Latin Common Turkic

Тағдыр - 24

Total number of words is 4092
Total number of unique words is 2349
34.4 of words are in the 2000 most common words
47.7 of words are in the 5000 most common words
56.2 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Цин сарайы тағы да екіге жарылды: Маншың əкімдерінің бір бөлігі
көтерілісшілерді жақтаса, екінші бір тобы шетелдіктермен қатынасын үзгісі
келмеді. Олар осылайша бірлікке келе алмай, екі ұдай күйде отырғанда,
көтерілісшілер Пекинге басып кірді. Шетелдік шіркеулерді қиратып,
дүкендерді өртеп, шеттен келген бұйымдарды үйіп қойып отқа жақты.
Қолдарына түскен шет ел адамын да тергеусіз, сұраусыз өлтіре берді.
Пекиндегі əртүрлі елшіліктердің адамдары мен христиан дінін қабылдаған
қытайлар Америка елшілігінің қорғанына қашып кіріп, бас сауғалауға
мəжбүр болды. Əрине, мұны көрген шет мемлекеттер де қарап қалған жоқ:
ағылшын, француз, орыс, жапон, американ солдаттарынан құрылған қырық
мыңдай əскер жағалауға түсіп, Қытай астанасына қарай шап-шаң жылжып
келе жатты.
Бұл кезде екі оттың арасында қалған император сарайындағылардың да
бастары қатып болған-ды. Жесір патшайым Цыси, басында жағдайды анық
мөлшерлемей, көтерілісшілердің күшімен шет ел капиталынан құтылуды
ғана ойлап, христиан дініндегі адамдарды ер-əйел, кəрі-жас демей, түгел
қыруға əмір берген. Ал одақтастар армиясының астанаға таяп қалғанын
естігенде, мүлде басқа əуенге көшіп, енді ихэтуаншыларды жаныштау
жайында жаңа бұйрыққа қол қойды. Арасына ай түспей іркес-тіркес
шыққан бұл екі бұйрықтың қайсысын орындарын білмей, əр жердегі əскери
құрамалардың да миы айналып кетіп еді.
Жақсы жарақталған шет елдің одақтас армиясын көтерілісшілер де,
өкіметтің тұрақты əскері де бөгей алған жоқ. Олар өткен жылы 14маусымда
Тяньцзинді, 16 тамызда Пекинді басып алды. Жесір патшайым Цыси содан
бір-ақ күн бұрын қасына сарай адамдарын алып, астанадан қашып шыққанды. Қуыршақ император Гуансюйді де қалдырмай, өзімен бірге ала кетті.
Олар сол қашқаннан батыс-терістіктегі Тайюан қаласына келіп, əзер
дегенде ес жинаған. Жесір патшайым өз нөкерімен осы қаланы қыстап,
шетелдіктермен бітім жасалғаннан кейін, астанаға осы таяуда ғана оралған
көрінеді.
Маншың өкіметі кейінгі кезде кіммен соғысса да, одан жеңілмей, сол
үшін айып төлемей кеткен жері бар ма. Бұдан бұрын да талай масқара
бітімге қол қойған кəрі дипломат Ли Хунчжан бұл жолы да он екі тармақты
тағы бір əділетсіз келісімге көнуіне тура келді. Бұл бітім бойынша Цин
сарайы тағы бірнеше теңіз портын капиталистік елдерге арендаға берудің
сыртында, соғыс шығыны үшін, жүз миллиондаған лян айып төлеуге тиіс
болды. Бар шығын ақшамен бітсе ештеңе емес-ау, соғыста үстем шығып,
əбден дандайсып алған шетелдіктер енді осының алдында ихэтуаншыларға
бүйрегі бұрған сановниктерді шетінен жазалауды талап етті. Амалы
құрыған жесір патшайым бұған да көніп, сарай маңындағы ондаған
бекзадаға қатал үкім шығаруға мəжбүр болды. Император əулетінен
саналатын небір ақсүйек князьдар мен уандарды «өзін-өзі өлтіру»
жазасына кесті. Əлгілердің ішінен тек князь Дуаньді ғана тірі қалдырып,
шығыс Түркістанға жер аударып-ты. Өзінің туған атасының қызын алып
отырған күйеу баласын қорғап қала алмағанына қарағанда, жесір
патшайымның қолында да бəлендей күш қалмағаны айтпаса да түсінікті.
Осы хабарды алғаш естігенде, Ши-амбының төбе шашы тік тұрып, жаны
түршігіп кеткен. Өзінің мынадай аумалы-төкпелі, жаугершілік заманда
орталықта болмағаны үшін, тəңіріне мың да бір алғыс айтып еді. Жаңағы
жазаға тартылған уандар мен князьдардың біразын бұл сырттай жақсы
білетін-ді. Кейбіреулерімен қызметтес, табақтас болғаны да бар. Бір кезде
солардың қай-қайсысы да тастары өрге домалап тұрған, беттеріне жан
қаратпайтын, шетінен көкжал төрелер болатын. Сол ақсүйек бекзадалардың
басына бұлт үйіріліп, өз жандарын қорғай алмауы — демек империяның да
басынан бақ тайып, құрып бітуге айналғаны ғой. Егер мұның жұлдызы
оңыннан туған шын бақытты жан екені рас болса, империяның күйреп,
шаңырағы ортасына түскен сол бір қаралы күнді көрмей-ақ, ертерек жолға
түскені жөн...
