Тағдыр - 04

Майлық ағасынын мінезін жақсы білетін Демежан іштей мырс-мырс
күліп отыр. Өзінің бұл сапары енді жаз бойы осылай жыр болатынын да іші
сезеді. Мақтаншақ туысын сөйлете түскісі келіп, биыл төрт түліктің қыстан
қалай шыққанын, көктемгі өріс-қоныс жайын сұрастырған. Майлық мал
жөніне келгенде қамшы салдырмайды, бірден желдей есіп жүре берді.
– Е, тəйірі, Барлықтың қалың қатпар қойнауы мен бүкіл Өбісін,
Жараудың қоғасы мен қияғын сұр қазыдай кертіп жеген малдың қылшығы
қисаятын ба еді. Алты ай қыс бойында Майлық ағаң бел шешіп ұйықтады
ма екен?! «Ел иесі — Керімбай болғанда, мал иесі — Майлық» дегенді осы
ел тегін айтып жүр дейсің бе? — деп бір кетті.
– Биыл көктемгі жайылым-өрісті де молынан қамтып, біздің ауылдың
төбесін көрмесе адасып кететіндей итіне қонатын біраз ағайынды бұл
төңірекке жолатпай отырмын, — деп тағы шалқыды.
Бұрын тек Керімбай зəңгінің буына мас болып, қырып кете жаздап
жүретін Майлық енді оған Демежанның буы қосылғанда, тіпті аспандай
түсіп, жуық арада жерге қонатын түрі жоқ еді. Соны сезген Ажар бəйбіше
осы тұста сөзге араласып:
– Жə, жетер... Шаршап келген баланың миын ашытпай қоя тұрсайшы,
бар болғыр, — деп қайнысын тыйып тастады. Сонан соң Демежанға
бұрылды да: — үлкендер күтіп қалған шығар, енді қонақ үйге бар, балам.
Кəрі зəңгі қамкөңіл ғой, дұрыстап сəлем бер, — деді.
Ажардың «кəрі зəңгі» деп отырғаны — төстегі Қараменде жағынан
келген Сымайыл зəңгі еді. Бұл — Төртуыл ішінде Демежанның аса
сыйлайтын адамы. Жас жігітті ол кісіге аса ыстық ететін тағы бір жай бар.
Демежан Ши-амбының қолында аманатта болғанда, Сымайылдың өзімен
тағдырлас Қайыңбай деген баласымен жұп жазбай бірге жүретін. Сол
Қайыңбай кейін əкесінің қолына барып, əбден азамат болған шағында,
осыдан екі жыл бұрын мезгілсіз қайтыс болған-ды. Алдағы жүздесудің
ауырлау болатынын сезіп, Демежан орнынан көтеріле берді.
Қонақ үйде, əке қасында осы елдің əр руынан жиналған он шақты адам
бар екен. Төрдің дəл төбесінде аппақ сақалы бауырына түскен, қапсағай ірі
денелі, қас-кірпігіне дейін түгел ағарған Сымайыл зəңгі отыр. Бұл күнде
«кəрі зəңгі» атанған, исі Төртуылдың ең үлкені, алдынан ешкім кесе
өтпейтін қадірменді кəрісі. Оған тақау отырғандар — Шөтіктің атқамінері
Қызылбала, Сымайылдың өз інілері Тойшы мен Мішай. Одан төменірек
Қараменденің қазір көзге түсіп жүрген жас перілері Көксеген мен Байсерке
жайғасыпты. Солардың қатарында осы төңіректегі Байғара мен Жауғаштың
Түсіп, Тыныбай секілді елубасы, билерінің де отырғаны байқалады.
Демежан есіктен кірген бойда:
– Ассалаумағалайкум! — деп он қолын көкірегіне қойып, дауыстап
сəлем берді де, тұп-тура кəрі зəңгіге қарай қадам басты.
Қарттарға тəн ауыр қимылмен жер таянып, Сымайыл да орнынан тұра
берген. Демежанды бауырына баса құшақтап, екеуі төс түйістірген күйі бір
сəт тұрып қалды. Қарт құшағын жазған соң, жас жігіттің маңдайынан сүйді
де, жасты көзбен күйбеңдеп теріс айнала берді. Өз орнына қайта
жайғасқаннан кейін де, тамағына кептелген түйіншекті жаза алмай, біразға
дейін үнсіз отырып қалған. Демежан басқаларға да жағалай қол беріп,
əкесінің төменгі жағына барып тізе бүккен кезде ғана, Сымайыл өзіне-өзі
келіп, көкірегін қарс айыра терең күрсінді.
– Қалай, балам, қол-аяғын cay, аман-есен жүрсің бе? — деді үні
тарғылдана, Демежанға бұрылып. — Сені көргенде Қайыңбайым еске
түсіп, кəрі жүректің тағы бір тулап қалғаны ғой. Қайыңбай екеулерін
қандай едіңдер кеше?! Тел қозыдай жарасып қатар жүруші едіндер-ау.
Тайқия біткен тар маңдайға сыймады ғой менің қайран құлыным!
Үй ішіндегі үлкендер қарттың күй-жайын іштей ұғынып, əдейі əңгімеге
араласпай, сабыр сақтап отырған. Тек осы тұста ғана жан-жақтан жамырай
тіл қатысып, жұбату сөздер айтып жатты:
– Болған іске болаттай берік болыңыз, ақсақал. Босай беріп қайтесіз...
