Тағдыр - 22

адасқан қаздай болып, мұның жалғыз аулы тұр. Бірде қалың қар көшкініне
көміліп кішірейе түседі де, енді бірде күн батар шақтағы толқындаған аяз
сағымына оранып, ертегі дүниесіндей ұлғайып, биіктеп кетеді... Айнала
сірескен өлі тыныштық. Тек ауыл үйлерінің төбесінен көтерілген көгілдір
түтін ғана тіршілік тынысын танытып, көңілге жылы леп əкеледі. Өткен
күзде ауылдың сыртын қоршай қаз-қатар балапан талдар отырғызылған-ды.
Қазір белуардан қар кешіп ойнаған балалардай қылтиып əрең көрінетін сол
тал-шыбықтар түктене қырауытып, бейне жерге шанышқан күміс қадаларға
ұқсап қалыпты.
Көз ұшынан бұлдырап көрінген жалғыз шананы ауылдағылар да байқап
отырса керек. Қораға жақындай бергенде, алдарынан бір топ баланы бастап
Олжабай шықты. Басында Бибі апасы тігіп берген түлкі малақай, үстінде
шүкірге бояп, өңірін жұрындаған қып-қызыл тоны бар. Құлдыраңдап
жүгірген беті шанаға алдымен жеткен сол болды. Бұлар атты тоқтатып,
балаларды түгел мінгізіп алған. Олжабай өзінің ежелгі еркелігіне басып:
– Кіші апа, маған не əкелдің? Кəмпитің, тəтті тоқаштарың қайда? — деп
Ырысқанды тінткілей бастады.
– Қазір-қазір... Алдымен шанадан түсейікші. Сендерді əлі кəмпитке
қарық қыламын, — деп кіші апасы баланы зорға көндірді.
Есік алдында Бибіні ортаға алып, Диқанбай, Қараман, Қабыш бастатқан
біраз көрші-қолаң жиналып тұр екен. Бəрі қаумаласып жолаушыларды
шанадан түсіріп алды. Бибі қол-аяғы сіресіп ұйыңқырап қалған Ырысқанды
құшақтап:
– Иə, қалай барып қайттыңдар? Тоңып қалған жоқсыңдар ма? Мына
құдайдың күні қақап кеткенге, сендер суыққа ұрына ма деп зəрем ұшып еді,
— деп келіншектің асты-үстіне түсіп, бəйек боп жатыр.
Бəрі ұбап-шұбап ішке кірді. Бұл үйде қыс ызғары жоқтай. Ыстық лебі
бетті шалған жып-жылы бөлмелер. Демежан оны-мұны жүктерімен
Ырысқанды өз бөлмесіне жіберді де, өзі Бибіге қарасты үлкен үйге келіп
шешінді. Шаршаулы шымылдық құрылған биік төсек алдындағы өз орнына
жайғасқан соң, ауыл-аймақтың амандығын сұрастырды. Бəрінің атынан мол
бурыл сақалды, əлі қайраты қайтпаған, төртпақ, мығым денелі Диқанбай
жауап беріп отыр.
Оның айтуынша, əзірше қыс қаталдығын елемей күйлі отырған жалғыз
осы ауыл демесе, ойды қыстаған астырттағы қалың ел қатты шығынға
ұшырап, жұтап жатқан көрінеді. Мал азығын ерте тауысып, ішіп-жем,
отын-судан да тарығып отырғандар бар. Мына Ілушін, Дөңгөлекши
маңындағы бір ауылдарды күні-түні соққан қатты боранда үстерінен қар
басып қалған екен, жеркепе үйлерінің терезесінен тесіп шығып, қорадағы
малы мен бала-шағаларын қар астынан зорға ашып алыпты... Таң атса-ақ
шанасын сүйретіп, арқан-жібін бөктеріп, бірер арқа шөп, сабан сұраушылар
көбейіп кеткен. Диқанбай шөп-жоңышқа жағына қолы батпаса да,
сондайлардың талайына қырман басынан сабан-топан беріп қайтарыпты.
Сонан соң, қазір күйеуінің қасына кеп жайғасқан Бибінің бір бөліп
айтқаны, биыл Барлыққа көшпей, Сарыөлеңді қыстаған үлкен ауылдан
кешелер арнайы кісілер келіп қайтыпты. Үкірдай ескі науқасы қайта
қозғалып, жақыннан бері төсек тартып жатып қалған көрінеді. Бұл жолы
бірден ыстығы көтеріліп, тіпті қатты жығылған деседі... Бибі осы хабарды
жүзінен уайым табы білініп, аса бір жүдеген кейіпте жеткізе отырып:
– Ол жаққа біз де көптен қатыса алмай кеттік-ау. Енді күн өткізбей ағаекемнің көңілін сұрап қайтқанымыз жөн болар, — деді күйеуіне қарап.
Қос-қабат жайсыз хабарлар Демежанның еңсесін езіп, көңілін
құлазытып жіберді. Əсіресе əкесінің ауырып қалғаны жанына қатты батқан.