«Демек, шалғайдағы Тарбағатай аймағы — менің жай қызмет орным
ғана емес, тұтас тағдырым екен-ау? — деп түйді Əмірші өзінің кабинетінде
оңаша отырып. — Дүниеде Ши-амбы деген біреу барын орталықта
отырғандар əлдеқашан ұмытқан шығар. Енді мені жақсылайтын да,
жамандайтын да, өлгеннен кейін жылы көңілмен еске алатын да — осы
аймақтың адамдары болмақ. Сондықтан өз өмірімде бір той өткеріп, əлкуатымның барында осы елмен жақсылап бір қоштасқаным дұрыс болар».
Ұзақ жыл көшпенділер ортасында өмір кешкендіктен, Ши-амбының
бойында қазақтан жұққан да көп мінездер бар еді. Оның ағыл-тегіл той
жасап, бір шашылғысы келуі де — сол қазақы мінездің нышаны. Осы елдің
өз байлығын өзінен аясын ба, жұрт қалағанынша ішіп-жеп, сауық-сайран
құрып, кейін айта жүретіндей бір көңілді жиын болсын деген.
Бүгін ол алдағы салтанатқа шақырылатын адамдардың тізімін қарап
отыр еді. Қырдағы төрт үкірдай ел қазақ пен бір үкірдай ел қалмақтың игі
жақсыларына түгел сауын айтылмақ. Олардан басқа осы маңайдағы
маньчжур мен сібе-солаңның басты адамдары — халдайлар, қаладағы орыс
консулы бастатқан ресейлік ірі саудагерлер қатысады. Дастарқанға
отыратындардың жиын саны мыңнан кем түспес... Мерекенің өту тəртібі
қазақтың ас пен тойына ұқсап кетіп жүрмей ме? Мейлі, солай-ақ болсын.
Тойды басқаруды үкірдайлардың өздеріне тапсырады. Ал бас асабалыққа
Демежаннан ыңғайлы ешкім болмас. Төртуылдың бұл үкірдайы қазір өте
көңілді жүр... Бет-бедел жағынан бұл аймақта оның алдына түсетін кім бар,
шынында?!
Тізімнің аяқ шенінде жаңа байып, қоттанып келе жатқан бірнеше қытай
саудагерлері тіркеліпті. Ши-амбы солардың тұсына келгенде сəл ойланып
қалды да: «Мейлі, түптің түбінде ел иесі осылар ғой. Бұлардың да
қатысқаны жөн» деп шешті ақыры. Ешкімнің де бұған өкпе-наласы
болмасын... Сөйтіп отырғанда есіне əлдеқалай Ли-шансың орала кетті.
«Ой-я, бұл байғұсты мүлде ұмытып кете жаздаппын-ау! Қазір соның күйі
не болып жүр екен өзі?» деп ойлады ішінен. Тізімнің ен соңына үш
иероглифтан тұратын Ли-шансыңның атын бадырайтып жазды да, қағаздың
аяғына өзі қол қойды.
II
Жердің көгі жетіліп, ел жайлауға шығар алдында, Шəуешек қаласы
жасыл нуға оранып, жас арудай жасанып тұрған бір шақта, жұрт аузында
көптен сөз болып жүрген сол тойдың да өтетін мерзімі жетіп еді.
Той негізінен жаңа жамбылдың ішінде өтуге тиіс. Əр қабырғасының
ұзындығы бір шақырымнан асатын, үстінен жүкті арба еркін жүре
беретіндей, қалың дуалды, мықты бекініс қазір саңғырап дайын тұр.
Батысы мен шығыс кіре берісінде қарулы күзет тұратын ауыр шойын
қақпалары, бұрыш-бұрышында қарауыл мұнаралары мен айнала
дөдегесінде атыс ұялары бар, айналасы ат шаптырым алып қорғанның дəл
ортасын жаңағы қақпалардан кіретін күре жол жарып өтеді. Сол жолдың
теріскей жақ жартысына үкімет кеңселері, ұлықтар тұратын үйлер түскенді. Жақында Ши-амбы бастатқан аймақ əкімдері жаңа қонысқа көшіп те
алған. Солардың қауіпсіздігін сақтайтын қала гарнизоны мен қорған
ішіндегі қорған сияқты, қоршауы бөлек, темір қақпалы түрме де бекіністің
осы жақ қапталында.
Ал қорғанның түстік жағы əзірше ештеңе салына қоймай, теп-тегіс
жасыл алаң күйінде бос жатыр еді. Той қарсаңында сол алаңға қаз-қатар
көше тəріздендіріп, қырық-елу үй тігілді. Бұлардың бəрі де əр үкірдай
елден таңдап əкелінген ою-өрнекті, əлі қылау шалмаған аппақ отаулар.
Қала мен даладан шақырылған құрметті қонақтарын аймақ əміршісі, міне,
осы арада күтіп алмақ.
Жұмсалып жатқан қаржы, төгіліп жатқан дəулетте есеп жоқ. Қазір
мемлекет қазынасы қайсы, Ши-амбының өз меншігі қайсы, ажырату қиын
боп, ара-жігі қосылып кеткен. Сонша жылдан бері тұс-тұстан науалап
құйылған ең байлықты аясын ба: осында əнеугүннен бері əлденеше ту бие,
ту сиыр, көп-көп қойлар сойылып, соны пісіріп-түсіруге қала мен қырдың
бармағынан бал тамған небір шебер аспаздары келіп орнағанына да едəуір
уақыт болған.
Белгіленген мерзімде тойға шақырылғандар қалаға топ-тобымен
ошарылып келіп жатты. Төрт үкірдай ел қазақ пен бір үкірдай ел
қалмақтың зəңгі, елубасы, старшын-билері тайлы-таяғы қалмай түгел
келіпті. Ши-амбыдай ұлықтың тойына барудың өзі бір үлкен дəреже
секілді. Жəне солардың бəрі де құр қол емес, жаңа жамбылдың көрімдігі,
əміршінің қуанышына қосқанымыз деп, тоғыз-тоғыздан сый-сыяпат, тартутаралғы əкеліп жатыр. Айғыр үйірімен жылқы, тайтұяқ жамбы, сəйгүлік ат
əкелгендер қаншама. Кіріс-шығысты шағып есептесең, сырттан құйылып
жатқан тойлық-сыйлықтар той шығынын он есе орап алатыны даусыз еді.
