Latin Common Turkic

Тағдыр - 17

Total number of words is 4065
Total number of unique words is 2239
35.6 of words are in the 2000 most common words
50.6 of words are in the 5000 most common words
58.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Күдері осыны айтқан соң көп кідірген жоқ. Күрең бестісін тайпалтып,
топ алдына түсті де, ауыл сыртындағы көк жотаны бауырлап, шығысқа
қарай тартып бара жатты. Былай шыға бере өнерпаз топ тағы бір əн
бастаған болар, үй сыртында əлі де тарамай алағызып тұрған жұрттың
құлағына еркелеген бір əсем саз жетті. Қосылып айтқан көп дауыс таутасқа жаңғырығып, алыстан жеткен сағыныш сарынындай жүрек
сыздатады. «Ардақ» — Əсеттің Ардағы.
Жайлауға ел қондырып, қозы сойып, Күн бар ма Ардақжанмен
табысатын, —
деген қайырмасы үздік-создық, талып жетіп тұр.
Жүргіншілер бел асып, көрінбей кеткенше, ауыл адамдары көз жазбай
қарап тұрды. Бұл өмірдің əні де, сəні де сол сауықшыл жастармен бірге
кетіп бара жатқандай, ұзатып салушылар əлден уақытта ес жинап: «Е,
шіркін дүние, уайым-қайғыны ұмыттырған аз күнгі қызық-думан да артта
қалды-ау ақыры» десіп, құлази күрсініп, үй-үйлеріне тарап бара жатты.
V
Қырық күн шілде аяқталып, жайлау сары жұрт бола бастаған мезгілде
қазақтың «ұзын құлағы» тағы бір жайсыз хабар жеткізді. Қыр елінен
алынатын алман-салықтың жаңа түрлері шығып, қаладан соны жинайтын
арнаулы адамдар аттанған көрінеді.
Бұл хабар көшпелі қауымға жұт жылы қыбыладан соққан ақ түтек
бораннан кем əсер еткен жоқ. Соның өзінен гөрі алыстан жеткен дүмпуі,
алып қашты дақпырты арқаны аяздай қарып, ел сүрепетін ұшырып жіберді.
Ауыл арасы гу-гу əңгіме:
– Ойбай, «қара шығын» дейтін пəле шығыпты дейді...
– Малының бар-жоғына қарамай, қарайып жүрген халықтың бəріне
түндік басы салық түсетін болыпты.
– Əлдеқашан сойып жеген, жұттан өлген тышқақ лағына дейін хаттапшоттап, орны жоқ малға да қан бажы төлететін көрінеді.
– Айналайын өкімет-ай, əйтеуір алуға келгенде, ат қойып, айдар тағуға
шебер-ақ қой...
– Салық жинайтындардың қасында аламан əскері бар екен, бермегеніңді
күшпен тартып алады дейді.
Осындай алып қашты əңгімелер нөсер алдындағы дауылдай талай үйдің
түндігін желпілдетіп, шаңырағын шайқалтып бір өтті. Осыдан арада он
шақты күн өтер-өтпесте, «құлақ естігенді көз көреді» дегендей, жайлаудағы
елге салық жинайтындардың өздері де келіп қалып еді.
Демежан бұл хабарды Сарқырамадағы Құтымбет жайлауында жүріп
естіді. Осында əкесінің жұмсауымен көптен шешілмей жүрген бір дауды
бітіру үшін келген-ді. Бұл да оңайшылықпен шешуін таптырмайтын, ұшы-киыры
жоқ лаңның бірі. Төртуыл іші бұрын ұрлықтан таза сияқты еді,
ақыры ол да жеті ағайынды жұттың бірі боп келіп, түп етектен ұстаған
секілді... Көктемде жоқ қарап жүріп, Құрамыстың үйіне қона алмай, оны
айыпқа жығып кететін Жұмықтың шалы бар емес пе. Солар жоғалған
жылқысының өкше ізіне түсіп жүріп, ақыры осы елдің ішіне əкеліп
індетіпті. Даулайтыны — ұсақ-түйек тай-байтал емес, сайдың тасындай
іріктелген он екі жылқы. Жайлауға шығарда көшке мінеміз деп ауыл
маңында ұстап отырған сəйгүлік аттары бір түнде ұшты-күйді жоқ болып
шыққан. Сол жылқының ізі Төртуыл ішінен, онда да анау-мынау емес, осы
елдің бетке ұстар, белді бір азаматы Байсеркенің аулынан шығып отыр.
Бұл — баяғы Отыншының асында Керей палуаны Қарашты жығып,
Төртуылға абырой əперетін атақты Байсеркенің өзі... Басында Демежан
сенбеген. Байсеркеге əдейі жабылған жала шығар деп ойлап еді. Шамасы
келсе бұл жаладан ел ішін арашалап, аулаққа қуып тастау жағында
болатын. Бірақ соңында сойдақталып жатқан ізден, даусыз дəлелден
бұлтаруға келмей қалды. Масқара болғанда, жоғалған он екі аттың бірі —
кекілінің астында танадай ғана төбелі бар жирен жорға Байсеркенің
қорасынан табылып отыр. Байсерке оны Дөрбілжіндегі бір бай кірекештен
сатып алдым деп, өзінше бұлтарып көріп еді, бірақ мал иесі онысына көне
қоймады. Жирен жорға — құлын күнінен қолда өскен, баласының бəсіресі
екен. Аттың таңдайындағы басқа ешкім байқамаған түймедей қалыңа
дейін, тай күнінде тамағына сақау шығып, соны жарғаннан қалған
болымсыз тыртығына дейін танып, мойнына мөлдіретіп қойып берді...