Мұның өз əлегі өзінде болып жүріп, биыл қыс бойы ол жаққа ат ізін
салмағаны есіне түсті. Керімбай былтыр жыл аяғында, Ырысқанды ұзатып
əкелген тұста, қасына Ажарды ертіп, бір келіп қайтқан-ды. Содан кейін жүз
көрісе алған жоқ. Демежан дімкас адамды мазаламай, өкімет жұмысын да,
ел ішінін ұсақ-түйек дау-шарын да биыл бір өзі атқара берген. Қазір ауру
əкесі еске түскенде: «Апыр-ай, осы бір дерті құрғыр айналдырып кетті-ау...
Аман болса екен!» — деп тіледі ішінен.
Бұл кезде үйдегі адамдар басқа бір əңгімеге айналып кетіп еді. Қалаға
барып қайтқан кісіден ауылдастары базарлық дəмететін əдеті. Оның үстіне
Ырысқандай жас келін мұндай сапарға бірінші рет барып отыр. Енді, міне,
сол мырза келін өз бөлмесінен шығып, үй толы көршілер мен бала-шағаға
қант-кəмпит, өрік-мейіз, қаланың тəтті тоқаштарын үлестіріп жатыр екен.
– Тəңір жарылқасын, айналайын келінжан.
– Қосағыңмен қоса ағар!
– Барған сапарыңнан əмсе осылай олжалы қайтатын бол, — десіп,
Диқанбайдың əйелі Ұлбосын сияқты қартаң əйелдер алғыс жаудырып
жатыр.
Көршілер базарлықтарын алып, енді осы сыйымызбен қайтайық
дегендей, орындарынан тұра бастап еді, Бибі оларды жібермеді.
– Қайда барасыңдар, асықпай отырыңдар. Қазанға ас салдырып қойдым.
Бүгін Ырысқанның «тоқымын қағып», сол астан бəріміз ауыз тиейік, —
деген.
Сірə, көршілердің де күткені сондай бір мезіреті болуы керек.
— Иə, айтпақшы, солай екен-ау,—десіп орындарына қайта жайғасты.
Бақуатты мол дастарқаннан дəмді тамақ ішіп, жүрек жалғау өз алдына,
көршілерге осы бір шаңырақтың астындағы егіз қозыдай жарасып жүрген
екі бірдей сұлу келіншекке қарап отырудың өзі бір мереке сияқты еді.
Қазақта қос қатын алғандар аз емес, бірақ солардың өмірі көбінше ырыңжырың, ұрыс-керіспен өтеді. «Күндестің күлі де күндес» дегенді
бұрынғылар соған қарап айтқан. Өткен жылы Ырысқанды ұзатып
əкелгенде, көрші-қолаң бір жағы, той-томалақтың көбейгеніне қуанса, арғы
көңіл түкпірінде: «отбасының берекесі кетіп, бəріміз қарап отырған еразаматтың басы əңкі-тəңкі болар ма екен» деген күдік те жоқ емес еді. Тіфатіфа! Əзірше бұл əйелдерден ондай өрескел қылық байқалмайды. Бірі үшін
бірі отқа түсердей бəйек болып жүргені.
Əсіресе Бибінің өз күндесі Ырысқанды туған сіңлісіндей мəпелеп
күтетіні бұл күнде аңызға айнала бастаған. Екеуінің күні бойы əңгімесі
таусылмайды. Тіпті бəсекеге түскендей бірінің көйлегін бірі тігіп, бірінің
шашын бірі өріп отыратынын қайтерсің. Соны көрген Ұлбосындай аналар
өз үйлерінде отырып:
– Біздің Бибі — əулие ғой. Өзі сұлу, өзі жуан атаның қызы бола тұра, жас
басынан осындай ақыл-сабырды қайдан алды екен? Соқыр құдай сол
пейіліне қарамастан, бір «шыр еткенге» зар қып қойғанын көрмейсің бе, —
деп алқаудан бір танбайды.
Осындай əңгімелер кейде Демежанның өз құлағына да жетіп жатады. Ол
да өз əйелдерін қай күні ши шығарар екен деп, сырттай бақылап жүретінді. Сонда көзі жеткені, Бибіні, шынында да, əулие деуге болады екен.
Бибінің тіпті өз басын ұмытып, бар тілеуі Ырысқанға ауып кеткеніне
қайран қалады. Əсілі, «күндес» деген сөз о баста күн бөлісуден, төсек
бөлісуден шықса керек қой. Əдетте əйелдердің дауынан аулақ болғысы
келген еркек мүмкіндігінше төсек кезегін дұрыс сақтауға тиіс. Демежан да
солай етуге тырысатын. Ырысқандай сұлудың уыз жастығы көзді арбап,
көңілді баурағанымен, бұл күнде зипа бойы жұмырланып, толықси түскен
Бибінің де кісі қимайтын өз тартымдылығы бар еді... Бірақ сол Бибінің өзі
соңғы кезде кезегімен санаспай, күйеуін отауға қарай бейімдей беретіні
қызық. «Отау» деп осындағылар Ырысқанның бөлмесін атайтын. Бибі
кейде үлкен үйге келіп шешіне бастаған Демежанға:
– Бар. Отауға бар... Ол əлі жас қой. Бір үйде құлазып қалай жатады?
Қойшы, мені жаңа көрдің бе?.. Құдай енді сол байғұстың етегінен
жарылқасын, — деп қарсы бөлмеге қуатыны бар...