Той дегені жай сылтау, мұның өзі жеп қалудың, асап қалудың амалы десе де
болғандай. Халықтың сүт бетінде қаймағын, қолындағы жылтырағын
сыпырып алғысы келгенде, хан-төрелердің осылай той өткізе қоятын əдеті
емес пе.
Қазіргі үкірдайлардың дені кейінгі буыннан шыққан жас жігіттер. Жас
буыннан билікке алдымен келген Демежан еді. Соның артынан көп
кешікпей, Жұмықтың үкірдайы Еңсе көзінің тірісінде-ақ өз орнын баласы
Таңғытқа түсіп берген. Бұл күнде үкірдайлардың ең жасы да — жиырма
беске жаңа келген сол Таңғыт болатын. Мəмбеттің тұңғыш үкірдайы
Жалбағай өлген соң, оның орнына екі-үш жылдай Түйеші отырып еді.
Өткен сайлауда билік басына баяғы Отыншы бидің немересі Шəйі келіп
орнықты. Ал Тарбағатай өңіріндегі он сұм ойраттың тізгіні соңғы жылдары
қағылез жас жігіт Маданның қолына өткен. Бұл жас үкірдайлар да ұлыққа
жағып қалатын, көрініп қалатын тұсым осы деп, мол-мол сыйлықтармен
келген.
Бұлардың арасында ауыспай ескіден келе жатқаны — Керейдің үкірдайы
Мамырбек қана. Бұл күнде жасы алпысқа таяп қалған Мамырбек төре кілең
жастардың арасында бір түрлі одағайланып, оқшау көрінеді. Оның да
билікті басқа біреулер тартып алмай тұрғанда, өз орнын үлкен ұлы
Тұрысбекке өткізетін ойы бар секілді. Бірақ олай етуге əзірше ел ішіндегі
қырқысқан билік таласы мүмкіндік бермей жүр. Қазір төре десе құлдық
ұрып тұратын баяғы момын Керей жоқ.
Жуан ата Жантекей, Шеруші, Меркіттен шыққан: Көбен, Отаршы,
Шөкібай сияқты азулы атқамінерлер үкірдайлық мансап Мамырбектің
тақымынан сəл босаса болғаны, қапысын тауып, жұлып əкетуге дайын тұр.
Дегенмен, арыдан ойлайтын əккі төре осы жолы ұлықтың пейілі түсіп
тұрған көңілді шағын пайдаланып, өзінің көптен ойында жүрген сол
шаруасын тындырып қайтуға бел байлаған. Əр қадамын аңдыған Керейдің
бақталас жуандарын секем алдырмау үшін, осы тойға келгенде көзге
түсетін ештеңе əкелмей, ұлыққа деген сыйлығын жасырын жолмен
жіңішкелеп өткізіпті. Бодауына кейін жүз елу жылқы беретін болып,
қаладағы Ыбырай байбатшаның қоймасынан елу күміс жамбыны санап
алыпты да, Ши-амбыға өз қолымен тарту етіпті. Жамбыны арбаға тиеп,
астыртын əкелісіп берген адам — Бабалық екен. Сол кеше той басталар
алдында Демежанға жолығып, осының бəрін сыр қылып айтып еді.
Қазір Мамырбекте сондай бір астыртын əрекет бары рас секілді. Бұрын
үнемі салқын қабақ танытып, сырттай сызданып жүретін төренің бұл жолы
Демежанға деген шырайы да түзеліп қапты. Жасы, жолы үлкен болса да,
кеше бұған жалбарақтап, өзі келіп амандасты.
Өткен қыста Демежан салбурынмен Барлыққа бүркіт сала барғанда,
Мамырбектің «Көкбалақ» аталатын атақты қыранына көзі түсіп, сол
бүркітін сұрап кісі салған-ды. Онда да құсбегілердің қыздырмасымен,
бүркітті берсе берер, бермесе арамыз күлбілтеленбей ашық жүрсін деген
оймен, жəй немкетті сəлем жолдаған. Бірақ Мамырбек қыранын қимай,
«баламның бəсіре құсы еді» деп, жіберген адамын құр қайтарыпты.
Демежан сол үшін көп күйінді болмай, оны əлдеқашан ұмытып та кеткен.
Енді, міне, сол қылығына кешірім сұрағандай, бүркіттің жайын
Мамырбектің өзі еске салып тұр.
– Биыл «Көкбалактың» бабы ойдағыдай. Амандық болса күзге дейін
түлектен өткізіп, зар күйіне келтіремін де, өз қолыңа табыс етемін. Ол
қыранның ендігі қызығын өзің көресің, — дейді арада ештеңе болмағандай.
Демежан бұл арада көп шешіліп сөйлеген жоқ, төреге жай алғыс айтты
да қойды. Мамырбектің де арғы ойы белгілі: ұлықтың көмейін қанша
тығындағанымен, өз ұлының үкірдайлық орынға Демежансыз өтпейтінін
біледі. Ши-амбы өз жұмысын жеңілдету үшін, соңғы жылдары қазақ
арасының көп билігін Демежанға беріп қойған-ды. Сайланатын үкірдай,
зəңгі, елубасылар алдымен осының мақұлдауынан өтуі керек. Сондықтан
қазір жалғыз Төртуыл ғана емес, былайғы Мəмбет, Жұмық, Керей
жуандары да Демежанмен санаспай тұра алмайды. Ши-амбының бүкіл
қазақ, қалмақ, сарт-ноғай, сібе-солаң қатысқан мына тойдың тізгінін басқа
емес, Демежанға ұстатуы да жұрт алдында оның, атақ-абыройын асыра
түскен.
