қайта оралды.
– Қалада не жаңалықтар бар? Ши-амбы, тағы басқа ұлықтар тегіс
саушылықта ма? — деді Керімбай баласының бас-аяғына бажайлай көз
жіберіп.
– Бəрі аман-есен... Дұғай-дұғай сəлем жолдады сізге. Ши-амбының сізге
арнайы жеткіз деген өз сəлемі тағы бар. Онысын жата-жастана айтармын,
— деп Демежан қастарында тұрған бөтен кісінің көзінше шешіле қоймады.
Бірақ əкесінің оған шыдамы жетпей:
– Орыс пен Қытай арасына шекара тартылайын деп жатыр дейді ғой. Ол
не сөз? — деді мəймөңкелеп тұруды ұнатпайтын əдетімен.
Демежан таң қалды. Таң қалғанда əкесінің сөзіне емес, қазақтың «ұзын
құлағының» шапшаңдығына таңырқап тұр. Губернатор кеңсесінің өзінде
соңғы бір-екі күнде ғана мəлім болған бұл хабардың қыр еліне қалай жетіп
үлгергені, шынында да, қайран қаларлық еді.
– Сол естігеніңіз рас, көке. Менің сізге əкелген басты жаңалығым да,
Ши-амбының айта бар деген сəлемі де осы мəселеге байланысты, — деген
амалсыз езу тартып. — Бұл хабарды сіздер қалай естідіңіздер?
– Е, қалай дерің бар ма? Осындағы жұрттың бəрі гулесіп жүр ғой,
əйтеуір, — деді Керімбай қабағын ашпаған суық қалпы. — Ал енді шешеңе
бар. Біраз демалып, сусын басып алған соң қонақ үйге келерсің... Жаңа сен
келердің алдында, Сымайыл зəңгі келіп түсті. Сол кісіге кіріп сəлем бер.
Соны айтып, өзі сыйлы кісілер отырған қонақ үйге қарай беттеді.
Демежан онсыз да үлкен үйдегі шешелер қасына жетуге асығып тұрған.
Ішке кірсе, Бибі де, Бабалық та осында екен. Бибі сандықтың аузын ашып,
үлкендерге базарлық үлестіруге кірісіпті... Ажар анасы мана қаумалаған
көпшіліктің арасында баласына деген сағынышын сарқа алмай қалса керек.
Ішке кірген бойда Демежанды қайтадан құшақтап, айналып-үйіріле
бастады. Өзінен əлдеқайда биік, теректей жігітті қоғадай иіп əкеліп,
бетінен, маңдайынан аймалап сүйіп жатыр.
– Құлыным-ау, өзіңді қағаз сорып тастаған ба, биыл бір түрлі жүдеусің
ғой? — деп қояды ара-арасында.
– Оны мына Бибіге айтыңыз, апа. Бəйгеге қосатындай, мені шөміштен
қысып, жаратып жүрген — осы келініңіз, — дейді Демежан шешесінің
сөзін қызық көріп.
Бұл сөзге Бибі кəдімгідей қысылып, қызарақтап қалды. Ол да өзінше дау
айтып жатыр:
– Оның сөзін тыңдамаңыз, апа... Өзіңіз қыста жіберген тайдың еті мен
тəтті-дəмдіңіздің бəрін осы балаңыздың өзі-ақ жеп тауысқан.
Жастардың жарастықты əзіліне былайғы жұрт мəз болып күлісіп жатыр.
Кешікпей үлкен үйге дастарқан жайылып, қымыз құйыла бастаған. Бұл
күнде жасы елуден асып, еті ауырлап, толыса түскен Ажар бəйбіше бір
ауылдың анасындай, қолы ашық, дастарқаны мол, аса байсалды кісі еді.
Керімбайдай ел ағасынын қатал мінезінен, ашу-айбарынан ығысқан жұрт,
көбінесе, осы Ажардың төңірегіне үйіріле беретінді. Күйеуінің бойынан
табыла бермейтін кейбір қасиеттерді осы бəйбішесі толықтырып, жамапжасқап, бүтіндеп отыратындай еді. Аппақ шатырдай кимешек-шаршысына
өмірі қылау түспейтін, қызыл күрең қатипа камзолының екі өңірінде
қапсырмалы күміс түймелер үймелеген, екі қолының салалы саусақтары
алтын жүзіктерге толы Ажардың қазіргі сəні де жұрттан өзгеше. Əке-шеше
арасындағы қыс пен жаздай осы бір кереғарлықты тағы бір рет есіне алған
Демежан анасының əлі де əжім айғыздай қоймаған нұрлы жүзінен көз
алмай ұзақ қарап отырды. Өзінің де анасын шын қатты сағынғанын енді
сезіне бастаған.