Бибі əкесі Құрман қажыдан алған тəрбиесі бойынша, бұрын да дін
жолына өте берік еді. Биыл мүлде құдайшыл, сопы болып алды. Былайғы
жұрт көзіне əйгілемей, оңашада намаз оқитын болып жүр. Бір күні
Демежан аңдаусызда бір қызық көріністің үстінен түсті. Ырысқанның
төсегінен ертерек көтеріліп, бір жаққа бару керек болды да, қамшысын алу
үшін үлкен үйге кірген. Есік ашық тұр екен. Ішке ене беріп, төрде жайнамаз
шетінде жүгініп отырған Бибіні көрді. Таңғы намазын оқып болған сияқты.
Енді қол жайып, дұға бағыштауға кірісіпті. Жай дұға емес, былайша
айтқанда, құдайға жалбарынып, тікелей «тілдесіп» отыр екен. Төрде, киелі
зат ретінде, Керімбайдың əкесі Жапалақ батырдың ескі күміс кісесі ілуді
тұрушы еді. Сол кісені мойнына салып, қолын көкке жайған күйі:
– О, жасаған, адал құлың едім ғой, осы тілегімді бере гөр! Ер-азаматтың
бағын жандырып, осы шаңыраққа бір перзентті қия гөр... Ол үшін
Ырысқанға денсаулық, таупық бер, Алла. Ең болмаса сол сорлыны
жарылқа!. Құдыреті күшті құдай-ау, біз бейбақты рақым-шапағатыңнан құр
қалдырма! — деп күңірене күбірлейді.
Демежан дыбысын білдірмей, босағада қатып тұрып қалған-ды. Мына
сөздерді естігенде, жүйе-жүйесі босап, көзінен жас ыршып кетті. Сол беті
қамшысын да алмастан, бұрылып жүре берген.
Сол күннен бастап Демежанның көз алдында Бибі мүлде биіктеп кетті.
Оны опалы əйел, адал жар ғана емес, шын əулие, жанашыр досым деп
білген. Дүниеде өз еріне шын берілген əйел заты аз болмас. Ал Бибінің
мінезі мүлде бөлек еді. Мұнікі — ешбір қарымта тілемейтін таза
құрбандықтың өзі. Онда, тіпті, Демежанның мерейін қайтсем үстем етем
дегеннен басқа ой-арман жоқ тəрізді. Егер əзірейіл келіп: «күйеуіңнің
орнына өлімге сен барасың» десе, Бибі ойланбастан-ақ шыбын жанын қия
салар еді. Сондай əйелдің басқа бір жерде емес, өз үйінде отырғаны қандай
бақыт?! Бибі күндесі Ырысқанды да осы Демежан үшін жақсы көреді. Осы
шаңырақтың шырағын жандырып, от басын базар ететін сол деп түсінеді.
Ырысқанды қатты-қайырым шаруаға жолатпай, бəйек боп үстіне түсіп
жүретіні де сондықтан. Жас келіншек əлдеқалай «басым ауырды», не
«тамаққа тəбетім болмай тұр» дей қалса, Бибінің жаны шырқырап кетеді.
Соның өзін əлдебір жақсылыққа жорып:
– А, құдай, өзін бере гөр! Жаңа түскен жас əйелде сондай болады
дейтін... Көңілін бірдемеге ерекше тартып тұрған жоқ па? Егер əлдебір асқа
аңсарын ауып, жегің кеп тұрса, ұялма. Құстың сүті болса да бірдеме қып
табармыз, — деп Ырысқан байғұстың есін шығарады.
Бірақ «ашқа тартқан — кешке тартады» деп, жас келіннің бойынан
əзірше ондай өзгеріс байқалмайды. Күн өткен сайын сұлуланып, құлын
мүшесі көз тартып айқындала түскен Ырысқан бауырынан жараған ұшқыр
бедеудей жүйткіп жүр...
Бұл күні де көрші-қолаң қолы ашық Бибінің мол дастарқанынан дəм
татып, Диқанбайдың інісі Қараманға «Мың бір түннен» ертек айтқызып,
түннің бір уағына дейін дуылдасып отырды.
X
Ертеңінде Демежан қайтадан ат жектіріп, таңы екі шанаға астық-ұн
тиетіп, кешегі Ырысқанның орнына Бибіні отырғызып алды да,
Сарыөлеңдегі Керімбай ауылына қарай аттанып кетті. Ылдиға тіке
тартатын төте жол жоқ. Сондықтан жол-жөнекей елді мекендерді шиырлап,
біраз ауылдарды басып өтуге тура келген. Жол жиегіндегі кейбір
қыстауларға əдейі бұрылып, адамдарымен тілдесіп, күй-жайларын сұрап
келеді.
Бірақ кіммен тілдессе де көңіл жұбанарлық ештеңе таппады. Сол баяғы
сүреңсіз тірлік, «шықпа, жаным, шықпа» деп шиқылдап отырған ел. Қысқы
азық қорын жинамай, жылдағыдай өріске сенген көп ауылдар малдан
шығын бере бастапты. Əзірше аман дегендері де қаншаға шыдары белгісіз,
мал атаулы ыңыршағы айналған көтерем күйге жетіп, сүйегіне қарысып
əрең тұр. Сол мəлкілдеген арық-тұраққа күрекпен тебін ашып, қияқ пен ши
орып беріп, арпалысып жүрген адамдар. Бірақ, амал не, солардың бəрі де
əбден қыл мойынға тақағанда, тым кеш қимылдап жатыр. Егер осы
көрсеткен қайраттарын жазда шығарып, бір қысқа мойымайтын шөп жинап
алса, мұндай тығырыққа тірелер ме еді.
