Тағдыр - 18

– Нақты дерегін біле алмадым, ұлы мəртебелім, — деді Гаугаң бұл
сұрақтың өзіне қаратылғанын сезіп. — Біз барған ауылдардың көбі-ақ
жүктерін артып, əлдебір жақтарға көшіп кетті. Ал Берікбол зəңгінің елі
түгелімен шекара асып кетті деген сөз бар...
Ши-амбының шымбайына батып, ең қиын тиген жері де осы болуы
керек. Қытайдың мықты боқтықтарының бірнешеуін қабат айтып, жерге
бір түкірді де, шыдай алмай орнына қайта барып отырды. Күміс табақшада
манадан бықсып жатқан имек трубкасына темекі толтыра бастады.
– Сен қалай ойлайсың? Төртуылдар біртоға жуас ел еді ғой... Аяқ
астынан бұлай неге тулап кетті?—деді əлден уақытта Демежанға бұрылып.
– Айтайын, ұлы мəртебелім. Бірақ, рұқсат етсеңіз, мен өз ойымды сізге
оңаша жеткізсем бе деп едім, — деді Демежан.
Ши-амбы манағы орнында сүмірейіп тұрған Гаугаңға қарады. «Осыған
не істесем екен» дегендей аз ойланып отырды да:
– Сен боссың. Бара бер, — деді ол түнерген қалпында. — Мына
Демежанның ара түскені үшін, бір жолға өміріңді қидым. Бірақ есінде
болсын, қызметің бір саты төмендейді.
Гаугаң байғұстың қуанғаны сонша, қайта-қайта рақметін айтып, басын
үсті-үстіне иіп, артымен шегіншектеген күйі есіктен шығып кетті. Шиамбы осы кезде ғана манадан түрегеп тұрған Демежанға «отыр» дегендей,
қарсысындағы орындықты нұсқады.
– Ал сен сөйлеші: тек ешкімге бұрмай турасын айт. Сен, шынында да,
бұл жолғы салық ауыр болды деп ойлайсың ба? —деді мұны көзімен ішіпжеп.
Демежан да «енді аянатын ештеңе қалған жоқ. Алысатын, айтатын
жерім осы» деп, тас-түйін дайын отырған-ды:
– Дəл солай, ұлы мəртебелім. Өзіңіз ақылға салып көріңізші: халыққа
төрт бірдей салықты бір мезгілде өтеу оңайға түседі деп ойлайсыз ба?
Əсіресе түндік басы төленетін «қан бажы» мен «қара шығын»
жұртшылықтың қабырғасына қатты батқаны рас, — дей келіп көңілінде
жүрген ойларын бүкпей түп-түгел баяндап шықты.
Бұл реткі науқанның басқа халықтардан алабөтен, тек қазақтың басына
төнген төтенше зауал болғанын да жасырған жоқ. Сөзінің соңында Шиамбының
өзі білетін осал пернелерін барынша дөп басуға тырысты.
– Сіз осындағы халықтың қамқор қожасы, мейірбанды əкесісіз ғой, ұлы
мəртебелім. Көктің ұлы Еженханның төтенше өкілісіз. Өз қол астыңыздағы
жұрттың күйзеліп, қайыр тілеп кеткенін қаламайсыз ғой, солай емес пе? Сіз
сияқты бір аймақтың əміршісі түгіл, жай бақташы да бағып жүрген
малының күйлі болғанын тілейді... Қыр елі бұл жолы айрықша
асаулығынан, не сіздің мəртебеңізге шəк келтіргенінен тулап отырған жоқ,
əбден шымбайына батып, жаны алқымға тірелгендіктен, осындай
жанкештілікке еріксіз барып отыр. Бүйте берсек халықтан айрылып
қалуымыз мүмкін, ұлы мəртебелім. Қазақтарға бір-ақ күнде дүрк көтеріліп,
шекарадан асып кету деген түк емес, — деп мұндай қаталдықтың ақыры
неге апарып соқтыратынын да еске салып өтті.