Бірақ дəл қазір Демежанның рухын үстем етіп, мерейін, тасытып тұрған
— шексіз билік те, шен-шекпен де емес, мүлде басқа қуаныш. Осы
жақында ғана көптен жанын жегідей жеп, маза бермей жүрген бір арманы
орындалды. Ши-амбының өзіне деген ерекше ықыласын, биылғы мереке
қарсаңындағы шадыман шағын пайдаланып, Абдыра мен Қараүнгір
өзендерінен тартылатын екі тоған суға қағаз жасатып, оны Іле жаң-жұңына
бекіттіріп алды. Көп қиындықпен, ұзақ жылғы айтыс-тартыспен қолға
түскен сол құжат қазір мұның омырау қалтасында тұр. Осы сəтте
Демежанның көкірегін ду-ду қыздырып, көңілін көкке ұшырған сом
олжасы, үлкен қуаныш-жеңісі де сол құжат-қағаздар болатын.
Той мерекесі кешелер басталған. Кеше қыр елінен келген сый кісілер
осында өздеріне бөлінген үйлерге түсіп, қонақ-асыларын жеп, дуылдасып
жатты да, бүгін таңертеңнен бастап, қаланың батыс жағындағы Бəйгетөбеге барып, ат шабысы, палуан күресі, жамбы ату, теңге ілу секілді
əртүрлі ойындарды тамашалады. Ішкеріден аспалы арқанның үстінен
жорғалайтын, маймыл ойнатып, жылан билететін сиқыршылар келген екен,
көпшілік қауым солардың өнерін көріп есі кетті. Енді, міне, түс ауа
қонақтар жаңа жамбылдың ішіне қайта жиналып жатыр. Осы арада
ұлықтың салтанатты дастарқанынан соңғы рет дəм татып, тойтарқар
отырыс жасамақ.
Демежан қазір қасына Шəйі, Таңғыт, Мадан сияқты жас үкірдайлар мен
сібе-солаңның басшысы Шихалдайды алып, тойға келген əp рудың
адамдарын қарсылап тұрған-ды. Осындағы көмекші-даяшы жігіттерге
қысқа-қысқа бұйрық айтып, ел-елден келген қонақтарды өздеріне бөлінген
үйлерге жеке-жеке түсіртіп жатыр. Бұлардың сыртында қаланың бай
саудагерлері, орыс елшілігінен шақырылған кісілер, халдайларын алдына
сала келген сібе-солаң əулеті де бар. Оларды да отыратын орны, ішіпжейтін ас суына қарай бөлек-бөлек жайғастыруға тура келеді... Ши-амбыға
қолы жетпегендер алдымен Демежан бастаған осы топқа сəлем беріп, тойға
«құтты болсын» айтып, сонан кейін ғана үй-үйлерге беттеп барады.
Мəмбеттің үкірдайы Шəйі Демежанмен құрдас, екеуі қатты қалжыңдаса
беруші еді. Сол Шəйі тілін шайнаңқырап, баппен сөйлейтін əдетімен осы
арада тұрып, бір оқшау əзіл айтты.
– Кешеден бергі ұлы жиын өзінше бір ас сияқты болды-ау.IV.Бұл
Құлыстайда исі қазақ қана емес, өзге де ұлт-ұлыстардың басын қосқан
бұрынды-соңды дəл мұндай дүбірлі той болды ма екен?.. Ши-амбы саған
екі дүниеде разы шығар, Демежан. Осы сен өкіл əкеңнің асын көзі
тірісінде-ақ өткеріп жіберейін деп тұрған жоқсың ба?! — деп өзі де күліп,
басқаларды да ду күлдірген.
Бұл сөздің төркінінде: «Ши-амбыға бізден гөрі сен жақынсын. Соның
тəрбие-тəлімін сен көп көргенсің» деген астарлы ажуа да жатыр еді.
Демежан сөз уытын бойына дарытпай, іле жауап қатты.
– Ши-амбы маған өкіл əке болғанда, сенің де бөтенің емес-ау, Шəйі.
Бөтенің болса Мəмбеттің қалың көкала жылқысын айдап, дəл бұлай
шабылар ма едің? — деп бір күліп алды да, Шəйінің қызарып кеткенін
сезіп, сөз аяғын əзілге сүйеп, жуып-шайған болды. — Бірақ, не десең де,
осы шалдың қадірін өлгеннен кейін бір-ақ біліп жүрмейік. «Қайран, кең
қолтық атам-ау» деп нағыз жылайтын кезін, əлі алда, — деген-ді.
Оны қасында тұрған қалмақ үкірдайы Мадан іле қостады.
– Рас айтасыз. Осы шалдың қадамы əзірше қазақ-қалмаққа құт болып
тұр-ау. Мұның орнында əпербақан, ұрда-жық біреу отырса қайтер едік, —
деп түрі қалмақтан гөрі қазаққа келіңкірейтін, шарға бойлы, ақ құба жігіт
өзінше бір ой тастады.