Демежан жолда ұшырасқан Байғара, Жауғаш, Ақболат ауылдарының
жөн білетін кейбір үлкендерінен:
– Адамдар не күйде? Жұрт азық-түліктен қиналып жатқан жоқ па?
Аштықтан, өлім-жітімнен аман ғой, əйтеуір? — деп дамылсыз сұрап келе
жатқан. Бұл жөнінде де көңіл көншитін жауап ести алмады.
– Адамдар қайтушы еді... Малсыз адамның күні бар ма? Əзірше тісінтісіне қойып, сүйегіне қарысып отырғанымен, қыс аяғы бұлай созыла
берсе, түбі неге апарып соғары белгісіз, — дейді біреулері.
– «Жұт жеті ағайынды» дейді ғой. Мұндайда ауыршылық жалғыз келе
ме? Ел ішінде аштыққа қоса ауру-сырқау көбейіп тұр. Ішінара шетінеп
жатқандары да бар, — дейді екіншісі.
Демежан басқа лаж таппай, ондайларға мынадай кеңес берді.
– Жілігі татитын, сорпалығы бар малдарыңды сойып алыңдар. Жұрт
көже-қатықсыз аштыққа ұшырап жүрмесін. Қолда бар ағайын жоқтарына
қарайлассын. Бас аман қалса, мал табылар...
Мұнысы да жай дəтке қуат далбаса ғой. Демежанның көңілі құлазып,
еңсесі түсіп кетті. Əкесі қатты науқастанып, əл үстінде жатыр дегенді
естігелі, онсыз да көңілі жарым боп, күйзеліп келе жатқанда, жығылған
үстіне жұдырық тигендей тіпті жүдей түсіп еді. Ел ішін биыл бір
ауыртпалық, апат жайлағаны анық. Қазір төсек тартып, ақтық сағатын
күткен өз əкесі ғана емес, ел-ана, халық-əке қоса ауырып, қатар қиналып
жатқандай. Бірақ қолдан келер не бар? Тұла бойын дəрменсіздік билеп,
өксік буып, кейде төңірегін түнек басып алғандай болады.
Айнала сіреп түскен қалпы сепсімей жатқан аппақ қар. Ақ суық кебінге
оранғандай. Дүниені түгел аяз шеңгеліне алып, бозғылт мұнар арасынан
шелденіп зорға көрінетін қыстың жылусыз бедірейген шегір күнінің өзі
қалтырап тоңып тұрғандай. Жүргіншілер, осылайша, ауыл-ауылдың
арасындағы сыңар аяқ соқпақ жолмен ілбіп отырып, күн екіндіге
еңкейгенде Сарыөлеңдегі үлкен ауылға ат басын зорға тіреді. Керімбай
бұлар ойлағаннан гөрі де қаттырақ ауырып жатыр екен. Науқасының жанға
батқаны сонша, аз күннің ішінде қу сүйекке айналып, қатты жүдеп кетіпті.
Жүдеу жүзінде қан-сөл қалмай, зағыпырандай сарғая түскен. Оқта-текте
белінен шойрылып қалатын ұстамалы құяңы бара-бара асқынып, ақыры
қуықтың тұтылуына əкеліп соққан көрінеді. Соған қарағанда дерттің бір
ұшы екі бүйректе жатқаны анық. Бірақ оны бұл маңайда айырып, біліп
жатқан кім бар? Тіпті білген күннің өзінде, мұндай науқасты емдеп жазу
бақсы-балгердің қолынан келер ме?! Қазақ мұндайда «құдай өзі рақым
қылсын» дегеннен басқа ештеңе айта алмайды.
Осы науқастан ада-күде айығып кетем деп, Керімбайдың өзі де
үміттенбейтін секілді. Асатынан келген ажалға анық мойынсұнып, бел
байлаған қалпы бар. Əнеугүннен бері маңайына жиналып, ызыңдап
мазасын алған бақсы-балгер, құшнаш-тəуіп атаулыны осыдан екі-үш күн
бұрын қасына келтірмей қуып тастапты. Өзінің бұл дүниелік емес екенін
əлдеқашан біліп, ағайын туыспен арыздасып-қоштасып та қойыпты.
Демежандар келгенде, Керімбай оң жақтағы үлкен сүйек төсектің
үстінде шалқасынан түсіп, сұлық жатыр екен. Бибі екеуі ішке кірген бойда,
сырт киімдерін асығыс шеше салып:
– Көке, жағдайыңыз қалай?
– Тəуірсіз бе, аға-еке? — десіп бірден науқасты қоршап қалған.
Керімбай біразға дейін тіл қатқан жоқ. Баласы мен келінінің қолдарынан
ұстап, еңкейген маңдайларынан иіскеді. Сонан соң күш жинап алғысы
келгендей қабағын қинала шытынып, тағы да сұлық қалды. Сырттай сыр
бермегенімен, науқасының қаншалық жанға батып жатқанын, оған
шыдаудың өзі сұмдық күшке түсетінін аңғару қиын емес еді. Əлден
уақытта көзін қайта ашып:
– Өздерін амансыңдар ма? Суыққа ұрынбай жақсы жеттіңдер ме? — деді
əлсіз үн қатып. — Біздің хал осылай болды, балам... Бүйтіп азап
тартқызғанша, Алла-тағаладан «тезірек ал» деп тілеп жатқан жайым бар.