– Иə, бұл сөзіңнің жаны бар, — деді Ши-амбы мойындағандай. — Сонда
не істеуіміз керек? Көшкен елді қайтарып əкелудің жолы қайсы? Соны
айтшы маған.
– Ол үшін «Сары ноқта» салығын күшінен қалдырып, «қара шығынды»
əзірше қоя тұрған дұрыс болар. Ал егер «қан бажы» алу керек болса, оны
тек базарға сатуға əкелген мал басынан ғана алу жөнге келіңкірейді. Егер
осылай істесеңіз, қазақтардың өкпесі тарқап, тең хұқықты бодан ел ретінде
өзіңізге деген құрметі арта түскен болар еді.
Ши-амбы ойланып қалды. Қыр елінде арқа сүйейтін адамдарының бірі
— осы Демежан ғой. Осы жігіттің сөзінде біраз шындық бар сияқты.
Халыққа да, өкіметке де жанашырлықтан туған əділ сөз осынікі болар. Ал
осындағы қаптап жүрген көп кеңесші-көмекшілердің базар бағасын
қымбаттату мен салықты үстемелей түсуден басқа тауып берер ақылы жоқ.
Өткенде осы алман-салық мəселесі сөз болғанда, жан-жақтан кеу-кеулеп,
ойсыраған мемлекет қазынасын толтырудың оңай жолын таба қойған солар
болатын. Алды-артын ойламай, қыздырманың қызыл сөзіне еріп кеткен
кінə өзінде, əрине. Енді, міне, соның арты шатаққа айналып, қарауындағы
халықтан айрылу қаупі туып отыр. Мұны жоғарғы жақта отырғандар
естісе, аймақ əміршісіне жақсы атақ əпермейді. Ана жылы өз қолымен
шекара жүргізіп, мемлекет іргесін бекітуден алған абыройын айрандай
төгуі мүмкін. Енді қартайғанда Ши-амбының көрейін деген құқайы осы ма
еді?! Айтты-айтпады, қазақтың несі кетіп бара жатыр. Бүйтіп қитығына тие
берсең, бір түнде түйесін қомдайды да, Арқадағы өзінің ата-жұртына
көшеді де кетеді... Жоқ, халықпен қалайда бітімге келіп, шығайын деп
тұрған өрттің алдын алмаса болмайды екен.
– Жарайды, мен Іледегі жаңжұңмен сөйлесіп көрейін,—деді бір мезетте
басын көтеріп. — Егер осы айтқан талаптарыңды орындасам, шекарадан
аса көшкен елдің қайтатыны анық қой?
– Қайтады, — деді Демежан нық сеніммен. — Мен білсем, қазір ол
ауылдар шекарадан ары көп ұзамай, сіздің жауабыңызды күтіп отыр... Мен
осылай қарай аттанарда, əкем Керімбай үкірдайдың да сізге айта бар деген
сəлемі осы еді.
– Мақұл, мен келістім. «Сары ноқта» салығын да, «қара шығынды» да
алып тастаймыз. Тек «шөп бажыны» қалдырып, «қан бажыны», сен
айтқандай, базарға əкеп сатқан малдан ғана алатын боламыз. Мен ертеңнен
қалдырмай басқа үкірдайларға да осындай бұйрық жөнелтемін. Ал сен көп
бөгелмей еліңе қайт та, үркіп кеткен ауылдарды тезірек қайтаратын бол.
Келістік пе?
– Жарайды, ұлы мəртебелім. Мен бүгін-ақ жүріп кетуге əзірмін, — деп
Демежан орнынан тұра беріп еді, Ши-амбы сəл күте тұр дегендей ишара
білдірді.
Бұл кезде аймақ əміршісінің манағы долы ашуы тарап, жылмиған бетпішіні бұрынғы қалпына келе бастаған болатын. Қысылғанда қасынан
табылып, қиыннан жол тауып берген Демежанға разы боп қалған сыңайы
бар.