– Е-е, жылап-сықтағаннан бірдеңе өнетін болса, жоқтау зары аз болып
жатқан жоқ қой.
– Құдай бергенін алса да, берерін алмасын, — десіп жатыр.
Сымайылдың сол жақ тізесін баса, əркімнің аузына бір қарап, он жастар
шамасындағы, екі көзі шоктай жайнаған, басында зерлі тақиясы бар,
дөңгелек жүзді, қоңырқай бала отыр еді. Кəрі зəңгінің көңіліне медеу
тұтып, қайда барса да қасынан тастамай ертіп жүретін, көп қыздың
ішіндегі ендігі ұл баласы — осы ғана. Керімбай сол балаға назар тоқтатып,
сəл бөгелді де:
– Құдайға шүкір, əлі де қолыңыз құр емес қой. Ендігі күнде қасыңызға
қарайып еріп жүрген мына бір қара домалақтың қайырын тілеңіз. Тіршілік
болса, бұл да əлі-ақ азамат болып, адам қатарына қосылып кетеді, — деп өз
тарапынан бір басалқы сөз айтқан.
Үй иесінің бұл лебізін əр тұстан қостаушылар табылды.
— Е-е, адам болды деген осы емес пе.
— Атасынын қасына еріп, атын ерттеп беруге жарағаны аз олжа ма?
— Бəріміз де осы баладан өскен жоқпыз ба?! — дескен қолпаш сөздер
естілді.
Сымайыл үй ішін көзбен шолып, басын изектетіп аз отырды да:
– Қайтеміз енді... Қу жан кеудеден шықпаған соң, осы бір күшіктің
тілеуін тілеп, от оттап, су ішіп жүріп жатқан арсыз пендеміз ғой, — деп
ауыр күрсінді. — Сыбан Сабырбай ақын осындай бір əңгіме үстінде:
Жақсы да болса қарағым,
Жаман да болса қарағым.
Ұлым жаман дегенде,
Солтабай төре берер ме,
Жақсы туған Барағын. —
деген екен. Сол айтқандай, қолда барды қанағат етпеске амалымыз
қайсы?! — деп қасындағы баласын бауырына тартып, төбесінен иіскеп
қойды. Сонан соң есіне əлдене түскендей: — Күдері, сен Демежан ағаңды
білесін бе? Ол — сенін Қайыңбай көкеңнің жолдасы ғой... Бар, ағаңа сəлем
бер! — деді.
Күдері өткір бала екен. Жүзі балбұл жанып, орнынан атып тұрды да,
Демежанның алдына келіп иіліп сəлем берді. Демежан оны жібермей,
бетінен сүйіп, қасына отырғызды.
– Қалай, оқып жүрсін бе? — деді баланын арқасынан құшақтап.
– Мен оқуды əлдеқашан тауысқам...
– Тауысқаны қалай? Дүниеде сен оқитын оқу қалмағаны ма сонда?
– Қоқымбай молда бізді екі жылдай оқытты да, өз оқуы таусылып қалған
соң, бəрімізді таратып жіберді.
Күдерінің сөзіне үйдегілердің бəрі қыран-топан күлісіп жатыр.
– Əй, баламысың деген!
– Болмаған соң шынын айтты-ау ақыры...
– Дегенмен тіл сындырып, қара танығанының өзі қаншалық. Бір адамға
Қоқымбайдың оқуы да жетіп тұр, — десіп отырғандар əр тұстан кеу-кеулеп
əкетті.
Демежан Күдерінің зеректігіне қызығып, Сымайыл зəңгіге: «балаңызды
қаладағы қытайша оқуға берсеңіз нетті»деп айтуға бір оқталды да, бұл
жағынан аузы күйіп қалған қарт жалғыз ұлды қолдан шығармасын сезіп,
іркіліп қалды.
Осыдан екі жыл бұрын Қайыңбай қайтыс болғанда, Демежан əкесімен
бірге барып, марқұмға топырақ салып қайтқан-ды. Содан кейін Сымайыл
ақсақалды көріп отырғаны осы. Баласынын қайғысы қарт адамға оңай
тимеген секілді, содан бері кəрі зəңгі күрт төмендеп, шөгіп кетіпті.
Қайыңбай өлімге қиятын жан ба еді, шынында? Он екіде бір гүлі ашылмай
тұрып, не бəрі жиырма бір жасында қыршынынан қиылды.
Демежан мен Қайыңбай Ши-амбының қолында аманатта жүргенде
табысқан. Ол кезде Аймақ орталығы Дөрбілжінде. Қайыңбай бұдан бірер
жыл бұрын келген екен, екеуі жаңадан ашылған қытай мектебінде бірге
оқыды. Көпшілігі қытай, маньчжур, сібе-солаң балалары. Ішінара аманатқа
берілген қазақ балалары да ұшырасады. Солардың арасынан жасы өзі
құралпы, түр-тұлғасы қазіргі Күдеріге келетін, бетінен қан тамған өңді бала
Демежанның назарын бірден аударған. Көп ұзамай екеуі дос болып кетті.