Осы кезде бұлардың қасына қаптал шапанды, шошақ тымақты бір топ
адам жақындап келе жатты. Төртуылдың ру басы зəңгілері. Араларында
Ежебай, Көксеген, Тыныбай, Мəжендерден басқа, Ысқақ, Байсерке сияқты
жас атқамінерлер де бар. Бұл келгендер өзге үкірдайларға қол беріп,
амандасты да, Демежанды өзімсініп оңашалай берді. Өздері жеке бір топ
болып, өзге жұртқа бір жөн көрсетіп қалу үшін əдейі келген сияқты. Қарт
Ежебай басқалар естісін дегендей, саңқылдай сөйлеп:
– Ал той құтты болсын, Демежан шырағым! Ши-амбыға біздің қолымыз
жете бермес. Бірақ бұл тойдың бас иесі де, ұлықтың оң көзі де өзін боп
тұрсын ғой қазір. Қайырлы болсынды саған айтсақ та жетер... Бұл да
атаның аруағына, біздің Төртекеңе қонған бір бақ шығар. Илəйім, құдайтағала осы абыройдан айырмасын! — деп өзінше бір шүкірана сөз айтып,
бата бергендей болды.
– Аумин, айтқаныңыз келсін. Бірақ бұл менің қуанышым емес, ұлықтың
тойы ғой, Ежеке-ау, — деп Демежан жымиып күлді. — Біздікі жай тік
тұрып қызмет көрсету ғана...
– Е, тəйірі, бəрібір емес пе. Бұл күнде Ши-амбы екеуіңді бөлетін кім
бар? — деп Ежебай өз тобын бастап киіз үйлерге қарай бет алды.
Соңғы жылдары Төртуыл іші өзара ымыра-бітімге келгендей бір
дүмбілез күйде еді. Демежанның қарғыс жетпес, тым биікке көтеріліп
кеткенін сезген ел жуандары оның артынан жұдырық түйіп, күңкіл-күбір
өсек таратуды азайтып, амал жоқ, оның қанатының астына қайта жинала
бастаған. Ана жылы Керімбай өлімі үстінде Ысқақ аузынан айтылған
ғайбат сөз кейін біраз əңгіме болып, оның ақыры Ысқақты əкеліп мұның
аяғына жығумен тынды да, бұдан ары Демежан да артық-ауысты жіпке
тізіп, кек қуалап жатпады.
Оның есесіне, Демежан енді шындыққа кетіп еді. «Адам баласы дүниеге
келгенде өз руының, ата-анасының кім болатынын таңдап алмайды ғой.
Бұл да менің, қарағайдың қарсы біткен бұтағындай, елден ерек бір
болмысым шығар» деп өз тағдырына біржола мойын сұнған-ды. Жалған
намысты былай жиып қойып, өзінің бұл елге жиен екенін, Төртуылдың
қызынан туғанын жұрт алдында қасақана айтып жүретін болды. Осыдан
көп жыл бұрын, бұл ес білмей тұрғанда қаза тапқан бақытсыз анасы
Гүлдерайымның қабірін тауып, басына əшекейлеп тұрып күмбез
орнаттырды. Қазір Қараүңгір өзенінің аңғарында тұрған сол биік күмбез
«Қыз бейіті» аталады.
Демежан тіпті онымен де тоқтамай, өзінің дүниеге келуіне себепкер
болған баяғы белгісіз Меркіт жігітіне де сұрау салып, көп іздестірген. Бірақ
ол тірі қалмаған екен. Алтайға қайтып барған соң, алпысыншы
жылдардағы дүрбелеңде жау қолынан қаза тапқаны анықталды... Ақиқатты
тыққыштамай ашық айтқан жерде, сыпсың сөз, өсек-аяң да жайына қалады
екен ғой. Қазір Демежанның ата-тегі, руы жөнінде неше алуан лақап
тарататын ең желім ауыз өсекшінің сөзі де жаңалық болудан қалып, ешкім
тыңдамайтын болып еді.
Бұл ағайындар да қызық қой. Төртуыл жуандары мұны Керейсің,
кірмесің деп кемсітіп, шетқақпай, қысым көрсетіп жатқан сол бір тұста,
Майлыдағы Керей ішінен Демежанға арнайы елші келіпті: «нағашы жұрты
сыйдырмаса, өзімізге келсін. Қандас туысымызды далаға тастар жайымыз
жоқ. Төртуылдың ішінде көзтүрткі болып жүргенше, өзіміздің Керейге
келіп үкірдай болсын. Бізді тек мына Мамырбек төренің тепкісінен
құтқарса болғаны...»деп Керейдің игі жақсылары сəлем айтыпты.
Бірақ Демежан бұған да еліге қоймады. Алыстан іздеп келген
туыстарына: «мен тіпті Төртуыл да, Керей де емеспін. Мен — бар болғаны
адам баласымын. Ұлтым — қазақ, соны ғана білемін. Қолымнан келсе исі
қазаққа жақсылық жасағым келеді. Менде қазір одан басқа ұран да, ұғым да
жоқ» деп сыпайы жауап қайтарған. Содан бері ол жақтағы ел де Керей
ұранын шақырып, мазалағанын қойды...
Енді біраздан соң, қонақтар киіз үйлерге тегіс орналасып болған кезде,
алдарына той сыбағасы — əртүрлі тағамдар тартыла бастаған. Не жоқ
дейсің бұл дастарқан басында: қытайдың неше алуан қуырдағы мен сəйі,
қазақтың қазы-қартасы, ұйғыр-өзбектің мəнтісі мен палауы қатар түзеп, бас
түйістіргендей болып еді. Ақтарылып ішіліп жатқан саба-саба қымызда
есеп жоқ. Қаланың қара таяғы мен бай саудагерлер, маньчжур, сібе-солаң
түскен үйлерде арақ-шарап шөлмектері де сапқа тұрып, бір шетінен босап
қайтып жатыр.