– Сенін өкімет пен халық арасына осындай дəнекер болып, бұзыла
жаздаған дүниені қайта түзеуге ат салысқан еңбегің əрқашан есте болады,
— деді Ши-амбы қарттарға тəн мінезбен, кəдімгідей көңілі босап. — Жəне
менің үмітімді ақырына дейін ақтайтыныңа сенемін.
– Рақмет, ұлы мəртебелім. Мен де сіздің алдыңызда ұятқа қалмауға
тырысамын, — деді Демежан да шын көңілден.
– Қазір Керімбай үкірдайдың денсаулығы қалай? Ол кісіге соңғы кезде
ел басқару қиынға түсіп жүрген жоқ па?
– Ескілікті шойырылмасы ғой. Сəл суық тисе, жатып қалатын болып
жүр... Ал кəрілікке жендірер түрі жоқ.
– Жақында маған Жұмықтың үкірдайы Еңсе келіп кетті, — деді Шиамбы. — «Өзім болсам қартайдым. Енді құдай жолын қуып, қажыға
баратын ойым бар. Менің орныма үкірдайлыққа балам Таңғытты
қойсаңыз» деген тілек айтты... Керімбай үкірдайдың ондай қажыға баратын
ойы жоқ па?
– Жоқ, ұлы мəртебелім, Керімбай үкірдай ондай ештеңе айтпады, — деді
Демежан сəл қызарып. — Жəне мен көзі тірісінде əкемнің орнын бəрібір
баса алмас едім.
– Неге?
– Керімбай — Төртуылдың алғашқы үкірдайы ғана емес, бүкіл рудың
көсемі. Төртуылды жан-жақтан жинап, ел қатарына қосқан — сол Керімбай
мен Сымайыл зəңгі болатын. Сондықтан көзі тірісінде оның орнын ешкім
де баса алмайды.
– Солай ма? Дегенмен ойлан, жігітім. Қазақта «Ат тұяғын тай басар»
дейтін бар емес пе еді... Жарайды, ол туралы кейін тағы сөйлесерміз... Ал
сау бол. Керімбай үкірдайға менен сəлем айт.
Демежан қоштасып шығып кетті. Бойын кернеген жеңіс қуанышы бар
еді. Сол қуанышын артында күтіп отырған елімен, қаптаған қазақ
жұртымен бөлісуге асығып барады.
Арада екі-үш күн өткенде, Демежан əкелген жақсылық хабар төңіректің
төрт бұрышын шарлап кетті. Жайлауда отырған қалың ел, жыртық тонды
жарлы-жақыбай бір-бірінен сүйінші сұрап, өздерінше еңсе көтеріп,
ержеңдесіп қалды. Ел іші гу-гу əңгіме.
– Қаладан Демежан келіпті...
– Ши-амбының өзімен сөйлесіп, қалың қазақты алман-салықтан
құтқарыпты.
– «Егер менің елімді жұрт қатарына санамайтын болсаң, халқымды
соңымнан ертемін де, Ақ патшаның құзырына көшемін де кетемін» деп
үлкен ұлықтың екі аяғын бір етікке тығыпты.
– Түбі, Төртуылдың тізгінін осы Демежан ұстап қалатын шығар, —
десіп, əсірелей, асқындыра сөйлейтіндер де көбейіп кетіп еді.
Сөйтіп қыр елінде ойламаған жерден өрт шығара жаздаған оқыс оқиға
ақыры халыққа біраз жеңілдіктер əкелумен сəтті аяқталды. Бұл кезде
əлдеқалай сақтық ойлап, шекарадан аса көшкен ауылдар да өз қоныстарына
қайтып оралған-ды. Бұл жеңіс тек Төртуыл ішінде тана емес, Құлыстайда
жасайтын төрт үкірдай елге түгел Демежанның атын шығарып, беделін
қатты көтеріп кетіп еді.