Үйде бөтен ешкім жоқ. Ажар бəйбіше мен Демежанның Майлық,
Сатымжан, Сүйежандай ағалары, жас інісі Əбдірасыл ғана отырған. Бəрінің
де бет-əлпеттерінде ауыр қайғымен бірге неге де болса көнген, мойын
сұнған шарасыздық бар... Керімбай «мойныңды бұр» дегендей, Демежанға
ишара жасады.
– Саған айтар көп сөзім жоқ, балам. Ұзақ тірлікте ұғар көңіл, естір құлақ
болса, өзім білген өнегені айтқан шығармын. Ал айтып үлгермеген ақылды
соңғы сағатта сөз етудің не орны бар... Тек мына отырған туыстарыңның
көзінше айтарым: артта қалған ел-жұртқа өзін ие бол. «Ендігі басшыларын
Демежан болады. Соны тыңдасаңдар аштан өліп, көштен қалмайсыңдар»,
— деп мына ұлдарыма да өсиет қалдырдым, — деп сəл үнсіз жатты да,
кеберсіген ернін жалап, қайтадан тілге келді. — Осыдан бір апта бұрын, əлқуатымның барында, Ши-амбыға хат жазып жібергем. Ел туралы, сен
туралы... Басқа не айтайын, қабырғаларын қатты, еншілерің бөлінген. Тек
орталарында қалып бара жатқан жалғыз шешелеріңді ренжітпеңдер!
Осы сөздер тұсында Ажар бəйбіше шыдай алмай:
– Арыстаным, арысым-ау, не айтып кеттің? Осындай сөздерді естимін
деген ойымда бар ма еді... Мені аңыратып артында қалдырғанша, өзіңмен
бірге ала кет! — деп үн салып жылай бастап еді, науқас адам «жылама»
дегендей, басын шайқады.
Керімбайдың соңғы рет шешіліп сөйлегені осы ғана. Осыдан кейін өмір
мен өлім шекарасында, есі кіресілі-шығасылы күйде тағы екі күн жатты да,
үшінші күні таң алдында дүние салды. Сөйтіп кəрі зəңгі Сымайылмен
бірге, түгел Төртуылдың басын құраған алғашқы үкірдайы Керімбай да
алпыс жеті жасында бұл өмірден өте шықты. Бұдан арғысы белгілі: жылау,
жоқтау, күңірену... Қыс құрсауынан есеңгіреп, жұтпен жағаласып жүрген ел
ішін енді қайғының қара топаны келіп басты.
Науқастың беті бері қарамасын сезген соң-ақ, Керімбай əулеті ауыр
қазаның артын күту қамына кіріскен. Жыл асқан аш-арық мезгілде соятын
семіз малдарын іріктеп, берілетін садақа, үлестіретін сиытқа дейін əзірлей
бастаған-ды. Керімбай қайтыс болған күні таң атысымен, Барлықтағы елге,
одан бергі Еміл, Өбісін, Жарсу бойын қыстаған қалың Байғара Жауғаш пен
төстегі Қараменде, Шөтік арасына арнайы адам шаптырды. Бірақ
Керімбайдай атақты адамның қазасы тек ағайын арасымен бітпейді. Осы
Құлыстайды мекендеген төрт үкірдай ел түгел хабарлануы керек.
Сондықтан шығыстағы Керей мен Жұмыққа, батыстағы Мəмбетке қос-қос
атпен хабаршылар кетті. «Жаназа-жаназа!» деген жүрек қаритын суық сөз
сол күні-ақ ауыздан-ауызға көшіп, ат жетер алыс-түкпір ауылдарға дейін
түгел тарап болып еді.
Уақыттың қиындығына, жолдың ауырлығына қарамастан, жан-жақтан
«ой, бауырымдаған» жұрт топ-тобымен келіп жатты. Ат жалын тартып
мінуге жарайтын исі Төртуыл түгел жиналды десе де болғандай.
Кешетөстегі Қараменде, Құтымбет, Баймұраттан: Айтолқын бəйбішені
орталарына алып, Көксеген, Күдері, Байсерке, Берікболдар келіп түскен.
Бүгін Еңсе, Мамырбек, Жалбағай, Түйеші бастатқан Жұмық, Керей,
Мəмбет кісілері де үлкен-үлкен топ болып, ошарылып келе бастады.
Бұлардың бəрі де күні кеше Керімбайдын үзеңгі қатысқан замандастары.
Қазақта ағайынды өкпеге қиса да, өлімге қимайтын бір мінез бар. Көзі
тірісінде бірде тату, бірде араз болып жүргенімен, өлгеннен кейін оның
бəрін ұмытып, марқұмға жұрт қатарлы топырақ салулары керек. Ал
жаназаға келмеу — мүлдем кетіскен, бет көріспес ашық жаулықтың белгісі
болмақ.
Сонан соң, қай заманда болсын, жаназаға жиналған жұрттың өлікті
құрметтеуі өз алдына, артында қалған тірілермен санасып келетіні тағы
бар. Күні ертең бет көрісетін ағайын осындай қайғылы қаза үстінде төбе
көрсетпесе болмайды. Керімбайдың ізбасары кім? Төртуылдың ендігі
үкірдайы кім болмақ? Оны да осы жиында танып, біліп кетулері керек.