Қайыңбай ана тілін ұмытыңқырап қалған екен. Оның есесіне қалмақша мен
қытайшаға судай ағып тұр. Демежан оған қазақша үйретіп, Қайыңбай бұған
қытайша үйренуге көмектесіп, жатақханада екеуі қойындасып бірге
жататын болды. Қайыңбай өзінің жаугершілік жылдары қалмақ қолына
түсіп кеткен қазақ баласы екенін ғана біледі екен. Одан арғысын таратып
айта алмайды. Қайыңбайдың қандай өткелектен өтіп келгенін кейін білді
ғой екеуі де. Оның Сымайыл зəңгінің баласы екенін, кешікпей əке мен бала
табысып, зор қуанышқа кенелетінін Қайыңбай Ши-амбыдан еншіге бір
тоған су алып, ел алғысына бөленетінін Демежан ол кезде қайдан білсін.
Қайыңбай əкесімен табысып, аймақ орталығы Дөрбілжіннен Шəуешекке
көшкеннен кейін де, екеуі ескі жамбылдың ішінде үш жыл бірге оқыды.
Мектепті бітірген соң, Демежан қалада тілмаш болып қалды да, Сымайыл
зəңгі əз ұлын үйлендірмек болып, ауылға алып кеткен. Қайыңбайдың ептеп
өкпесі ауыратын еді. Қымыз ішіп, денсаулығын түземек болып, екі-үш
жылдай ауылда жүріп қалды. Соңғы рет көріскенде реңі тым жақсы сияқты
еді. Демежанды жайлаудағы өз ауылына қонаққа шақырып кеткен. Бірақ
қайта көрісуге тағдыр жазбады ғой. Қаладан қайтар жолда Бахалдайдың
үйіне түсіп, шай ішіп аттанған екен. Ауылға ауырып барыпты да, үш күн
жатып қайтыс болыпты. «Ши-амбыдан бір тоған су алатын қазақ сенбісін»
деп, халдайлар үзеңгісіне у жағып жіберді ме деген күдік бар...
Демежанның ой желісін үйдегілердің дабыр-дұбыр əңгімесі бөліп
жіберді. Бұл кезде үлкендер жағы алда болатын ас жайын сөз ете бастаған
екен. Ертең Төртуылдың басты-басты адамдары төменгі Мəмбет ішіндегі
Отыншы бидің асына аттанбақ көрінеді. Сол асқа бірге барайық деп,
Керімбай кеше Сымайыл зəңгіге кісі жіберіп, арнайы шақыртып алғаны
мəлім болды. Қымыздан кейін, шай дастарқаны үстінде ендігі бір алуан
əңгіме сол ас туралы болып еді.
Күні кеше, алпысыншы жылдардың ортасында, жергілікті Маншың
өкіметіне қарсы көтерілісте дүнгендерге қосылып, Байжігіт қолын бастаған
Мəмбеттің атақты биі Отыншы өткен жылы осы уақытта өз ажалынан
қайтыс болған-ды. Отыншы өз тұсында осы отырған Сымайылдың да,
Керімбайдың да көп араласқан, қарулас, дəмдес болған адамы. Көтерілістің
бас кезінде осы Сымайыл бастаған Төртуыл жігіттері де Байжігіт қолымен
бір сапқа тұрып, Хэбен-амбы мен Шаған-кегеннің əскеріне қарсы атой
салып, бірге шабысқан. Сібеті өзенінің төменгі аңғарындағы қазір «Кəпір
қашқан» аталатын сары жазықта көтерілісшілер Маншың əскерін алғаш рет
ойсырата жеңді. Бұл шайқаста дүнгеннен шыққан Бор батыр мен Байжігіт
ішінде Сайболаттан шыққан Қоныз батыр ерекше көзге түскен. Алғашқы
жеңістен кейін, Шаған-кегеннің шабуылы кезінде көп шығынға ұшырап,
тоз-тозы шығып босып кеткен Төртуылдар ес жию үшін осы Құлыстайда
қалып қойды да, Байжігіт жағы жау əскерінің өкше ізіне түсіп,
Еренқабырға бөктеріндегі сонау Манас өзеніне дейін қуып барды.
Байжігіт тайпасын ереуілге көтеруде баяғы Қабанбай батырдың
шөбересі Əділбек пен Тоқыр бидің де қосқан үлесі аз болған жоқ. Əділбек
«атам Қабанбайдың сандықта жатқан туы еді» деп айбынды ақ ту көтеріп
шыққан. Қолдарындағы қару-жарақтан гөрі Байжігіт елін қатты желіктіріп,
жеңіске құлшындырған — осы ту болатын. Байжігіт рулары дүнгендермен
бірге, қашқан жаудың қыр соңынан қалмай Манастан ары асырып тастады
да, Еренқабырға бөктерінде бес-алты жыл дəурен сүрді. Орталарынан
Құлдың Отыншысын хан көтеріп, Тоқырды би, Қоңыз батыр мен Əділбекті
бас сардар сайлап, Манас бойында бес-алты жыл бойы Қабанбайдың ақ
туы желбіреп тұрды.