VI
Ел жайлаудан түсіп, Тарбағатай бөктеріндегі күзек жұрттарына келіп
қонғанына да біраз уақыт болған. Осы қоныстарда көшпелі қауым ай
жарымдай аял жасап, қыс дайындығын өткізеді. Күзем жүндерін қырқып,
киім-кешегін, киіз үйлерін бүтіндейді. Егіншілікті кəсіп еткен сібе-солаң,
ұйғыр, дүнген қоржаларына жарамды, семіз малдарын сатып, қыстық азықтүлігін, шай-тұздарын қамдап алысады. Содан қараша айы туып, қараша
қаздар қайтқанда, көшпелі елдің алысқа мал отарлататын ауқатты, əлділері
Барлық тауына қарай бет түзейді де, ондай ұзақ көшке ілесе алмайтын
шабан-шардақ, жарлылары осы Құлыстайдың қуыс-қуысындағы
қыстауларына тарайды. Көпшілігі Тарбағатай тауының, күнгейін сағаласа,
енді бір бөлігі Еміл бойындағы қалың қопа қамысты паналайды.
Биыл Демежан жылдағыдай Керімбай ауылдарының салқар көшіне
қосылмай, өзіне қарасты аз үймен Боздақтағы егіс басына ертерек көшіп
түскен-ді. Ондағы ойы — осында салынып жатқан қора-жайының ендігі
қалған шаруасына өзі бас-көз болып, суық түскенше қалайда бітіріп алу еді.
Өзіне арналған көп бөлмелі, саңғыраған үлкен үйдің асты-үсті
тақтайланып, есік-терезесі орнап, енді іші-сыртын ақтау, сырлау
жұмыстары ғана қалыпты. Мал ұстайтын қыстық жылы қоралар мен соған
жалғас көрші-қолаңға бөлінген үйлердің де төбесі қусырылып, бітуге
жақын тұр.
Бір жақсысы, егіс басындағы Диқанбайдың өрен-жараны мен тағы басқа
егінші-сушы жігіттер де жаз бойы қарап отырмай, бала-шағасына жетерлік
басқалқа тұрғызып алыпты. Демежан жыл басында солардың бəріне де
құрылыс материалын үлестіріп, үй салып алуды өздеріне тапсырған
болатын. Сол сөзінің аяқсыз қалмағанын көргенде, көршілеріне іштей разы
боп қалды. Қазір айналасына қараса, ұшы-қиырсыз ақ селеулі Боздақ
даласында ұзын-ырғасы он шақты үйден құралған аумақты зəйімке пайда
болыпты.
Осыдан бір ай шамасы бұрын, жазда Ли-шансың таныстырған екі қытай
отбасы да осында көшіп келген-ді. Олар да өздеріне биылша қыстайтын
жеркепе қазып алып, міндетті жұмыстарына кірісіп кетіпті. Бау-бақша
шебері Жаң да, оның інісі де шаруаға піскен, қаражон, еңбеккер жандар
көрінеді. Қарасу бойында келесі көктемде егілетін көкөністердің орнын
дайындап, енді зəйімкенің ту сыртына ағаш отырғызудың қамында жүр.
Сол үшін Шəуешекке неше дүркін барып, əртүрлі жеміс ағаштарының
көшеттерін тауып əкелген. Баудың іш жағына алма-өрік аташтарын
отырғызып, оның сыртын айналдыра қарағаш, шынар егіп тастамақ.
Жаң байғұс бұрын құла дүзге келгендей құлазыңқырап жүр еді, үстеріне
Демежандар көшіп келгенде, баладай мəз болып, өзінің алдағы ойжоспарларымен таныстыра бастады.
– Лауия26, мен сізді ұятқа қалдырмаймын. Жер-судың молшылығына
қолым жаңа жетті ғой. Бар білген өнерімді өзіңізден аямаймын. Енді бір-екі
жылда бұл маңай гүлге айналады. — дегенді нық сеніммен айтады. — Тек
есіңізге салатын бір нəрсе, жеміс-жидек, бау-бақша егілген жерлерді мал
таптап кетпеу үшін, төңірегін дуалмен қоршап тастау керек.