Төртуыл ішінде қазір үкірдайлықтан дəмесі бар, бұрын зəңгі боп ел
басқарған, еті тірі жігіттер аз емес. Демежанды қоспағанда, Жауғаштан —
Тыныбай, Қарамендеден — Көксеген, Ақболаттан — Қыдыш, Кенжеғұл,
Шоқаннан — Ежебай, Мəжендерді атауға болады... Осылардың қайқайсысы да ертең Керімбайдай арыстың орнын жоқтатпай, ел тұтқасы
болам деп жүрген азаматтар. Дəл қазір кімнің үкірдай болатынын анық
білмесе де, шеттеп келген сый кісілер алдымен осыларға көңіл айтуы
керек.
Бүгін дəл сүйекті шығарарда, Барлықтағы мал отарынан бір топ адамды
бастап, Қызылбаланың Ысқағы келіп жетті. Аз ауыл Шөтіктен шыққан
ендігі бір пысық — осы жігіт. Мұның келісі тіпті бөлек: топ кісінің
алдында жердің ойлы-шұқырына да қарамай, астындағы құла жорғаның екі
бауырына кезек ауытқып, «ой, бауырымдап» дара шауып келді. Ет-бауыры
езіле шын қайғырған, анық азалы адамның қалпы бар. Соған қарағанда, бұл
жігіттің де үкірдайдықтан үміті жоқ деп айту қиын...
Алыс рулардан келген сый кісілер, міне, осының бəрін есепке алып, қалт
жібермей бағып тұр. Əйткенмен, содардың көпшілігі бұл күндері
Демежанның маңына көбірек үйіріле бастап еді. Мамырбек, Еңсе,
Жалбағайлар да алдымен Демежанға көңіл айтып, қазаның артына қайырбереке тілескен. Төртуылдың болашақ үкірдайы кім болады дегенде,
Демежанға деген жұрт ықыласына қоса, оның жеке басының алғырлығы,
үлкен ұлық алдындағы айрықша бет-беделі де безбенге түспей қалған жоқ.
Оның үстіне дəл осы күндері: «Керімбай өлерінің алдында Ши-амбыға хат
жолдап, өзінін орнына Демежанды қоюды тапсырып кетіпті», — деген де
сөз тарай бастаған. Осының бəрін таразылап келгенде, сырт ағайын дəл
қазір Төртуыл ішінде Демежанның алдына түсе қоятын ешкім жоқ деген
тұжырымға тоқтап еді.
Керімбай қайтыс болғаннан кейін, алыс-жуықтан, қала-даладан келетін
жұрттың жиналуын күтіп, сүйекті үш күн үйге сақтады да, төртінші күні
қалың қазақ қауымы болып, Төртуылдың тұңғыш үкірдайын қайтпас
сапарға аттандырып салды. Сонымен азаға жиналған бөгде жұрт тарап,
қаралы ауылда Төртуылдың əр руынан шыққан басты адамдары мен ет
жақын туыстары ғана қалып еді. Бұлар енді марқұмның жетісін өткеріп,
бір-ақ қайтпақ.
Ажар бəйбіше мен Керімбай балаларын ішке алған отырыста өліктің
артын күту жайы сөз болды. Марқұмның қырқы, асы берілетін уақыт
мерзімі белгіленді. Керімбай қазасына арнап қара тігіліп, ат тұлданады.
Жоқтау, «дауыс» айту жыл бойы тоқтамайды. Ең соңыңда төрт үкірдай елге
түгел сауын айтылып, үлкен ас беріледі. Басқа мəселелердің бəрі оңай
шешіліп келді де, осы ас беру мерзіміне келгенде, əр алуан пікір туды.
Асты шариғат заңы бойынша жыл уағын толтырып беру керек пе, əлде
жағдайға қарап одан бері де өткізе беруге бола ма, деген сауал біраз талас
тудырған. Егер жыл уағын толтыру міндет болса, ас келер жылы осы
уақытта, қыста беріледі. Бұл мал арыған, ел еркін көсіле алмайтын, ауа
райының ең қолайсыз кезі... Ақыры Ежебай, Тыныбай секілді ескі салтқа
жүйрік ел адамдары ақылға сыйымды көп дəлел айтып, бəрі бір ауыздан
асты жыл уағын күтпей-ақ, үй тігіп, қонақ қабылдауға ең қолайлы уақыт —
қоңыр күзде, ел жайлаудан түскен соң өткізейік деген бəтуаға тоқтады. Ас
берілетін орын—түгел Төртуылға тең орта саналатын кең қоныс — Боздақ
даласы болсын деп келісті.
Енді ел азаматтары үшін кейінге қалдыруға болмайтын, талайдың
көңілін күпті еткен басты бір мəселе бар. Осыдан тараған соң ауыл арасы
шалғай тартып, бас қосу қиындап кетуі мүмкін. Сондықтан Керімбайдың
жетісіне дейін оны да бір жайлы ету керек. Ол — үкірдай сайлау мəселесі...