Танығаны бір ат болса жарасы жеңіл ғой, Жұмықтың жырынды шалы
теріскейдегі Мұрын ішінен басқа жылқының да ізін шығарып келіп отыр.
Олардың да өкше ізі Байсеркеге келіп тіреледі.
Енді ақталатындай ештеңе қалған жоқ еді. Демежан мен Көксеген ортаға
алып, екі жақтап қысқан кезде, Байсерке ақыры шынын айтты. Көктемгі
көші-қонның əлегінде жүрген Жұмықтың көш аттарын тиіп алып, бір түнде
Мұрынға өткізіп жібергені рас екен. Соған қарағанда, Мұрынның
ұрыларымен көптен байланысы бар секілді.
– Амал қанша, «сауысқан сақтығынан өлмейді, сұқтығынан өледі» деген
осы! Жирен жорғаны жүрісіне қызығып, қолымда ұстап қалып едім...
Тұтылған жерім осы болды, — деп Байсерке бармағын шайнады.
Осыдан кейін Жұмықтың малын алдына салғаннан басқа не шара бар.
Ұрланған он екі аттың басына қосар, құйрығына тіркеу айыбымен,
Байсерке жиырма төрт жылқы төлейтін болды. Оған өткен қыстан жұтап
шыққан аз ауыл Бөрінің шамасы келмейтін болғандықтан, ағайын-анжы
жылу қосып, бүкіл Қараменде бөліп төледі. Шығынға шыққан бір үйір
жылқы ештеңе емес-ау, Төртуылдың ұры атанғаны жанға батады. Қара
күшпен болса да ел намысын қорғайтын азамат деп, Демежан бұрын
Байсеркені сырттай мақтан етуші еді. Енді, міне, тағы бір үміті селге
кеткендей, көңілі құлазып қалды.
Осы дауды бір жайлы етіп, енді елге қайтам ба деп отырғанда, артынан
ат сабылтып, Керімбайдың шабарманы Рақымбай келіп жетті. «Ауылға
салық жинайтындар келіп жатыр, тез қайтсын» деп əкесі сəлем айтыпты.
Демежан бөгелген жоқ, сол күні-ақ Рақымбайға ілесіп, Ойжайлауға қарай
бет түзеді.
Елге келсе, шынында да, Керімбай аулының үсті ас беріп жатқандай
опыр-топыр. Қаладан келген ұлықтарға арнап, бірнеше үй тіктіріпті. Зəңгі,
старшын, елубасы дегендер түгел сабылып осында жүр. Сойыс қамдап, лау
аттар дайындап, аяқтарының ұшымен басады. Демежан алдымен əкесіне
келіп жолықты. Керімбай біраздан бері белінен шойрылып, ешқайда шыға
алмай ауырып жатқан-ды. Қат-қабат түсіп жатқан салық онсыз да тозығы
жеткен елдің тобақазығына тақайтынын сезсе де, істер айла таппай, үкірдай
əбден торытып отыр екен.
– Өзің барып сөйлеспесең, мен ештеңе түсінбедім. Өкіметтің дəл
бұлайша бірден аяздай қысып кететін жөні жоқ еді, — дей береді əлсін-əлі.
Баласынан Байсерке жайын естігенде, Керімбай жаралы жолбарыстай
ыңыранып, одан арман ызаға булықты.
– Төртуылға ендігі жетпегені ұрлық еді. Жұмыққа қанды мойын ұры
атанып, жығылып келдім десейші... Былайша тақымға салып, күш бермей
кетуге болмады ма?
– Оған келтірмеді ғой, көке. Жылқының ізі сойдақталып аулыңа кеп
отырса, қалай ғана көз жұмбайға саларсың. Тек пəленің алды-арты осымен
тынсын деңіз.
– Қап, мына белі құрғырдың қозғалтпай жатқанын көрдің бе?! Əйтпесе
əлгі Байсерке қуды көкала қойдай, көк торғайдай етіп, дүреге бір жығып
алу керек еді...
Демежан енді əкесінен шыққан бойда, аулаққа тігілген төрелер үйіне
қарай бет алған. Ауылдың сырт жағына екі ақ үй, бір қоңыр үй, үймежүйме бөлек тігіліпті. Демежан төр жақтағы үлкен ақ үйге барып түсті.
Ұзын-ырғасы жеті-сегіз адам ортаға дөңгелек үстел қойдырып, қымыз ішіп
отыр екен. Есіктен кірген Демежанды көріп, бірнешеуі орнынан қопаңдай
көтерілді. Араларында бір кезде Ши-амбы кеңсесінде бірге істеген
Дабынтай, Əсенажы секілді таныс жігіттер де бар көрінеді. Қалғандары —
бажы мекемесінің қызметкерлері, атарман-шабармандар. Алдымен
ұмтылған Дабынтай:
– Пəлі, бізге көмектесетін кісінің түрін қара! Аулыңа бүкіл Шəуешек
көшіп келіп жатса, сенің ел қыдырып кеткенің қалай, жігітім-ау? — деп,
бұған соқтыға сөйлейтін ежелгі əдетімен, өзінше əзіл айтқан болды.
– Ештеңе етпес. Менсіз де жағдайларын жаман көрінбейді ғой, — деді
Демежан отырғандарға жағалай қол беріп жатып.
Жалпы аймақтық өкіметтен кейін, Шəуешектегі ең беделді, тіректі орын
— осы бажы мекемесі. Аймақта қыр қазағынан салық жинап, ең жиі
байланыс жасайтындар да — осылар. Дабынтай — қазір сол бажы
мекемесіндегі əжептəуір бастықтардың бірі. Демежан мен төрде отырған
төрелерді бір-біріне таныстырып, өзінше екі араға дəнекер болып отыр.