– Бұл тілегіңіз де орындалады. Алдымен мына үй-жайды реттеп алайық,
— деді Демежан оның көңілін жықпай.
Жаңның тіршілікке қажетті мұң-мұқтажын сұрап көрген. Қытай адамы
ешкімнен көже қатық, сауын сиыр талап етпейді екен. Демежан
Диқанбайға айтып, екі үйіне бір қой сойыс бергізіп еді, Жаң соның өзін
көпсініп:
– Ой-я, мұны біз қайуақта жеп тауысамыз? Бізге тауықтың еті де жарап
жатыр еді ғой, — деп зорға алды.
Жұмыс жүріп жатқан жерге қара-құраны көбейтпеу үшін, Демежан өз
ауылын зəйімкеден алысырақ, екі-үш шақырымдай аулаққа апарып
қондырған-ды. Бірақ соған қарамастан жайлаудан түскен ел осылай қарай
үздіксіз атылып, жаңа салынған қора-жайды тамашалаумен болды. Көшпелі
қауымға мұндағы нəрсенің бəрі таңсық. Зəйімкенің түбінде қызып жатқан
қызыл қырманның өзі олар үшін той-думанға бергісіз. Қырманның
айналасы текшелеп жинаған мая-мая астық, енді бір жағында күзем
жүніндей күпсіп жатқан ақ ұлпа сабан. Пар ат жегілген түйенің беліндей
екі шаңтас күн бойы тыным алмай, зыр қағып айналып жүр... Бұрын
мұндай қырман бұл өңірде тек халдайларда ғана болушы еді. Көшпелі жұрт
соны алыстан қызықтағаны болмаса, қасына барып көруге де жүрексінетін.
Енді қарап тұрса, егін салып, қырманда астық бастыру қазақтың да
қолынан келеді екен. Бұдан өткен қызық бола ма?!
Демежан жайлаудан түскелі ешқайда ұзамай, ойдағы жұмыстың басықасында болды. Өзі бастаған игіліктің жемісін көру оған да бір түрлі рахат
еді. Күндіз құрылысшы-шеберлердің қасында жүріп, кейде жұмыс қолы
жетпей қалғанда, өзі де білек сыбанып араласып кетеді. Құдай берген күшқайрат жетеді, бой жағы да баршылық, бөрене көтеру, арамен тақтай тілу,
балта ұстау дегеніңіз ол үшін онша қиынға түспейді... Ал кешкі мезгілді
қырман басында өткізген қандай тамаша! Кеш сайын қырманшы
жігіттермен бірге борық жинасып, егіс басынан тасылып жатқан баубидайларды маялайды.
– Демежан шырағым-ау, үсті-басыңды былғап, əуреге түсіп қайтесің.
Өзіміз де жетісеміз ғой, — деген Диқанбайдың сөзін тыңдамай, бір шетінен
бұл да кірісіп кеткенді ұнатады.
Биыл егін бітік шықты. Өнімнің өте жақсы екенін кəнігі егінші
Диқанбайдың түрінен де аңғаруға болатындай. Диқанбайдың жүзінде қазір
ешкімді менсінбейтін бір асқактық, тəкаппарлық бар. Еңбек сүйініші, өз
өнерінің жемісіне деген заңды мақтаныш... Осынау мол дəулеттің иесі —
Демежан емес, соның өзі секілді. Көңіліне жақпаса, мұның өзін де шаруаға
араластырмай, аулаққа қуып тастайды.
Кеш батып, үркер көтерілген шамада терістіктегі Тарбағатай төсінен
біркелкі аңқылдаған алтын күрек самал еседі. Ай астында тұрып, сол
самалға қызыл ұшырған қандай керемет! Азаматтар екі шетке бөлініп тұра
қалып, күрекпен көсіп алған қызыл борықты жел өтіне қарай кезектесе
сермегенде, ақ күректер ай нұрына шағылып, бейне ақ маржаннан шашу
шашып жатқандай болады... Демежанның жан салып, сүйсініп істейтін бір
жұмысы — осы қызыл ұшыру. Бірақ Диқанбай: «дəңге топан араластырып
жібересің» деп, мұндай жоғары шеберлікті талап ететін шаруаға оны
көбінше жолатпайды.