Өзге үйлерден оқшауырақ тігілген, сəн-салтанаты ерекше, айналдыра
биік үстел қойылған, сегіз қанат ақ үйде осы аймақтың басты адамдары
отыр еді. Қақ төрдің төбесінде — той иесі Ши-амбының өзі. Оң жағында —
орыс консулы Борнеман, сол жағында — Шихалдай. Солардың тізесін баса,
екі жақ бүйірден Мамырбек, Демежан, ІІІəйі, Таңғыт, Мадан үкірдайлар
жайғасса, осыларға қарама-қарсы Бахалдай, Дохалдай, Кехалдай сияқты
айдарлы алпауыттар орын алған. Рамазан Шəнішев, Мұрауыт бай, Хасен
ақсақал, Ыбырай байбатша секілді қаланың ірі бай саудагерлері де осы
ұлықтар қасында болатын. Жаңағы аталған ас-судың ең жылы-жұмсағы
мен тəтті-дəмдісі алдымен осы үйдегілердің алдына тартылып, басқа
үйлерге сонан кейін ғана кезек тиіп жатыр.
Ши-амбы соңғы жылдары сақал-шашы түгелге жуық ағарып, қатты
толып, семіріп кеткен-ді. Іркілдеген төртпақ денесі ашыған қамырдай
қабарып, оған бұғақты қысқа мойын тұтасып, шар тəрізді домаланып
қалған. Бүгін ол үстіне салтанат кезіндегідей екі өңірі мен етек-жеңіне
қырғауыл бейнесі зерленген, көлкілдеген қызыл, сары жібек желең киіп,
басына қызыл жақұт тасы бар, алтын зерлі, шошақ төбелі, айыр қалпақ
қондырып алған екен. Мына қалпында қолдан үйіп, балшықтан соғып
алған осы елдің пұт-құдайын еске салады. Ол қазір май басқан бітік көзін
ашып-жұмып, алдындағы тамаққа да бой салып кіріспей, қонақтардың
қошемет-қолпаш сөздеріне үнсіз құлақ қойған кейіпте, бір тəкаппар күйде
отыр.
Ал Ши-амбының қасындағы сыптай денесіне ақ көйлек, қара фрак
киген, биік жал тұмсығының үстіне алтын жиекті пенснесін қондырып,
оқтау жұтқандай сіресіп отырған консул Борнеман қазір мына топтың
арасында мүлде бөлек, бейне басқа планетадан келген адам тəрізді. Оқтатекте той иесіне жылы шыраймен жымия түсіп, жай тіл қатқаны болмаса,
ол да сүйекке біткен сырбаздықпен паңдана керіліп, əйелдің қолындай
салалы, аппақ саусақтарын алдындағы тағамға сирек созады.
Əсем өрнекті қытай хрусталынан жасалған əдемі ыдыстарға шарап
толтырылып, қонақтардың алдына түгел тарап болған кезде, Ши-амбы
орнынан тұрды да, дастарқанның беташары ретінде, қысқаша сөз сөйледі.
Ол екі империяның шекарасында тұрған осынау шалғайдағы Шəуешек
шаһарының жыл өткен сайын көркейіп, өсіп келе жатқанын баяндап келді
де:
– Бірақ, өздеріңіз білесіздер, біздің салтымызда бекініссіз қала —
сауытсыз сарбаз секілді немесе əшекей тағынбаған əйел сияқты ма, əйтеуір,
бірдеңесі жетпей тұрады. Міне, құрылысы ұзаққа созылып, көп күттірген
бекіністе салынып бітті. Енді Шəуешекті де нағыз қытай қаласы деп
ұялмай айтуға болады. Мен сол қамалдың алғашқы іргетасын өз қолыммен
қойып, соңғы кірпішін өз қолыммен қалағанымды мақтаныш етемін. Жəне
өзімнің жана ғасыр табалдырығына аман-есен жетіп, осынау той мерекесін
сіздермен бірге тойлап отырғаныма өте бақыттымын! — дей келіп, осы бір
түкпірдегі шағын қалаға айрықша көңіл бөліп, көз қырын салып отырған
Еженхан мен Ақ патшаның денсаулығына тост көтертті.
Сонан кейінгі соз кезегі консул Борнеманға тиіп еді. Ол да екі ел
арасындағы достықты, тату көршілік қатынастың күн санап дамып келе
жатқанын, құдіретті Ресей қашанда өз достарына қол ұшын беруге əзір
екенін тəптіштей келіп, соның бір айғағы ретінде, былтыр ішкі өлкелердегі
ихэтуаншылар бүлігін басуға орыс əскерінің де белсене атсалысқанын еске
салып өтті. Сонан соң қасында отырған той иесіне қарап сəл иілді де:
– Кəнеки, мына тосты Еженханның осындағы төтенше өкілі, Тарбағатай
жəне Алтай аймақтарының əміршісі, ширек ғасырдан бері қол астындағы
барша халықтың қамқор əкесі боп келе жатқан біздің аяулы досымыз, ұлы
мəртебелі Ши-амбы мырзаның денсаулығы үшін көтерейік, — деді сөзінің
соңында.
Соны айтып, əлі де бұл елдің салтына ене қоймаған бір тəртіппен,
қолындағы бокалды жұртпен жағалай сыңғыр-сыңғыр соғыстырды да, өзі
тамшысын қалдырмай тартып жіберді. Басқалар да жапа-тармағай
орындарынан тұрып, əркім алдындағы шараптан қалағанынша ауыз тиіп
жатты.
Бұдан кейін де той иесі Ши-амбыны мадақтаған, жаңа жамбылдың
бітуімен құттықтаған қошемет сөздер көп айтылды. Халдайлар əулетінен
Шихалдай, қазақтар атынан Мамырбек, қалмақ жұртынан Мадан, қала
байларының арасынан Рамазан Шəнішев сөз ұстаған. Дастарқан басқарып
отырған Демежан осыдан кейін ресми сөздерді доғарса да болар деген ойға
келіп еді. Бірақ дəл қарсысына күбідей боп қонжиып алған Дохалдай қайтақайта сөз сұрап, қылқылдап қоймады. Ол қазір өзіне арнайы сөз бермеген
той иесі Ши-амбыға да, асаба Демежанға да иттей жыны келіп отырған.