Бірақ, амал не, ол дəуір ұзаққа бармады ғой. Көп ұзамай, жетпісінші
жылдардың басында көтерілісшілер жеңіліп, Маншың өкіметі қайта келіп
орнады да, Байжігіт ауылдары арып-тозып, Тарбағатайға қайтып келуге
мəжбүр болды. Көтеріліс басшылары: Отыншы, Əділбек, Тоқыр ауылдары
өкіметтің жазалаушы əскерінен жасқанып, бұрынғы өз мекендеріне де
тұрақтай алмай, орыс жеріне таман ойысқан. Бастарына күн туа қалса, ары
қарай көше жөнелуге ыңғайлы болсын деп, Барлық тауының Алакөл жақ
бөктеріне қоныс аударып, əлі күнге дейін əліптің артын бағып отырған
жайы бар еді...
Енді, міне, қалың Мəмбет Отыншыдай арысына үлкен ас беріп,
өздерінің бұл дүниеде əлі бар екенін бір əйгілемек көрінеді. Отыншының өз
ұлдары момындау болғанымен, қазір Шəйі деген немересінің аты дəуірлеп
жақсы шығып тұр. Атасының аруағын асырып, артын үлкен аспен таратуға
бел буған — сол жас жігіт, намысты немересі деседі. Бұл ас туралы исі
Байжігітке, көршілес Төртуыл мен Керейге, іргесіндегі тума-тоқпаққа
осыдан үш ай бұрын сауын айтылған-ды. Шақырылған жерге бармай қалу
— ел атына намыс. Əсіресе, Керімбай, Сымайылдай ел ағаларына үлкен
сын болуы мүмкін. Сондықтан бұл төңіректегі ауылдар соңғы айларда
дəмелі деген аттарын жаратып, күреске түсетін палуандарын сайлап, үлкен
əбігер, дайындық үстінде болатын.
Үйде отырған үлкендер алдағы ас жайында біраз əңгіме қылып келді де,
осы күнге дейін қанша айтса да жыры таусылмайтын баяғы жаугершілік
жылдарына қайта ойысты. Сол бір ереуілді күндер еске түскенде, «ой-пой,
ол да бір дəурен екен ғой» десіп, желпінісіп қалатын əдеті. Ел санасында
өшпес із қалдырған Шаған-кегеннің қанды жорығы, атақты Бор батыр
соғысы көп жыл бойы айтылып келе жатса да, мұндай бас қосуларда тағы
бір рет сөз болмай қалмайды. Бұл рет əңгіме өрбітіп, сөз бастап отырған —
Сымайыл зəңгі. Өйткені, Шаған-кеген жорығы кезінде көп шабылып, қатты
шығынға ұшыраған — Төртуыл рулары болса, оның ішінде Сымайылдың
өз басы тартқан қайғы-қасіретте аз емес-ті. Соны білетін Демежан жаңағы
бір сəтте əдейі сөзге араласып:
– Зəңгі ата, осы оқиғаларды көзбен көріп, қолмен ұстаған адамдардың
бірі — өзіңіз ғой. Сол шапқыншылықтың əсіресе, Қайыңбай тағдырына
байланысты жерін өз аузыңызбен бір айтып беріңізші! — деп қолқа салған.
Кəрі зəңгі көп күттірген жоқ, көсіліп сөйлеп кетті. Демежан оның
əңгімесін өзі білетін деректермен толықтыра, тереңдете ұғынып отырды.
Сымайылдың айтуынша, Тарбағатайда көтеріліс туын тұңғыш көтерген —
қазақтар емес, Бор батыр бастаған дүнгендер. Бор батыр сол кезде жасы
жиырма бестерге енді келген, бақан бойлы, апай тос, алып азамат болса
керек. Бай дүнгендердің есігінде көп жүрген, тесік өкпе, кедей жігіт екен.
Жергілікті Маншың өкіметі мен бай қожайындарының қорлығына
шыдамай, маңайына өзі секілді тілеулестерді топтап, алғаш бас көтерген —
сол Бор көрінеді. Ал, кейін қазақ пен дүнген бірігіп, ереуілдің өрши түсуіне
Тобықтағы Шаған-кегеннің қазаққа қарсы жүргізген қанды жорығы себеп
болыпты.
Ол кезде Тарбағатайда ішкеріден жер ауып келген дүнгендер қазіргіден
əлдеқайда көп болатын. Көтеріліс күннен-күнге ұлғайып, Бор батыр
көтерген ақ тудың астына қазақтардың да жинала бастағанын көрген
аймақтың сол кездегі əміршісі — Хэбен-амбы қолындағы өкімет əскерімен
бүлікшілерге төтеп бере алмасын сезеді де, мұсылмандарға қарсы ол да
өзінше будда ұранын көтеріп, «крест жорығын» ұйымдастырғысы келеді.
Қобықтағы қалмақ діншілдерінің қолтығына су бүркіп, Шаған-кегенді
қазақтарға қарсы айдап салады. Осы кезге дейін шөре-шөре боп келген
қалмақтарды Цин империясының толық хұқықты азаматы деп танып,
оларға осындағы сібе-солаң халдайлары сияқты артықшылықтар беруге
уəде етеді. Қазақ пен қалмақтың ежелгі ірге жаулығын қайта қоздырып, екі
ортадан пайда түсірмек болады.