Демежан туралы айтқанда, əдейі көпшік тастағансып, мұның көп жыл Шиамбының қолында оқып, тəрбие алғанын, аймақ əміршісінің осы өлкедегі
ең сүйікті адамы екенін қыстырып жіберді.
Осы сəт Демежанның көзі есік жақта сары ала қылыш асынып алған
біреуге түсіп, таңданғаннан аңырып қалды... Ысқақ па мынау? Иə, дəл
соның өзі. Осыдан бір айдай бұрын бұған өкпелеп, көрместей боп кеткен
Қызылбаланың Ысқағы... Иығына айқыш-ұйқыш қайыс асынып, басына
қарға қауырсынын қадаған шошақ төбелі қалпақ киіп алыпты. Демежан
мырс етіп күліп жіберді де:
– Оу, сен ЬІсқақпысың? Сен мұнда неғып жүрсің? — деді қапелімде
аузына басқа сөз түспей.
– Мені Ысқақ мырза деп атауыңызды сұраймын. Мен қазір үкімет
адамымын, — деді ол көзінің етіне дейін қызара түсіп.
– Кімсің сонда? Құдай емес шығарсың...
– Білгіңіз келсе, мен қазір Шихалдайдың шабарманымын.
– Е-е, жөн-жөн... Орныңды енді тапқан екенсің!
Демежан соны айтты да, Ысқақты елеусіз қалдырып, төрдегі төрелермен
сөйлесіп кетті. Биылғы алман алудың ережесі қалай екенін, бұл заңды қай
жерде кім бекіткенін сұрастырған. Сірə, топ бастығы сол болуы керек,
мұның сұрағына əскери шені бар, егде тартқан, көзілдірікті маньчжур
ұлығы жауап беріп отырды. Оның айтуынша, қазақтан бұлайша қос-қабат
салық жинау — Құлжадағы жаңжұң кеңсесінен шыққан бұйрық көрінеді.
Оның арғы себебі мемлекеттің қазіргі ішкі-сыртқы жағдайынан туған.
Бірақ оқымаған қараңғы халық соны түсінбейтін сияқты. Алым-салықты
ауырсынып, қазірдің өзінде арыз айтып келіп жатқандар бар. Сондықтан
Демежандай қолында билігі бар, көзі ашық адамдар өкімет саясатын
бұқараға түсіндіріп, салық жинауға көмектесуі керек.
– Əй, бұл жолы сіздерге менің септігім тие қояр ма екен, — деді
Демежан басын шайқап. — Егер өкіметтің салығы əділетті, ақылға
сыйымды болса, одан ешкім де бас тартпайды. Өйткені жер бетінде
қарауындағы халықтан алман жинамайтын мемлекет жоқ. Ал мынадай қатқабат келген ауыр салықты жұртшылық өз еркімен, ың-жыңсыз төлей
қояды деп, өз басым кепілдік бере алмаймын.
– Қалайша? Сіз оны неге сүйеніп айтып отырсыз? — деді Маншың
төресі бұған көзəйнектің астынан тесіле қарап. Өзі ішкеріден жаңадан
келген адам болуы керек. Жергілікті жағдайды біліңкіремейтін секілді.
– Себебі, сіздер жинағалы отырған салық шамадан тыс ауыр, əрі тым
əділетсіз. Бүйте берсеңіздер, халықтан наразылық тууы мүмкін.
– Сеніңше, сонда мемлекет қазақтан алым жинауды тоқтатуы керек пе?
— деді Дабынтай бір бүйірден сөзге араласып.
– Неге? Мен əсте олай деп отырғам жоқ. Бірақ менің ойымша, салықтың
жарым-жартысын қысқартуға тура келеді. Бір кезде, қазақтар Еженханға əлі
толық қарамай тұрғанда, жер майы үшін «сары ноқта» салығын төлеп
келді. Ал енді шекара белгіленіп, біздің халқымыз Цин өкіметінің өз
тұрғынына айналған соң, «сары ноқта» салығы күшінен қалуға тиіс емес
пе. Сіздің бұған айтар дауыңыз бар ма?
– Иə, бұл айтқаныңыз қисынға келеді, — деді ұлық орнынан
қозғалақтап.
– Ал бертінде шыққан «шөп бажыға» қазақ қарсы емес. Малынын
басына қарай бұдан кейін де төлей беруге мақұл. Бұған енді «қан бажы»
дегенді əкеліп қосақтау — мүлде шектен шыққандық деп білемін. Өзіңіз
ойлаңызшы, бір жыл ішінде сойып жеген, не жұттан өлген, орны жоқ малға
салық төлеу əділет пе? Бұл — кім де болса, қазақ тұрмысын білмейтін
біреудің ойлап тапқаны.
– Ал «Қара шығын» ше? — деп қалды ұлық бұл туралы да Демежанның
не ойлайтынын біліп алғысы келгендей.
– Шаңырақ басы жиналатын «қара шығын» да өкіметке абырой
əпермейді. Кедейдің астындағы жалғыз атын, не сауып отырған жалғыз
сиырын сыпырып алғанда, олар топырақ жейді деп ойлайсыз ба? Бұрын
қолындағы дəулеті он қараның сомасына толмайтын жарлы адамдардан
салық алынбай келген. Меніңше, сол заңды күшінде қалдыру керек.
– Ал сіз айтып отырған орны жоқ малды қазақтар базарға апарып сатып,
пайдасын көрді деп ойлауға болмай ма?