Алдымен осындағы зəңгі, елубасылар өздері бір тоқтамға келіп алып, үлкен
ұлықтың алдына тас түйін дайындықпен бару керек. Бұл жай əркімнің-ақ
тілінің ұшында тұрса да, өліктің беті жасырынбай жатып, ол туралы бірден
ашық сөз қозғауға ешқайсысының батылы бара қоймаған. Тек əр рудың
адамдары жеке-жеке бас қосып, күбір-сыбыр молая бастады. Қазір күн
ұзарып қалған кез, күндіз əрқайсысы өз тобымен көрші ауылдарға барып,
«қазан шегелеп» қайтады да, кеште тағы қонақасыларын жей отырып,
өзара əңгіме-дүкен құрады.
Демежан бұл күндері атқа мінер ел жуандарының күбір-сыбыр көп
сөзіне араласқан жоқ. Əке өліміне шын аза тұтып, көкірегін буған бір
шерден арыла алмай жүрген-ді. Қазаның артын күту жөнінде əңгіме
болғанда да, билікті ағайындарға беріп, өзін бір түрлі тұйық ұстады. Оны
алаң еткен басқа да шаруа жайы аз емес-ті. Қыстан күйсіз шыққан
Сарыөлеңдегі мал атаулы сойысқа жарамсыз, арық болған соң, Боздақтағы
өз ауылына Диқанбайды неше дүркін шаптырып, бордақыда тұрған
əлденеше ту бие, семіз қойлар алдырды... Атқа мінер ру басылардың
көмейіндегі күлкілді күндік жерден таныса да, алдағы сайлауда мені қолдай
көріңдер деп, ешқайсысына жəреукеленіп жалынғысы келмеген.
Қаралы ауылдан қайтпай, осында ошарылып жатқан ағайынның күніне
бір уақ сəске кезінде өлік шыққан үлкен шаңыраққа кіріп, аруаққа құран
бағыштайтыны бар. Осылайша Ажар бастатқан əйелдердің зарлы жоқтау
жырларын тыңдап қайтады. Сол үрдіс бүгін де қайталанды. Күдері осында
келгелі Керімбай қазасына арнап, ұзақ жоқтау шығарған екен. Қазір соны
Бибі, Ырысқан бастаған қыз-келіндер қаралы əнге қосып, ah ұрған азалы
үнмен, келістіре жақсы айтып отыр.
Емілдің бойын жайлаған, Жағалай бие байлаған. Ел шетіне сөз келсе,
Халқының қамын ойлаған.
Опасыз мына жалған-ай! Мамырбек, Еңсе, Жалбағай... Төрт үкірдай ел
бас қосса, Көкемнің орны толмады-ай!
Осылайша, зарлы-мұңды жырменен Керімбайдай арыстың өмір жолын,
халыққа жасаған жақсылығын айтып, оның күні кеше қатар жүрген үзеңгі
жолдастарын бір тізіп өтсе, келесі сəтте марқұмның артында қалған ізбасар
інілерін, ержеткен ұл-қыздарын еске алып, ел-жұртқа тоқтау-сабыр тілейді.
Жүректі қайғы жаралап, Халқың бір келді қамалап, Артында қалған елжұрты, Демежан, саған аманат!
Жұртыңның көңілі жайғасар, Тіршілік қамын ойласар. Шүкірлік етіп
тоқтайын, Ат тұяғын тай басар.
Бұл əлі көпке тарай қоймаған, кешеден бері ғана айтылып жатқан жаңа
жоқтау жыры болатын. Жарым сөзден жай түйетін, тор алдында отырған
Тыныбай, Көксеген, Ежебай, Ысқақ секілді əр рудың атқамінерлері бірінің
бетіне бірі қарап, өзара ұғынысқандай болды. Не дейді мына əйелдер?
Мыналар Керімбайды кемеліне келтіре жоқтап қана қоймай, оның орнын
кім басатынын осы бастан əйгілеп, жалпақ елге жайып отыр ғой. Тіпті «елжұртың саған аманат» деп, бар билікті Демежанның қолына өткізіп,
меншіктеп беріп те қойған жоқ па? Бұл жырдың басқа емес, үлкен
шаңырақта отырған, жас та болса аузының дуасы бар Күдеріден шыққанын
естігенде, жүректерінің басы қарайып, жас жігіттің осыншама
аңғырттығын кешіре алмай, бəрі де іштей тыжырынып қалды.
Ертең Керімбайдың жетісін береміз деген күні ел жуандары таяу
маңдағы Тыныбайдың ауылында түстеніп отырған. Бұл жолы əр рудың
сорпаға шығар белді адамдары қастарына бөгде кісі қоспай, өздері ғана
іріктеліп қалып еді. Демежанды бұл келеге əдейі шақырмай, шағын топ бір
оңаша жиын ашқан-ды. Төртуылдың болашақ үкірдайы осы отырыста
қалай да анықталуға тиіс.
Бүгінгі сөзді осылардың көбінен жасы үлкен, жорға тілді Ежебай бастап
отыр:
– Ал, ағайын, осында Төртуылдың төрт көзі түгел жиналған екенсіңдер.
Арысымыз құлады. Жоқтап-жылап жатырмыз. Бірақ онымен қайран
Керімбай қайтып келер ме, хан тағына қайтып мінер ме?! Қайғыны
қайратқа жеңілдірейік. Басшысыз ел, қосшысыз ер болмайды. Кəне, не
білген ойларың бар? Сонымен ендігі ел басшысы деп кімді танисыңдар? —
деген-ді.