Айлалы амбының бұл əрекеті нəтижесіз болған жоқ. Найза, қылыш,
садақтың сыртында мылтықпен қаруланған қалмақ қолы Маншың
əскерімен бірлікте бейғам жатқан қазақ ауылдарына тұтқиылдан шабуыл
жасады. Қазақтың қырылғаны қырылып, аман қалғаны тоз-тозы шығып,
тау-тастың арасына сіңіп кетті. Сəл ертерек қимылдағаны қопарыла көшіп,
Емілдің Алакөлге құятын сағасына дейін, енді бір бөлігі Тарбағатайды
бөктерлеп, Ақшоқы, Мұқаншы маңына дейін босып барды. Бірақ көздеріне
қан толып, əбден құтырынып алған Хэбен-амбы мен Шаған-кегеннің əскері
мұнымен тоқтаған жоқ, үріккен елдің өкше ізіне түсіп, Қатынсу өзенінің
бойында сығылысып отырған босқын елді тағы да қырғынға ұшыратты.
1864 жылы, 23-24 қазанда екі күнге созылған қанды қасапта балашағасымен қосқанда үш мыңға жуық қазақ қырылғаны белгілі. Бұлар,
негізінен, Төртуылдың Бұқа тармағына жататын ауылдар еді. Адам қаны
судай төгілген сол ара қазір «Ойран» деп аталады. Шаған-кеген сол жолы
көзіне түскен тірі жанды түгел қырып, олжаға түскен көп малды алдына
салып айдап қайтты.
Сол күндері Сергиопольдағы орыс бекінісінің бастығы осы оқиға
жайында Омбы генерал-губернаторына арнайы хат жолдап: «ҚараталҚатынсу бойындағы адам өлігінен қазір аяқ алып жүре алмайсың. Ал адам
етін жеп дəндіккен иттер қазір əрі-бері өткен жүргіншіге шабатын болды.
Өлекселер сасып-шіріп, індет тарататын қаупі бар. Сол өліктерді жинап
көміп, құтырған иттерді атуға қосымша қаржы, оқ-дəрі бөлуіңізді
сұраймын» деп өтініш жазғанын Демежанның архивтен тауып оқығаны
бар.
Шаған-кегеннің алғаш келіп соқтыққан жері — Тарбағатайдың
төскейінде отырған Сымайылдың ауылдары еді. Ел жайлаудан жаңа түскен
кез болатын. Көші-қонның əлегімен бейғам отырған жұрт қолма-қол атқа
қонып, жасақ жинап, жауға қарсы ұрыс салуға кірісті. Еркектер түгел ат
үстінде, ауылда тек қатын-қалаш, бала-шаға ғана қалған-ды. Жау əскері
көзіне көрінген еркек кіндіктіні кəрі-жасына қарамай найзаға шаншып келе
жатыр дегенді естіген Сымайылдың əйелі Айтолқын үйелмелі-сүйелмелі
екі ұлын — Есім мен Қайыңбайды қолына түскен бір атқа мінгестіреді де,
«тез барып əкелеріңе қосылыңдар» деп қоя береді. Сол кезде Есім он жаста,
Қайыңбай алты-ақ жаста болса керек.
Арада көп айлар өтеді. Жау шабуылына төтеп бере алмай, ел үркіп
батысқа қарай ауады. Кейін қазақтар қайтадан күш алып, Шаған-кегеннің
əскерін кері қуады. Тарбағатай өңірінде көтерілісшілер жеңіске жетіп,
Маншың билеушілері бас сауғалап қашуға мəжбүр болады. Жаугершілік
кезінде тоз-тоз болып, жан-жаққа бытырап кеткен ел өз мекендеріне қайта
оралады. Қаза болғандарын арулап көміп, тірі қалғандары тіршілігін істей
бастайды. Бірақ басқанын орны толса да, Сымайыл шаңырағына төнген
қасірет бұлты сейілмейді. Өйткені, баяғы жайдақ атқа мінгестіріп жіберген
Сымайылдың екі ұлы — Есім мен Қайыңбай сол бойы ұшты-күйді
жоғалған еді. Не өлі екені, не тірі екені белгісіз. Сымайыл жан-жаққа адам
шаптырып, сұрау салдырып, екі баласын қанша іздегенімен, көрдім-білдім
деген бір пенде шықпайды.
Сол кезде жасы қырықтан асып кеткен Сымайыл бұл қайғыны көтере
алмай шөгіп, жатып қалған екен. Төртуыл жігіттерінің сары аяқтарды
өкшелей қуатын Манас жорығына қатыспай, елде қалуының бір себебі—
осы болатын... Бірақ өмірден үміт үзіп, күпірлік келтіруге болмайды екен.
Бəйбішесі Айтолқын егде тартқан шағында, араға жылдар салып, шекесі
торсықтай тағы бір ұл туады. Сымайыл тек осыдан кейін ғана өңірге тəубе
қылып, ел тірлігіне араласа бастаған екен. Қайтадан атқа қонып,
Тарбағатайдың екі бетінде бытырап жүрген ағайындарын жинауға кіріседі.
Дүниеден күдерімді үзгенде туған бала деп, жас нəрестенің атын Күдері
қойған-ды. Сол Күдерісі ғой — қалқайып қасында отырған мына бала.