– Иə, көшпелі халықтың жылына бір рет, ел жайлаудан түсе, базарға мал
айдайтыны рас. Бірақ бəрі емес, кейбір ауқаттылары ғана. Ал қыр елінде,
өзіңіз білесіз, мал сатып алатын бір пенде жоқ. Егер алда-жалда сатылған
малдан бажы алу керек болса, онда бұл істі Шəуешектегі мал базарында-ақ
жүзеге асыруға болар еді ғой.
Алды-артын орап, тұйыққа апарып тыққан дəлелді сөзге маньчжур
ұлығы мəнерлі жауап айта алмай, ыңыранып отырып қалды. Тек əлден
уақытта:
– Айтқан пікірлеріңізді теріс дей алмаймын, Демежан мырза. Бірақ бұл
жоғарыдан келген бұйрық қой. Біз — сол бұйрықты орындаушылармыз, —
деді шарасыздығын білдіргендей екі иығын бірдей көтеріп. — Ертең
бірнеше топқа бөлініп, ел-елге аттанайық деп отырмыз.
– Ол жағын өздеріңіз біліңіздер. Мен айтарымды айтып, алдарыңыздан
өттім. Мен енді бұл шатаққа араласпаймын. Ертеңгі күні бірдеңе шыға
қалса, мына Дабынтайлар менен көре кетуден тайынбайды. Сондықтан
мені қалыс қалды деп есептеңіздер, — деді де Демежан қоштасып шығып
кетті.
Сол бетінде үйіне келді де, оқиғаның барысын сырттай бақылап, тымтырыс жатып алды. Жөн сұраған əкесіне де, арыз айтып, ақыл сұрай келген
басқа адамдарға да айтқаны мынау болды.
– Ежелден қалыптасқан «сары ноқта» салығы мен «шөп бажысын»
төлеп құтылыңдар. Бұл негізінен ауқатты адамдарға түсетін салық қой,
одан бас тартуға болмайды. Ал «қан бажы» мен «қара шығынды» төлеутөлемеу ез еріктеріңізде. Мұнысы — ұлықтар тарапынан жасалып отырған
көрінеу қиянат, — деген-ді.
Ертеңінде салық жинаушылар төрттен-бестен топқа бөлініп, əр зəңгі
елге тарап кеткенін естіді. Демежан үйде жатып, ұлық пен халықтың
аңысын андып, хабар күтумен болды. Ондағы ойы — халық əлі де болса
асаулық танытып, мінез көрсете ме, жоқ əлде қара тұяқтан хал кетіп
болдырған жылқыдай, кессең — міне, басым деп, арқасын тосып тұра бере
ме, соны сынап көрмек еді. Сол үшін сенімді деген жігіттерді ауыл-ауылға
аттандырып, ел ахуалынан күнбе-күн дерек алып тұрды.
Көп күттірген жоқ, арада үш-төрт күн өтпей-ақ, жан-жақтан жайсыз
хабарлар келе бастады. Қай ауылға барса да қалың бұқара «қан бажы» мен
«қара шығынға» қарсы өре түрегеліпті. Зəңгілер мен елубасылар өрекпіген
көпшілікті баспақ болып қанша күш салса да, қолдарынан ештеңе келмепті.
Салық жинаушы ұлықтар жұртшылық ырыққа көнбеген соң, қоқан-лоқы
көрсетіп, күшке кеткен. Ашық қарсылық білдіріп, бүлік басы аталған
кейбір адамдарға жұрт көзінше дүре соқтырыпты. Арнайы ертіп шыққан
шерік-шабармандарын жұмсап, кедей-кепшіктің қолындағы азын-аулақ
малын зорлықпен тартып алып та көрген. Бірақ мұндай қатал шаралар да
бұқара халықтың наразылығын үдете түспесе, баса алмаған көрінеді.
Жігіттердің айтуынша, жұрттың басына əңгір таяқ ойнатып, қынадай
қырып бара жатқан — Шихалдайдың шабарманы Ысқақ деседі. Ол аямас
жаулық, қаталдыққа келгенде, тіпті маньчжур-қытай төрелерінен де асып
түссе керек. Жазықсыз жандарға бірден дүре соғуға басқалардың дəті
шыдамай тұрғанда, Ысқақтың ғана қолы барыпты... Демежан осыны
естігенде, көкірегін ыза кернеп, əнеугүні сол топпен бірге ел ішіне өзінің де
ере шықпағанына қатты өкінді.
Бүгін естілген мына бір хабар тіпті сұмдық, ешкім күтпеген жағдай еді.
Жанағы Дабынтай мен Ысқақ бастаған бір топ Төртуылдың арғы алыс
жайлауы Сарқырамаға барады ғой. Ақирек пен Сарқырамада қалың
Қарамендемен бірге аз ауыл Баймұраттар отыратын. Баймұрат — исі
Төртуылдың ұраны, кезінде Қабанбаймен үзеңгілес шыққан əруақты
батырлардың бірі. Сол арғы аталарына тартқан ба, бұл ауылдарда мықты,
намыскер жігіттер аз болмайтын. Мал мен басқа асып тұрмағанымен,
ешкімге есесін жібермейтін, тас түйін, берекелі əулет еді.