Сол іштегі қыжылмен алдындағы ақырған қытай арағын бірнеше рет түбіне
дейін тартып жіберген-ді. Дохалдай өзіне кезек келгенде əжептəуір қызу
болатын. Төбе шашын тоқпақтай қып өріп тастаған, еңгезердей шойын қара
өз сөзін маньчжурше бастап, одан қытайшаға ауысып, оның да иінін келтіре
алмаған соң, ақыры қазақтың жалпақ тіліне көшіп еді. Бұл өз буына өзі
піскен, қырыс надан, əрі тым жанжалқой, ұрыншақ адам болатын. Сол
мінезіне қарай, қазақтар оны «тентек халдай» атандырып жіберген. Ол
бүгін бір кезде халдайлардың үстіне батып кіре алмайтын қазақ, қалмақ
сияқты бұратана жұрт өкілдерінің дастарқан басында өзінен жоғары
отырып, бұдан бұрын сөйлеп кеткеніне қатты ызалы еді. Сол ыза шарап
қызуымен еріксіз сыртқа шыққан.
Дохалдай, өзінше жаңалық ашқандай, қытайды екі жүз елу жеті жылдан
бері маньчжурлердің билеп келе жатқанын айтты. Сол ерекше жаралған
ақсүйектер əулетінің бір өкілі ретінде Ши-амбыға көпшік тастаған болды.
Жуық арада тоқтайтын түрі жоқ, сол ежелгі əуен, ескі сарын. Осынау
Шығыс Түркістанды ақ білектің күші, ақ найзаның ұшымен қаратып алған
да, содан бері бір жарым ғасыр бойы осы жерге ие болып, қорғап келген де
— халдайлар дегенді айтады. Ендеше, олармен терезе теңестіріп, хұқықбилік бөлісуге ешкімнің қақысы жоқ, əркім өз жолын, шама-шарқын білуі
керек. Бірақ осында Еженханның қамқорлығын, Ши-амбы мырзаның кең
пейілін пайдаланып, құдайын ұмытып жүргендер бар дей келіп:
– Мен мына тосты біздің ер жүрек бабаларымыз үшін, Еженханның
сенімді сарбаздары халдайлар əулеті үшін ішкім келеді, — деп бір-ақ
тоқтады.
Бірақ оның сөзін қолпаштап қолдаған ешкім бола қоймады. Той иесі
Ши-амбының өзі де мұндай бас қосуда көңіл жарастығын, тыныштықты
сүйетін адам. Дохалдайдың жұрт шамына тиетін, əсіре қызыл, көпірме
сөзін ұнатпай тыжырынып қалды: «Апыр-ай, сол баяғы ескі əуенді жырлай
беруден бұлар да жалықпайды екен, — деп түңіліп отыр ішінен. — Уақыт
өтіп, заман өзгергенін аңдамай ма екен бұл иттер? Халдайлар түгіл,
Еженханның өзі тағында қалт-құлт етіп əрең отырғанда, бұл қайдағы бір
сүйегі қурап қалған ата-бабасын айтады ғой...»
Сол оймен алдындағы бокалды аузына таман апара беріп, қайтадан
орнына қоя салған. Басқалар да соның ыңғайына батып, Дохалдайдың сөзін
елеусіз қалдырды. Ал Демежан алдындағы ыдысқа қолын да созбастан,
сірескен күйі отырып қалып еді. Соны байқап қалған тентек халдай кімге
соқтығарын білмей булығып біраз отырды да, дəл қарсысындағы
Демежанға дүрсе қоя берді.
– Сен не, битті қазақ, біз берген шенге мастанып, шекпенді көтере алмай
отырсын ба? Халдайларға арналған тосты неге ішпейсің? — деді оның
бетіне ажырая қарап. — Есіктегі басын төрге жетіп, бізбен қатар
отырғанына қуанбайсың ба қайта?!
Үй ішін бір сəт əлденені күткен үнсіздік биледі. Қазақша айтылса да сөз
астарын жақсы аңғарып қалған Ши-амбы да қатты ыңғайсызданып, өз
тарапынан Дохалдайға тоқтау-тыйым салып, ұрсып тастауға оқтала берген.
Бірақ дəл осы сəтте бұл күтпеген жағдай болды. Демежан жаңағы сөзді
бойына дарытпай, жұртты таң қалдырып, қарқылдап күліп жіберді. Ендігі
жерде жұрт назары соған қарай ауып еді. Ол күлкісін тыя бере, тамағын
кенеп алды да:
– Атың — Дохалдай, атағын дардай. Бірақ кейде саудың асын ішіп,
ақымақтың сөзін сөйлейтінін бар-ау! Алпамсадай бойың бар, ішін неге
сонша тар жаратылды екен осы сенің? Ақсүйекпін, алпауытпын деп,
баяғыда жермен-жексен боп кеткен атаңды айта бергенше, өзін де бір
кеңдік, бекзаттық көрсетпейсің бе?!. Бір заманда жаңағы аталарың қу
тізесін құшақтап, ұрпақсыз қалатын болған соң, байғұс əжелеріңді осы
өлкеге қапқа салып əкелді деуші еді. Əлде сол жатырыңа тартып кеттің бе
екенсің?! — деп үйде отырған жұртты ду күлдірді.