Күдері екі жасқа толғанда, Сымайыл отбасы ойда-жоқта тағы бір
қуанышқа кенеледі. Күндердің бір күнінде ауылға алыс сапардан арыпшаршап, бір қалмақ кемпірі келіп түседі. Бұл — ертеде қалмақтан олжаға
түсіп, осы елдің бір жігітіне тиген, күйеуі өлген соң Сымайылды паналап,
Есім мен Қайыңбайға күтуші боп жүретін, кəдімгі Бойқа кемпір еді. Ана
жылғы Қалмақ шапқыншылығы кезінде осы Бойқа аяқ астынан жоғалып
кеткен-ді. Ауылдағылар оқта-текте оны да еске алып, «сірə, сонда
туыстарына ұшырасып, бірге еріп кеткен болар» десетін. Сол Бойқа аяқ
астынан келе қалғанда, тағы бір жоқтары табылғандай, ауыл адамдары
қуана қарсы алады. Жұрт жапа-тармағай жөн сұрасып жатқанда, төрде
отырған Бойқа төбеден жай түскендей етіп:
– Уа, Сымайыл зəңгі, сүйінші! Айтолқын бəйбіше, сүйінші! Мен
сендердің өлгендеріңді тірілтіп, өшкендеріңді жандырайын деп келдім! —
демесі бар ма.
Мына сөзді тұтқиылдан естігенде Сымайылдың жүрегі жарыла
жаздаған. Ал босағада тұрған Айтолқын құстай ұшып келіп, Бойқаның
аяғын құшып еді:
– Не деп отырсың, Бойқа-ау?! Сүйіншіге қалағаныңды ал... Əлде Есім
мен Қайыңбайдан бір хабар бар ма? Екеуінің қайсысын тауып келіп
отырсың? Тек тезірек айтшы, жарқыным, — деген қайран ана сабыртағаттан айрылып.
– Есіміңді біле алмадым... Ал Қайыңбай тірі, — дейді Бойқа. — Ол қазір
Дөрбілжіндегі үлкен ұлықтың қолында тұр. Қаласаң ертең-ақ ертіп
апаруыма болады.
– Шын ба айтып отырғаның? Осының анық хабар ма өзі? Бұл деректі сен
қайдан естідің? — деп бұрын да есек дəмемен талай жерге барып, əбден
аузы күйіп қалған Сымайыл кемпірді сұрақтың астына алады.
– Қайыңбайдың қолынан жетелеп апарып, ұлыққа өз қолыммен
тапсырсам, бұдан анық хабар бола ма? — дейді Бойқа мардамси күліп. —
Балаң үш жылдан бері Дөрбілжіндегі Ши-амбынын қолында. Кеше ғана өз
көзіммен көріп, амандығын біліп келіп отырмын.
– Ал Қайыңбай сенің қолыңа қалай түсіп жүр?
Қалмақ кемпірінің бұдан арғы əңгімесінен Сымайылдың ұққаны мынау
болды. Бойқа аласапыран жаугершілік кезінде Қайыңбайды өрістегі көп
малдың арасында жылап жүрген жерінен тауып алыпты. Бір шерік
найзамен шанышқалы жатқанда, баланы танып қалып, үстіне түсіп,
құтқарып алады. Бала да Бойқаны танып, шешесін көргендей бассалады.
«Бұл қазақ емес, менің немерем»деп сендіреді Бойқа шеріктерді...
Қайыңбайдан жөн сұрап көрсе, бала шауып бара жатқан ағасының артынан
сыпырылып түсіп қалғанынан басқа ештеңе айта алмайды. Содан не керек,
Бойқа баланы алдына мінгізіп алады да, шабындыдан түскен олжа малын
айдаған қалмақ көшімен бірге, туған жері Қобыққа қарай тарта береді.
Жылдар өтіп жатады... Кемпірдің тəрбиесінде жүрген Қайыңбай он екі
жасқа толады. Бойқа байғұс та қартайып, зауал шағына жақындайды. Бала
Бойқаның өз қаны емес, түбі шикі екенін сезіп қалған қалмақтар арасында
күңкіл-күңкіл сөз шыға бастайды. Содан күндердің күнінде кемпірге
мынадай ой түседі ғой: «қой, бүйтіп жүріп байғұс баланың обалына
қалармын. Мұны бір сенімді қолға тапсырайын» дейді. Сол оймен
Қайыңбайды ертіп алады да, көтеріліс басылған соң Маншың өкіметі қайта
орнап жатқан Дөрбілжін қаласына келеді. Аймақ əміршісі Ши-амбының
алдына кіріп, бар шындықты жасырмай түгел баяндайды:
– Бұл бір қазақтың көсемінің баласы еді. Жаугершілікте ата-анасы басқа
жаққа ауып кетті де, бала менің қолымда қалды. Өзім болсам қартайдым,
енді бұл балаға ие болатын шама жоқ. Осыны сізге аманат етіп тапсырсам
деймін. Ата-анасы аман болса, түбінде бір іздеп келіп табар. Таппаса сізге
бала боп қала берер.
Ши-амбы баланы қабылдап, əкесінің атын, ұлтын, мекен-жайын түгел
жазып алады. Көңілі тынған кемпір еліне қайтады. Бірақ арада екі-үш жыл
өткенде Бойқаны тағы бір ой мазалай береді. Баяғы босып кеткен қазақтар
өздерінің ата-мекендеріне қайтадан оралыпты деген хабарды естіп жүрген.