Сол елдің ішіне барысымен, теріс азу, тентек топ ежелгі əуеніне қайта
басыпты. Тал түсте əр ауылдың малын қорасына иіріп қойып, санақ
жүргізіп, өкіметке тиесілі дегендерін өз қолдарымен таңдап ұстатып,
жылқысын матап, қойын қосақтап тастайды. Онымен қоймай, «қара
шығын» төлеуге шамасы келмейтін жарлы мен жалшыны күшпен айдатып
əкеліп, шетінен дүреге жығады... Жалпы, бұл елде жазықты деген кісіге өз
бетінше дүре соғу — соңғы жылдары Маншың ұлықтары мен
халдайлардың əдетіне айнала бастаған. Ел арасында: «ұлық «да25» десе,
құдайдың бергені, құйрығыңды төсей бер» деген ажуалы əңгіме де осыдан
тараған. Қалада көргенін Ысқақ, Дабынтайлар тобы енді ел ішінде де
қолдана бастайды.
Қазақ мұндай қорлыққа қалада, ұлық алдында шыдаса шыдар, ал қалың
елдің ортасында бөксесін жалаңаштап, дүреге жатқаннан гөрі өлгені артық
емес пе. Бұл жағдай онсыз да жұқарып жүрген Баймұрат жігіттерінің
намысына қатты тиеді. Осындай сұмдық екінші рет қайталанған күні,
жігіттер алдын ала сөз байласып қояды да, ұлықтарды сол арада тарпа
бассалып, байлап алады. Əрқайсысына, қолдарының қышуы қанғанша, енді
дүрені бұлар соғады. Сонан соң сол төңіректе жиын отырған бес-алты ауыл
əлгілерді байлаулы күйінде иен жұртқа тастайды да, өздері апаш-құпаш
үйлерін жығып, мал жанымен шекараның ар жағына өтіп кетеді.
Осы хабарды айтып, Керімбай мен Демежанға қос атпен кісі шаптырған
— Баймұраттың зəңгісі Берікбол:
– Біздің елде жағдай осылай ушығып тұр. Өкіметтің адамын соққыға
жығып, айықпас пəлеге қалып отырмыз. Егер іс бұлай асқына берсе, күнгей
елінен тігерге тұяқ қалмай, түгелімен орыс жеріне асып кететін түрі бар. Не
істейміз? Ақылдарын айтсын, — деп қадағалап қатты тапсырыпты.
Демежан мына хабарды алғаш естігенде, бір жағынан шошынып
үріккендей болса, екінші жағынан Баймұрат жігіттерінің кесек қимылына
сүйсініп те қалып еді. Өзінің күткені де осындай бір оқыс оқиға, оқшау
əрекет пе, қалай? «Əй, халқым əлі де бар екен ғой... Ұнжырғасы түсіп,
жүнжіп, жуасып кетпеген екен ғой» деп шиыршық атып, отырған орнынан
тұрып кетті. Мұндай бассыздық осылай ұшығына жетіп, маңдайы тасқа
тиіп барып басылмаса, жуық арада тоқтау-тыным болмайтынын өзі де
іштей сезіп жүрген. Ол дереу əкесімен ақылдасты да, Берікбол зəңгіге қатаң
бұйрық түрінде астыртын сəлем жолдады.
– Берікбол үрікпесін де, қорықпасын. Болар іс болды. Ұлықтар өш алады
деп сескенсе, өзі де елмен бірге шекараның ар жағына барып, паналай
тұрсын. Бірақ елді тым ұзатпасын. Ар жағын реттеуді мен өз мойныма
алам, — деп шабарманның қасына кісі қосып, шүйлеп айтып жіберді.
Біраздан бері ауру айналдырып, орнынан тұра алмай жатқан Керімбай
жайлаудағы ел жан-жаққа бытырап көшіп жатыр дегенді естігелі, қатты
мойып, жүдеп қалған. Мертіккен арыстандай төсегінде дөңбекшіп жатып:
– Шаған-кеген жорығынан кейін сайда саны, құмда ізі қалмай, тентіреп
кеткен Төртуылды Смайыл зəңгі екеуміз тезектей теріп, басын зорға қосып
едік. Қайран ел тоз-тозы шығып, тағы да қор болды десейші, — деп аһ
ұрып, күрсіне берді.
Келесі бір сəтте ол қасында отырған Демежанға бұрылып:
– Сен енді бұл жерде отырма. Не көрсең де, сол соры қайнап, сорпасы
төгілген елмен бірге көр. Бар сол елдің ортасына. Боранды күнгі жылқыдай
бет ауған жаққа ығып кетіп жүрмесін. Жеткіз менің осы сəлемімді ағайын
жұрттың бəріне! — деп қатал бұйрық етті.
Демежан екі ойлы еді: алдымен бүлініп жатқан елге барғаны жөн бе,
əлде ол оқиғаға араласпай-ақ, қаладағы үлкен ұлыққа төте тартуы керек пе?
Осы арасын анық ажырата алмай, əлі де болса ел жақтан жаңа деректер
күтіп отырған-ды. Бірақ күтпеген жағдай бұл мəселені мүлде басқа арнаға
бұрып жіберді. Сол күні кешке таман қасында екі-үш адамы бар, салық
жинайтын топтың бастығы — əнеугүнгі Маншың төресі Гаугаңның өзі
жетті ауылға. Бұрынғыдай емес, жүні жығылып, қыры сынып қалыпты.
Алыс жайлаудан тау асып, тас басып, өте асығыс суыт жүріп келгені
байқалады. Бибінің қолынан бір аяқ қымыз ішіп, жан шақырған соң ғана,
тіл қатуға жарады.
– Сіз əнеугүні дұрыс айтыпсыз, Демежан мырза. Бізде, шынында да,
шалағайлық болған екен. Біз барған ауылдар салық төлеуі былай тұрсын,
өзімізді итше ұлытып жұртына тастады да, өздері бір түнде əлдебір жаққа
зым-зия көшіп кетті. Сенсеңіз, кешеден бері нəр татпадым деуге болады,
ашпын... Енді өзіңіз көмектеспесеңіз, біздің мүлде далада қалатын түріміз
бар, — деді маньчжур төресі бар шынын ақтарып.