Бір кезде даладан самбырлаған əлдебір дауыс естіліп еді, көп кешікпей
əлгі адам босағада тұрған бала-шағаны былай ығыстырып, ішке басакөктеп кіріп келе жатты. Өзінің Майлық ағасы екен. Керімбайдың туған
інісі, мал-жанына қарайтын майлығы мен сулығы... Үстіндегі түйежүн
шекпеннің екі етегі далақтап, басындағы көнетоз елтірі тымағының бір
құлағын ішіне жымырып алыпты. Манадан бері ат үстінде, мал аралап
жүрген бе, қалашылардың хабарын естіп, шауып жеткен беті осы болса
керек. Келе-ақ, Демежанды бассалып, маңдайынан сүйді. Орнынан тұрып
сəлем еткен Бибіге де «тəңір жарылқасын» айтып жатыр.
Майлық, əсілі, күпілдек мақтаннан да күр жүретін кісі емес еді.
Алғашқы аман-сəлемнен кейін, ішін жарып əкетіп бара жатқан сол сөздерін
түйдек-түйдегімен сыртқа шығара бастады.
– Мана сендер Сəмеке сазынан бері бұрылып, Шилібастауға еңкейгенде,
мен Көкқайнарда қысырақтың үйіріне таңба бастырып жатқанмын. Қос ат
жеккен қоңыраулы күймені көргенде, жылқышылар «апыр-ай, бұл кім
болды екен» десіп аң-таң болып, ауыздарын ашып қалды... Ал мен бірден
біле қойдым. «Мына кетіп бара жатқан — дəуде болса, не Шиамбының өзі,
не біздің Демежан» дедім. Осы екеуінен басқа бұл өлкеде пəуеске мініп
жүретін кім бар? Содан жүрегі құрғыр алып ұшып, шауып жеткен бетім
осы.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Тағдыр - 04
  • Parts
  • Тағдыр - 01
    Total number of words is 4058
    Total number of unique words is 2309
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 02
    Total number of words is 4000
    Total number of unique words is 2338
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 03
    Total number of words is 4018
    Total number of unique words is 2377
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 04
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2156
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 05
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2333
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 06
    Total number of words is 4139
    Total number of unique words is 2423
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    55.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 07
    Total number of words is 4014
    Total number of unique words is 2223
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.4 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 08
    Total number of words is 4087
    Total number of unique words is 2309
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 09
    Total number of words is 4110
    Total number of unique words is 2356
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 10
    Total number of words is 4129
    Total number of unique words is 2242
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 11
    Total number of words is 4023
    Total number of unique words is 2353
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 12
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2297
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 13
    Total number of words is 3999
    Total number of unique words is 2286
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 14
    Total number of words is 4042
    Total number of unique words is 2240
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 15
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2411
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 16
    Total number of words is 4095
    Total number of unique words is 2313
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 17
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2239
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 18
    Total number of words is 3998
    Total number of unique words is 2347
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 19
    Total number of words is 4113
    Total number of unique words is 2326
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 20
    Total number of words is 4124
    Total number of unique words is 2280
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 21
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2326
    37.4 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 22
    Total number of words is 4067
    Total number of unique words is 2315
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 23
    Total number of words is 4093
    Total number of unique words is 2334
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    55.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 24
    Total number of words is 4092
    Total number of unique words is 2349
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 25
    Total number of words is 4035
    Total number of unique words is 2296
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 26
    Total number of words is 4084
    Total number of unique words is 2314
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    47.8 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 27
    Total number of words is 4052
    Total number of unique words is 2349
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 28
    Total number of words is 3991
    Total number of unique words is 2320
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 29
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2246
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 30
    Total number of words is 4081
    Total number of unique words is 2321
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 31
    Total number of words is 4156
    Total number of unique words is 2283
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 32
    Total number of words is 4198
    Total number of unique words is 2407
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 33
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2201
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 34
    Total number of words is 4108
    Total number of unique words is 2329
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 35
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2259
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 36
    Total number of words is 4075
    Total number of unique words is 2286
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    55.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 37
    Total number of words is 4023
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.8 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 38
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2383
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 39
    Total number of words is 4134
    Total number of unique words is 2341
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 40
    Total number of words is 4101
    Total number of unique words is 2328
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 41
    Total number of words is 4203
    Total number of unique words is 2331
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 42
    Total number of words is 4112
    Total number of unique words is 2345
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 43
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2343
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 44
    Total number of words is 4182
    Total number of unique words is 2430
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 45
    Total number of words is 1229
    Total number of unique words is 905
    41.0 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.