Жиналғандар біразға дейін үн қатпай, тым-тырыс отырып қалды.
Осылардың қай-қайсысының да үкірдайлықтан үміті бар. Бірақ бір-бірінің
аңысын аңдыған ру басылары «мен болайын» немесе «пəленшекең
болсын» деп, суырылып шыға қоймады. Бүгін көзі жұмылды дегенмен,
бетін топырақ жауып үлгермеген Керімбайдың бет-беделі əлі де өз күшінде.
Дəл қазір оның əулетінен билікті тартып əкету кімге де болсын оңайға
түспейді. Былайғы қара халықтың да ықыласы, ұлықтың да емеуіріні
Демежан жағында екенін бұл отырғандар жақсы біледі. Ертең Шиамбының көмейін қанша тығындағанмен, бұлардың сөзін ілтипатқа алса
жақсы. Ал егер ұлық бір беткей тоңмойындыққа басып, үкірдайлыкқа
Керімбай баласын бекітіп жіберсе, қарсыластары ел алдында қас масқара
болмай ма? Бəрінін де көкірегін жегідей жеп, екі дай күйге түсірген жағдай
осы еді.
Осылардың ішінде басқалардан гөрі үкірдайлыққа көбірек үміт артып
келгені —Қараменденің қазіргі басты адамы Көксеген болатын. Жақында
Керімбай қатты науқастанып жатыр дегенді естігенде, халдайлардың
атаманы Шихалдай: «Төртуылдың келесі үкірдайы сенсің» деп оған
ашықтан-ашық уəде берген. Бірақ Шихалдайға сеніп, шырық бұзу тағы
қиын. Жеме-жемге жеткенде оның қолынан ештеңе келмей қалуы да
мүмкін ғой. Кеше оңаша сырласқанда мəлім болды. Шихалдай көк соққан
осындай «уəдені» Тыныбайға да беріпті. Соған қарағанда, оныкі жай
шырға, араларына сүйек тастап, қазақты итше таластырып қоюдан басқа
ештеңе емес сияқты.
Ал Ежебай болса — елдің шетін, желдің өтін жайлаған аз ауыл
Кенжеғұлдың адамы. Өзіне ешқашан үкірдайлық тимесін біледі.
Сондықтан өзге рулардың ішінде ара ағайын сияқты еді. Ол əркімнен сөз
күтіп, үй ішін көзбен шола жағалай қарап шықты да:
– Үндемей қалдыңдар ғой... Ендеше маған құлақ салыңдар, — деді
қайтадан сөз бастап. — Кешегі ел-жұртқа тұтқа болған марқұм
Керімбайдың аруағын бұл жолы күңірентпейік, ағайын. Билік əзірше осы
шаңырақта қалсын... Шындыққа жүгінейікші: осы отырғандардың ішінде
ұлыққа да, халыққа да беделді Демежаннан асатын кімің бар? Төртуылдың
жаңа үкірдайы етіп осы Демежанды сайлайық. Бұған не айтасыңдар?
Үй ішін тағы да өлі тыныштық басты. Ежебайды қолдаған да, қарсы сөз
айтқан да ешкім болмады. Демежанның өз басын ешкім кеміте алмайды,
əрине. Бір басына білімі де, ақыл-парасаты да, алғырлығы мен батылдығы
да жетеді. Халықтың қамын ойлап, халдайлармен ашық алысып жүрген де
— осы Демежан. Тіпті соны мұқатайын, кемітейін десең де, тілге тиек
болатын ештеме жоқ екен. Ақиқаттың жүзі — алмас қылыштай. Оған көпекөрінеу қалай қарсы шабарсың?! Тек ана бір жағдай ғой — бұл жұрттың
діңкесін құртып тұрған... Əттең, сол бір міні болмаса, шынында да,
Демежанның алдына кім түсер еді?! Ал оны ашып айтайын десе, ертең бет
көрісер ағайынның ауыздары жəне бармайды.
– Ау, жігіттер, неге сонша бөгеліп отырсыңдар? Бірдеңе айтсандаршы,
— деп Ежебай қузай түскен.
Тек осы кезде ғана қатар отырған Көксеген мен Тыныбай бұдан ары
үндемей қалуды лайықсыз көріп:
– Сол жөн ғой, Ежеке...
– Керімбайдың да мұрагерім деп атап кеткен адамы екен. Сол Демежанға
тоқтайық, — десті.
Бірақ бұл да көкіректі жарып шықпаған, жай ерін ұшымен амалсыз
айтылған сөздер еді. Дегенмен осында отырған ру басылары бұл жолы неде
болса жабулы қазанды сол жабулы күйінде қалдырып, Ежебай айтқан
бəтуалы сөзге тоқтайтын ыңғай білдірген.
Дəл осы сəтте манадан бері босаға жақта тықыршып əрең отырған
Ысқақ орнынан атып түрегелді.
– Əулие болса түйенің өзі əулие, оның құмалағы да əулие ме? Мен
Демежанға қарсымын, — деді ол безгегі ұстағандай қалш-қалш етіп. —
Егер билік басына Керімбай əулетінен біреу отыру керек болса, оның басқа
балалары жоқ па? Үкірдайлықты Демежанға тықпалағанша, соларға неге
бермейсіңдер?
– Иə, деймін-ау... Не болмаса осы отырған өздеріңнің біреулерін