– Қасыңыздағы өзге жолдастарыңыз қайда?
– Олардың қазір атқа отыратындай шамалары жоқ. Əлгі қарғыс атқан
қақтығыс-жанжал шыққан күні ауыл жігіттері солардың құйрықтарынан
бір қабат таспа тіліп алды-ау деймін, — деп Гаугаң еріксіз езу тартты. —
Ондай тықыр маған да тақалып еді, мен бір ақсақалдың қолтығына
тығылып, əупіріммен жаным қалды.
– Ауыл азаматтары қонаққа бүйтіп қол жұмсамаса керек еді ғой. Бəлкім,
алдымен қамшы үйірген сіздің жігіттердің өздері шығар? — деді Демежан
жорта білмегенсіп.
– Оныңыз рас,бəрі өзімізден болды... Мен ішкеріден жаңа келген
адаммын ғой. Бұл елді мұндай асау, ұйымшыл деп кім ойлаған. Оның
үстіне қасымыздағы адамдар да шаш ал десе бас алып, мəселені тым
асқындырып жіберді. Əсіресе, Дабынтай... Сонан кейін əлгі біреудің аты
кім еді? Əлгі Шихалдайдың шабарманын айтам...
– Ысқақ па?
– Иə, сол... Халықты өзімізге қарсы қойып алуда сол неменің қырсығы
көп тиді. Тіфу! Тіпті айтудың өзі ұят, — деп, əбден ыза болған маньчжур
ұлығының аузынан осы тұста қағаз көтермейтін əлдебір боқтықтар шығып
кетті.
– Ал, құрметті Гау мырза, енді не істемек ойыңыз бар? — деді Демежан
ұлықтың жүзіне барлай көз жіберіп.
– Соны өзім де білмей тұрмын. Бір нəрсенің басы ашық — мына
қалпымызда бұл жолы елден салық жинай алмаймыз. Енді, амал жоқ,
қалаға қайтуға тура келеді. Бұл науқанды құлатқаным үшін, Ши-амбы
менің маңдайымнан сипай қоймас. Тіпті қаһарына ұшырап кетем бе деп
қорқып та отырмын... Сіз, Демежан мырза, осы оқиғаның басы-қасында
болған куəгер адам ретінде, менімен бірге қалаға жүрсеңіз қайтеді?
Демежанның да күткені осы еді. Бірақ бірден лоқ етіп түсе қалғысы
келмеді.
– Мен қалай куə боламын? Сіздер ел аралап кеткенде, менің бұл шатақ
шаруаға араласпай, үйде жатқанымды білесіз ғой.
– Жоқ, дегенмен сіз осы елдің өз адамысыз. Сіздің сөзіңіз елге де, Шиамбыға да өтіп тұр. Мені мына шырғалаңнан тек сіз ғана құтқарып
алуыңыз мүмкін, — деп Маньчжур ұлығы жалынғандай болды.
– Жарайды, барайын. Ши-амбының мұндайда тым қатты кететіні
болушы еді... Дегенмен бара көрейік, — деді Демежан ұлықтың көңілін
орнықтырып. — Бүгін осында жатып демалыңыз. Қалаға ертеңгі
салқынмен жүріп кетерміз.
Ол қиракездеу басталған қиын шаруаның ақыры бұлайша сəті түсіп,
оныңа айналғанына жəне о баста мөлшерлеген болжамының дəл
шыққанына риза еді. Өзінің іргелі ел екенін, кесек мінезін танытқан мұндай
халықтан енді аянып қалары жоқ. Сол күні түнде Берікбол мен Көксегенге
қайтадан кісі шаптырды: «Енді үрейленетін ештеңе жоқ. Ұлықтардың тауы
шағылып, қалаға қайтып барады. Ертең солармен бірге мен де жүргелі
отырмын... Əр жақта із жасырып жүрген ауылдар енді өз қоныстарына
қайта берсе де болады» деген астыртын бұйрық жөнелтті.
Ертеңінде бұлар ауылдан ертерек аттанып кетті де, араға бір қонып,
келесі күні түс ауа Шəуешекке жетті. Аймақтың əміршісі Ши-амбы да,
басқа ұлықтар да Төртуыл жайлауындағы оқиғадан хабар тауып отыр екен.
Салық жинаушылар мен бұқара халық арасында қақтығыс басталған
алғашқы қарбалас сəтте амалын тауып құтылып кеткен жанкешті Дабынтай
тізгін ұшымен шапқылап отырып, кеше кеште осында жетіп үлгеріпті.
Жəне жай келмей, бүкіл қаланы басына көтеріп, аттан сала, шу көтере,
дүрліктіре келіпті.
– Қазақтар салық төлеуден бас тартып, бүлік шығарды. Өкімет
адамдарына қол көтеріп, бірнешеуін соққыға жықты. Өздері түп қопарыла
үркіп, орыс жеріне көшіп жатыр, — деп болған жайдың өңін айналдыра,
ушықтыра жеткізіпті.
Сөйтіп, Демежандар келгенде, қала ұлықтары қатты қарбалас үстінде
еді. Алда əлдеқандай заман болады деп, ескі жамбылдың ішіндегі шағын
гарнизонды мұздай қаруландырып, сапқа тізіп қойыпты. Халдайлар əскер
міндетіндегі сібе-солаңға хабар таратып, арнаулы орынға тез жиналу
жөнінде тығыз бұйрық жөнелткен көрінеді. Қала аяқ астынан салқын қабақ
танытып, əскери түс алып қалған. Шихалдай бастаған топ қыр еліне
жазалаушы əскер жіберейік десе, Ши-амбы Іле жанжұңының рұқсатынсыз
шекара бойында мұндай қатерлі тəуекелге бара алмайтынын айтып, əлі де
бір шешімге келе алмай, басы қатып отырған кезі еді.