Енді ол өлер шағында өзінің тəңірінен қорқа бастайды. «Бір кезде
Сымайылдың жақсылығын көп көріп ем. Айтолқынның қолынан талай дəм
татып ем. Баласының хабарын айтпай кетсем, бұрқын алдында мойныма
қарыз болар» дейді өзіне-өзі. Сол тəуекелмен елінен шыққан Бойқа жолжөнекей Дөрбілжінге соғып, Қайыңбайдың амандығын біледі де, бөгелмей
Сымайылдың ауылына тартады.
Мына əңгімені естіген ауыл адамдары қуаныштан мəре-сəре болып,
арты тойға айналып кетіп еді. Сымайыл Бойқаның жақсы хабары үшін,
сүйіншіге: астына ат мінгізіп, үстіне шапан жауып, тіркеуіне түйе
жетелеткен. Ал өзі бұдан ары күтуге шыдамы жетпей, ертеңінде-ақ
Дөрбілжінге аттанып кетіп еді. Үлкен ұлықтың алдына кіріп, бұнда не
жұмыспен келгенін жасырмай ашық айтты.
– Сіз — біздің ханымызсыз, тақсыр. Қазақта: «хан екі сөйлемейді» деген
сөз бар. Балам сізде, сіздің қолыңызда тұр, — деді қадалып.
Айғақ куəсын алдына сала, сойдақтаған айқын ізбен келіп тұрған
қазақтан Ши-амбы да бұлтара алмаса керек, тез мойындайды.
– Иə, сондай бір баланың менің қолымда жүргені рас. Айтқан
деректеріңе қарағанда, ол баланың сенікі болуы да ғажап емес. Бірақ менің
де бір шартым бар, — дейді ұлық баланы бірден қолынан жетелетіп
жібергісі келмей. — Қайыңбайды өзімен бірге оқитын қырық баламен бірге
сапқа тұрғызып қоям. Солардың ішінен дөп басып танысаң —бала сенікі.
Сымайылдың сасқан жері осы болды. «Құдай ұрып баламды танымай
қалам ба» деп шошыған. Өз көзіне сенімі жоқ, балаларының күйігінен
жылай-жылай соңғы жылдары жанары да бұлдырай бастап еді. Осылай
қиналып тұрғанда, оған кенет бір ой түседі.
– Мен болсам қартайған адаммын. Мүлт кетуім мүмкін. Қайыңбайдың
үйде бойжетіп отырған Мөржан деген əпкесі бар. Менің орныма бауырын
сол танып алса қайтеді? — дейді ұлыққа.
Ұлық бұған да келіседі. Сымайыл сол күні қос атпен кісі шаптырып, он
жақта ұзатылғалы отырған Мөржан сұлуды алдырған екен. Екеуі уəделі
күні ұлыққа кіреді. Ши-амбы, шынында да, бір үлкен залға біркелкі киінген
қырық баланы тізіп қойған-ды. Сол топтың ішінде осы Демежан да бар
еді... Мөржан көп бөгелген жоқ, есіктен кірген бойда балаларға жалт етіп
бір қарады да, дəл ортада тұрған Қайыңбайды шырқырап барып бассалды.
Екеуінің ұқсастығы адам тан қаларлық еді.
«Хан екі айтпайды» деген қағида бар. Ши-амбы да енді Қайыңбайдың
Сымайылдың баласы екеніне шəк келтірмейді. Сымайылдай қазақтың
беделді адамымен дос-жар болуға өзінің де ықыласты екенін білдіреді.
– Дау жоқ, бада сенікі, — дейді ол Сымайылға. — Бірақ Қайыңбай қазір
мектепте оқып жүр. Сол оқуын бітіргенше менің қолымда аманат ретінде
қала тұрсын. Баланды ауылға апарып, қуаныш-тойыңды жаса да, мауқын
басылған соң қалаға қайта əкелетін бол.
Онсыз да қуаныштан есі шығып тұрған Сымайылдың көнбеске амалы
қайсы. Ұлық не айтса да мақұлдап бас изей береді. Бұлар Қайыңбайды
ертіп елге қайтар алдында, Шиамбы өзінін ұлықтығын тағы бір көрсетіп
қалады.
– Қайыңбай бірнеше жылдан бері маған да бала болып, мүлде бауыр
басып кетіп ем. Ал енді еліне қайтарда балама қандай енші берейін? Мал
керек пе, əлде алтын-күміс қолайлы ма, керегіңді айт! — дейді. Сонда
Сымайыл ойланып қалып:
– Тақсыр, əділдігіңе көзім жетті. Баламды аман-есен қайтарғанының
өзіне мың да бір рақмет! Маған малдың керегі жоқ, мал өзімде де бар.
Алтын-күміс асылыңның да керегі шамалы, ол да біздің Тарбағатайдың
қойнауынан табылады. Егер Қайыңбайды шын балам деп енші бергің
келсе, дəл іргемізде ағып жатқан Сібеті өзенінен бір тоған су бер. Біз де
егін салып, ел қатарлы күн көрейік, — деген екен.
– Жарайды, айтқаның болсын. Сен, шынында да, өз еліңнің қамын
ойлайтын ақылды адам екенсің, — дейді Ши- амбы Сымайылға разы
болып.