Бір кезде шекара күзетуге қалдырған осы Дохалдайдың сұр бойдақ
аталары ішкеріден əкелген жесір əйелдердің тəуіріне таласып, бірін-бірі
қан қылатын болған соң, «қалыңдықты» амалсыз қапқа салып үлестіргенін
осында отырғандардың көбі білетін-ді. Бұл жайға Ши-амбы да қанық еді.
Ұлықтың өзі бастап, рахаттана ұзақ күлді.
– Əй, Дохалдай, тым шошаңдап кетіп едің. Өзіңе де сол керек!
Демежанға соқтығып нең бар еді... Қарап отырмай бүкіл тегіңді
қазбалаттың-ау! — деп орамалын алып көзінің жасын сүртті.
Тек консул Борнеман ғана бұл күлкінің мəнісін түсіне алмай, тілмаш
арқылы сұрастырып жатқан. Ақыры сөз төркінін пайымдағанда, ол да
қосылып кетті. Абыр-дабыр басыла берген бір əредікте, Ши-амбы:
– Сонда мына Шихалдайдың əжесі де қаптың түбінде жатты-ау көзі
жылтырап! — деп жұртты қайта күлдірді.
Ішінде ит өліп жатса да сездірмейтін əккі Шихалдай, Демежанның сөзі
шымбайына батып кетсе де, ұлықтың ыңғайына батып:
– Қайтеміз енді... Сондай бір оқиғаның болғаны рас. Дохалдай
екеуіміздің жер басып жүргеніміз сол қап түбіндегі əжелердің арқасы ғой,
— деп ол да қосыла күлді.
Ал тоң мойын, долы Дохалдай өзінің бірбеткей нойыстығына басып,
шабына от түскендей одан əрмен тулады. Ырық бермес ызалы ашу үстінде
ол енді Ши-амбының өзіне ауыз салған.
– Не айтып кеттіңіз, ұлы мəртебелім? Осы сіз-ақ құл-құтанды басқа
шығарып болдыңыз ғой... Көрермін осы қарақшылармен ұшпаққа
жеткеніңізді! — деп өзінше доң айбат көрсетіп, есіктен шыға жөнелді...
Осыдан кейін басқалар да көп отырмай, далаға бой жазуға шықты. Жаңа
үлкен ұлық пен халдайлардың көзінше сыр бермей, сабыр сақтаған
көпшілік енді Демежанды ортаға алып, кеу-кеулеп құттықтап жатыр.
Алдымен келіп арқасынан қаққан Шəйі мен Мадан еді.
– Жарайсың, Демежан!.. Ауыздықсыз кеткен асау халдайды оңдырмай
омақастырып, тура алдымызға əкеп, бір жығып бердің-ау. Мұндай жауапты
сен ғана айта аласың... Сенің үлкен ұлық алдындағы беделін айтқызып тұрау! — деді Шəйі сүйінішін жасырмай. Іштей қызығып та, қызғанып та
қалып еді.
Ал ешкінің асығындай қағылез Мадан қазақша мүдіріссіз сөйлеп:
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Тағдыр - 25
  • Parts
  • Тағдыр - 01
    Total number of words is 4058
    Total number of unique words is 2309
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 02
    Total number of words is 4000
    Total number of unique words is 2338
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 03
    Total number of words is 4018
    Total number of unique words is 2377
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 04
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2156
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 05
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2333
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 06
    Total number of words is 4139
    Total number of unique words is 2423
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    55.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 07
    Total number of words is 4014
    Total number of unique words is 2223
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.4 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 08
    Total number of words is 4087
    Total number of unique words is 2309
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 09
    Total number of words is 4110
    Total number of unique words is 2356
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 10
    Total number of words is 4129
    Total number of unique words is 2242
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 11
    Total number of words is 4023
    Total number of unique words is 2353
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 12
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2297
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 13
    Total number of words is 3999
    Total number of unique words is 2286
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 14
    Total number of words is 4042
    Total number of unique words is 2240
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 15
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2411
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 16
    Total number of words is 4095
    Total number of unique words is 2313
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 17
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2239
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 18
    Total number of words is 3998
    Total number of unique words is 2347
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 19
    Total number of words is 4113
    Total number of unique words is 2326
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 20
    Total number of words is 4124
    Total number of unique words is 2280
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 21
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2326
    37.4 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 22
    Total number of words is 4067
    Total number of unique words is 2315
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 23
    Total number of words is 4093
    Total number of unique words is 2334
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    55.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 24
    Total number of words is 4092
    Total number of unique words is 2349
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 25
    Total number of words is 4035
    Total number of unique words is 2296
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 26
    Total number of words is 4084
    Total number of unique words is 2314
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    47.8 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 27
    Total number of words is 4052
    Total number of unique words is 2349
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 28
    Total number of words is 3991
    Total number of unique words is 2320
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 29
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2246
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 30
    Total number of words is 4081
    Total number of unique words is 2321
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 31
    Total number of words is 4156
    Total number of unique words is 2283
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 32
    Total number of words is 4198
    Total number of unique words is 2407
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 33
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2201
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 34
    Total number of words is 4108
    Total number of unique words is 2329
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 35
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2259
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 36
    Total number of words is 4075
    Total number of unique words is 2286
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    55.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 37
    Total number of words is 4023
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.8 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 38
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2383
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 39
    Total number of words is 4134
    Total number of unique words is 2341
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 40
    Total number of words is 4101
    Total number of unique words is 2328
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 41
    Total number of words is 4203
    Total number of unique words is 2331
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 42
    Total number of words is 4112
    Total number of unique words is 2345
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 43
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2343
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 44
    Total number of words is 4182
    Total number of unique words is 2430
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 45
    Total number of words is 1229
    Total number of unique words is 905
    41.0 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.