Дəл осындай қысылтаяң сəтте өзінің қабылдау бөлмесіне алым-салық
жинайтын топтың бастығы Гаугаң мен Демежан келіп отыр дегенді
естігенде, Ши-амбы іздегенін енді тапқандай орнынан атып тұрып:
– Шақыр мұнда ол екеуін! — деп ышқына айқайлап, үстелді қалай
қойып жібергенін өзі де аңғармай қалған.
Демежан қасындағы маньчжур ұлығын алға сала, өзін барынша сабырлы
ұстауға тырысып, ішке кірді. Өмірінде Ши-амбының дəл мұндай қатты
қаһарға мініп, ашуланғанын көрген емес еді. Аймақ əміршісі өзінің төрдегі
орнында, екі көзі қанталап, сиректеу сақал-мұрты тал-тал болып тікірейіп,
жеміне атылғалы тұрған кəрі жолбарыстай шақшия қарап тұр екен.
Əншейінде езуінен кетпейтін жымысқы күлкінің ізі де жоқ, тұла бойы
аяздай қарып, ақпандай үскіріп тұр. Кейде ұзақ уақыт алдарқатып, жымиып
күліп тұрып, аяқ астынан азу тісін ақсита қоятын бүкіл Цин өкіметінің
бейнесі тұр бет əлпетінде...
«Ойпыр-ай, шамына тисең мыналар сұмдық екен ғой! — деп ойлады
Демежан ішінен. — Жолбарысты сипасаң да ашуланады деген осы-ay.
Жыртқыштан қай жері кем мынаның?!»
Əміршінің мына кейпін көргенде, алым-салық төресі Гаугаңның
бойынан жан кетіп қалып еді. Бөлменің орта тұсына дейін соқыр адамдай
сенделектеп барды да, Ши-амбының алдына төрт тағандап жата кетті. Енді
ол тұр деген бұйрық болмайынша, сол жерде жатуға тиіс.
Демежан бұл арада өзінің жөні де, жолы да бөлек екенін сездіре, əлгіден
аулағырақ барып тұрды:
– Сау-саламат жүріп жатырсыз ба, ұлы мəртебелім?—деді ұлыққа сəл
иіле түсіп.
Бірақ Ши-амбы оның сəлемін алатындай халде емес еді. Бетіне жалт етіп
бір қарады да, қанталаған сілеусін көздерін жерде жатқан өз қызметкеріне
қарай аударып əкетті. Əлдебір нəжіске көзі түскендей жирене, осқырына
қарап тұр. Аздан соң əлгінің қасына таман жақындап, ұлтаны қалың, қайқы
бас, жібек шоқайымен Гаугаңның желке тұсынан теуіп қалды.
– Тұр, хайуан! Айт, кəне, жаныңның барында! Не бүлдіріп келдің?
Алым-салық төресі орнынан сүйретіліп зорға тұрды. Бірақ оның дəл осы
сəтте бірдеңе айтуға шамасы жоқ еді. Тоңған адамдай қалш-қалш етіп,
төмен тұқырған күйі үнсіз тұра берді.
– Сөйле деймін, иттің баласы! Неге үндемейсің? Ел қайда? Жинап
əкелген салық қайда?
– Кінəлымын, ұлы мəртебелім... Мені осы арада өз қолыңызбен атып
тастаңыз, — деуге Гаугаңның тілі зорға келді.
– Сендей есекке қолымды былғап жүрсем-ау, ə? Дəмесін қарай гөр, өзі
тағы кісі қолынан өлгісі келеді — Ши-амбы мырс етіп күлгенде, ызадан
бет-аузы қисайып кетті. — Саған бір ғана жаза бар: сен мынадай
масқарадан кейін өзіңді өзін, өлтіруің керек!
Алым-салық төресінде өң-түс қалмай, қу шүберектей бозарып кетті.
Жан шіркін кімге де болса тəтті ғой. Сорлыға ажал сағатының төніп
тұрғаны анық еді. Өзін-өзі өлтіру — Маншың чиновниктерінің арасында
император сарайынан бастап, шеткері аймаққа дейін жалпыласқан
жазалардың бірі. Жоғарыдан сондай үкім шыққан екен, одан бас тартатын
ешкім болмайды. Жазықты кісі у ішіп, не өзін-өзі асып өлтіруі керек...
Мына байғұс осындай бір қауіп боларын алдын-ала сезген екен ғой.
Демежаннан көмек сұрап, қолтығына кіріп паналаған себебі сол екен.
«Бұтаға қорғалаған торғай да аман қалады» демеуші ме еді. Сонда мұның
жансыз бұта құрлы болмағаны ма?
Демежанның осы сəт алым-салық төресіне жаны ашып кетті. Аты кім
еді осыныі? Гаугаң ба еді?.. Ол да бұдан жəрдем күткендей бір-екі рет
жапақтап қарады. Демежан енді не де болса ара түсіп, бірдеңе айтуы керек.
Əйтпесе кеш қалады... Соны сезіп, тамағын кенеп алды да:
– Ұлы мəртебелім, сізге бір ауыз əділет сөзін айтуға рұқсат па? — деді
тағы да сəл иіле түсіп.
Ши-амбы онысын ұнатыңқырамай, бірақ тыйым да салмай, мұнын
бетіне ажырая қарады.