Соның артынан көп кешікпей Қайыңбайдың атына бір тоған суға мөр
басып, қағаз жасап береді. Бұрын Тарбағатай төсінен құлап аққан өзен
атаулы тек халдайлардың меншігі саналатын. Сымайыл — бұл Құлыстайда
бір тоған суға ие болған бірінші қазақ. Сол жылдан бастап қалың
Қараменде мен Жұмықтоғас Сібетінің он жақ қабағынан тоған қазып, су
шығарып, Үштөбе мен Арқарлы жазығына егін салатын болды. Қазір, несін
айтасың, Бұқа атаңның балалары ақ бидай мен қызыл бауырсаққа бүйірлері
шығып, жырғап отыр...
Сымайыл əңгімесін айтып бітіргенде, манадан мүлгіп тыңдап отырған
үлкендер жан-жақтан жамырай үн қатып, гулеп кетті.
– Қайран Қайыңбай тым ерте, қыршын кетті дегеніміз болмаса, біздің
елдің бағына туған бала болды ғой.
– Ойбай-ау, соның арқасында аузымыз ақ нанға тиіп отырған жоқ па.
Бұрын халдайлардан бір қап бидайды бір қараға əрең алмайтын ба едік.
– Қасиетіңнен айналайын, Қайыңбай — шын əулие ғой. Əулиелігі сол —
қазір жұрт марқұмның зиратына ақтық байлап, басына сиынып түнейтін
болып жүр, — десіп төрде отырған Мішай, Қызылбала, Тойшы секілді
ақсақалдар бірін-бірі қостаған шүкірана сөздер айтысып жатты...
Бұл кезде қас қарайып, ымырт үйіріле бастаған-ды. Үлкендер ақшам
намазын оқып алғаннан кейін, мана бата жасалған құнан қойдың еті
піскенше, тағы біраз əңгімелесіп отырды. Өзі сөз бұйдасын ұстап, серке
сөйлеп отырмаса да, сөніп бара жатқан əңгіменің отына май құйып,
маздатып жіберуге келгенде Қызылбала өте шебер еді. Сол кісі əлдене есіне
түскендей қозғалып қойды да:
– Осы баяғы Бор батырдың соңғы тағдыры не болды? Соның аты кейін
естілмей кетті ғой, — деді үйдегілерге жағалай көз тастап.
Бор батыр жайын Керімбай жақсы біледі екен. Сол таратып айтып берді.
– Талай соғыс, небір қан төгістен аман өткен Бордың ажалы өзінін
туыстарынан болды ғой, — деді сəл ойланып қалып. — Кейін дүнгендер
арасында ала ауыздық туып, Бордың айтқанына көнбей бұра тартатындар
көбейе бастайды. Араға жік салушы — Бор бұрын есігінде жалшы боп
жүрген бір бай дүнген екен. «Сен кеше күнін көре алмай жүрген малай
едің, бүгін қалай көсем бола қалдың?» деп, бір күні əлгі екеуі қатты сөзге
келісіп, арада жанжал туады да, жаңағы бай Бордың арқасына пышақ
салып жібереді. Ақыры сол жарадан оңала алмай қайтыс болды ғой,
бейшара.
– Апыр-ай, байғұстың бағы жанбағаны болмаса, ол да көзсіз ердің өзі
еді-ау! — деді Сымайыл басын шайқап қойып. — Алғашқы соғыста талай
рет бірге болдық қой. Өзінің оққағары бар ма, небір шайқаста бойына
найза-қылыш дарытпайтын. Сарыаяқтардың тобына араласқанда, қойға
тиген қасқырдай, ол жүрген жер есіктей боп ойылып қалатын. Шеріктер
білтелі мылтықтарын оқтап үлгергенше, бастары домалап жерде жатар
еді... Ал енді Қоныз батыр екеуі тізе қосқанда, ол кезде Құрман қажыны
солай атайтын едік қой, жау əскерінің ту-талақайын шығарушы еді. Кейін
сарыаяқтардың жүрегіне майдай тигені сонша. «Бор келе жатыр» дегенде,
зəре-құты қалмай тым-тырақай қашатын болған.
Осы кезде манадан əңгімеге араласпай үнсіз отырған Байсерке орнынан
қопаңдай көтерілді. Бұл бір батырға біткен тұлғасы бар, басы кіші-гірім
қазандай, жауырыны тұтас, көрсе көз тоятын алып жігіт еді. Ертеңгі асқа
Төртуыл елінен бара жатқан мықты палуандардың бірі — осы Байсерке.
Сол алып күш иесі аяқ астынан гүр ете қалды да:
– Манадан бері Бор батырды да, Қоңыз батырды да жер-суға сыйғызбай
мақтап жатырсыңдар. Бəрі де батыр екен, ер екен... Сонда осылар
Еженханнан неге жеңілді? Манасқа дейін барып тұрып, неге қайта қашты?
Мен осыны түсінбеймін, — деді аюдай қорбаң-қорбаң етіп.
Үлкендер жағы: «рас-ау, осы біз неге жеңілдік?» дегендей, біразға дейін
ешқайсысы жауап бере алмай, бөгеліп отырып қалған. Сəлден соң Керімбай
ғана басын көтеріп:
– Е-е, патшаның аты — патша. Еженханның кəріне кім қарсы тұра
алады? «Көп қорқытады, терең батырады» деген сол да, — деді онша
тереңдемей.
– Неге жеңілдік дейсің бе? Оның себебін мен айтайын, — деді