– Менің ойымша, елге барған төрелердің ішінде өзін біршама дұрыс
ұстағаны да жəне сіздің тапсырмаңызды мүлтіксіз орындауға барынша
мүдделі болғаны да — осы Гау мырза. Жанжалдың шығуына кінəлы — бұл
кісі емес, басқалар. Осыны сіздің құзырыңызға мəлімдеуді өзімнің
азаматтық борышым деп білем, ұлы мəртебелім.
Ши-амбы бұрынғысынан сəл жұмсарған қалып танытып, бір езулеп
кекете күлді.
– «Азаматтық борыш...» Бұзақы елін жөнге салмай, Керімбай үкірдай не
бітірді? Сен қайда жүрдің ол кезде? — деді ашулы көзін бұған қадап.
– Керімбай үкірдай белінен шойырылып, төсектен тұра алмай ауырып
жатыр. Ал мен бұл іске о баста араласпай, қалыс қалған болатынмын.
Сенбесеңіз мына тұрған Гау мырзаның өзінен сұраңыз.
Бұл кезде Гаугаңның бетіне ептеп қан жүгіріп, тіріле бастаған-ды. Енді
ол да тілге келіп:
– Рас. Демежан мырза біз бара салысымен-ақ, салықтың шектен тыс
ауыр екенін, бұл істің жақсылықпен бітпейтінін айтып, науқанға қатысудан
алдын ала бас тартқан болатын. Біз ел аралап кеткенде, бұл кісі ешқайда
шықпай аулында жатты, — деді шындықты жасырмай.
– Ал жанжал неден шықты? Бүлік басы болып, халықты еліктіріп,
соңынан ертіп жүрген кімдер?
Бұл сұраққа Гаугаңның алдын орап, тағы да Демежан жауап берді.
– Рұқсат етсеңіз, істің мəн-жайын мен түсіндірейін, ұлы мəртебелім.
Менің естуімше, ел адамдары бірінші болып қол көтермеген. Салық
төлеуге шамасы келмейтіндерді таяққа жығып, жұрт көзінше дүрелеген —
алым-салық жинайтын төрелердің өздері. Содан соң намысқа шыдамаған
бұқара халықтың қарсы көтерілгені рас... Солай емес пе, Гау мырза?
– Солай, — деді анау да бұлтара алмай. — Бізден сондай бір қателік
кеткені рас, Кейбір ұрда жық қызметкерлердің кесірінен істі бүлдіріп,
халықты өзімізге қарсы қойып алдық. Көп ауылдардың шекараға қарай
үркіп көшуіне де солар себепкер болды.
– Кімдер олар?
– Мəселен, Дабынтай, Ысқақ сияқтылар...
– Тұра тұрсын иттер! Көрсетермін мен оларға дүре соққанның қандай
болатынын! — Ши-амбы тісін қайрап, шабына түсті. — Ал арғы бетке
қарай көшкен елдің мөлшері қанша деп ойлайсыңдар?
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Тағдыр - 18
  • Parts
  • Тағдыр - 01
    Total number of words is 4058
    Total number of unique words is 2309
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 02
    Total number of words is 4000
    Total number of unique words is 2338
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 03
    Total number of words is 4018
    Total number of unique words is 2377
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 04
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2156
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 05
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2333
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 06
    Total number of words is 4139
    Total number of unique words is 2423
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    55.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 07
    Total number of words is 4014
    Total number of unique words is 2223
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.4 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 08
    Total number of words is 4087
    Total number of unique words is 2309
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 09
    Total number of words is 4110
    Total number of unique words is 2356
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 10
    Total number of words is 4129
    Total number of unique words is 2242
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 11
    Total number of words is 4023
    Total number of unique words is 2353
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 12
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2297
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 13
    Total number of words is 3999
    Total number of unique words is 2286
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 14
    Total number of words is 4042
    Total number of unique words is 2240
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 15
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2411
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 16
    Total number of words is 4095
    Total number of unique words is 2313
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 17
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2239
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 18
    Total number of words is 3998
    Total number of unique words is 2347
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 19
    Total number of words is 4113
    Total number of unique words is 2326
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 20
    Total number of words is 4124
    Total number of unique words is 2280
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 21
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2326
    37.4 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 22
    Total number of words is 4067
    Total number of unique words is 2315
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 23
    Total number of words is 4093
    Total number of unique words is 2334
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    55.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 24
    Total number of words is 4092
    Total number of unique words is 2349
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 25
    Total number of words is 4035
    Total number of unique words is 2296
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 26
    Total number of words is 4084
    Total number of unique words is 2314
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    47.8 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 27
    Total number of words is 4052
    Total number of unique words is 2349
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 28
    Total number of words is 3991
    Total number of unique words is 2320
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 29
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2246
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 30
    Total number of words is 4081
    Total number of unique words is 2321
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 31
    Total number of words is 4156
    Total number of unique words is 2283
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 32
    Total number of words is 4198
    Total number of unique words is 2407
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 33
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2201
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 34
    Total number of words is 4108
    Total number of unique words is 2329
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 35
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2259
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 36
    Total number of words is 4075
    Total number of unique words is 2286
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    55.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 37
    Total number of words is 4023
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.8 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 38
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2383
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 39
    Total number of words is 4134
    Total number of unique words is 2341
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 40
    Total number of words is 4101
    Total number of unique words is 2328
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 41
    Total number of words is 4203
    Total number of unique words is 2331
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 42
    Total number of words is 4112
    Total number of unique words is 2345
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 43
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2343
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 44
    Total number of words is 4182
    Total number of unique words is 2430
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 45
    Total number of words is 1229
    Total number of unique words is 905
    41.0 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.