Анада ел етекке түскен күні Бибі осында əдейі келіп, жаңа салынған
үйге де, қырман басына да шашу шашып қайтқан. Содан бері ауылдың қызкеліншектерін ертіп, осында жиі келіп тұрады. Құр келмейді,əрине, табақтабақ етін, саба-саба қымызын ала келеді. Бибінің келуі — құрылысшы,
қырманшы жігіттер үшін бір мереке, етке тойып, қымызға қанып, жырғап
қалады... Жаңа қора-жай жас əйелдің көңілінен шықты. Қазірдің өзінде ас
үй, қонақ үй, жатын бөлмесі дегендерге алдын ала белгі тағып, енді
соларды қала үлгісімен жасандырудың қамында жүр. Қажетті жасаужиһаздың тізімі жасалып болған. Енді тек Демежанды ертіп барып,
қаладағы ІІІəнішев байдың қоймаларын ақтару ғана қалып еді.
Бұл кезде Керімбайдың өз ауылдары да жайлаудан жылжи көшіп,
төменгі Сарыөлең маңындағы күзекке барып қонған-ды. Демежанның
салып жатқан зəйімкесі саңғырап дайын тұр деген хабар үлкендердің
құлағына да шалынса керек. Арада бірер жұма өткенде, көл-көсір шашуын
алып, бір-екі түйеге сойысы мен сабасын артып, Керімбай мен Ажар
бəйбішенің өзі де келіп қалды. Үкірдай бұл маңға былтырдан бері ат ізін
салған емес еді. Бұл жолы оны зорлағандай атқа қондырып, əдейі ертіп
келген Ажар апаң секілді.
Көз көрмеген соң қайдан білсін, бұрын өздері білетін сайын далада
саңғыраған сəнді сарай бой көтерді деп екеуі де ойламаса керек. Кенет
қарсы алдарынан биік қақпалы, қызыл шатырлы, самсаған көп терезелі,
алыстан көз тартып тұрған, аппақ шағаладай, еңселі үй шыға келгенде,
үлкендер ертегі дүниесіне еніп кеткендей таңданысып қалды. Керімбайдың
да жаңа мекен-жайға ықыласы ауып, қатты құлағаны белгілі. Бірақ бірден
лоқ ете қалуға сүйекке біткен сырбаздығы жібермеді. Ал Ажар бəйбішенің
қуанышында шек жоқ. Аттан түсіп, қақпадан кіре берген сəтте-ақ,
қасындағы күтуші келіншекке қоржынның аузын шештіріп, жаңа үйге өз
қолымен шашу шашты.
– Үйлеріңнің іші құтты болсын, шырақтарым! Осы босағадан тоймереке үзілмесін! Алла-тағала абыройларыңды үстем етіп, əмісе өз
құрбыларыңның алды болыңдар! — деп əуелете шашқан қант-кəмпитке
жұртты қарық қылып тастады да, Демежан мен Бибіні құшақтап беттерінен
сүйді.
Үлкендердің бұл келісіне Демежан да разы боп қалған. Оны қазір дəл
осы сəтте жаңа киім кигенде көрінгенге көрсетіп байғазы сұрайтын жас
баланың мақтанышындай бір сезім билеп алды. Əке-шешесін ертіп, əлі сыр
иісі кетпеген жаңа үйдің бөлмелерін, ас үй, қойма, қыста ет ілетін тошалаға
дейін қалдырмай аралатып жүр. Үлкендер бəрін де шын ұнатып келеді.
Əсіресе кең аулаға жапсарлас салынған ат қора, түйе қора, қой қораларын
көргенде, Керімбай сүйінішін жасыра алмай, мақтау сөздер айта бастады.
– Құтты болсын! Жақсы екен... Өте-мөте малдың орнын мықтаған
екенсің. Сенің мына мал қораларын біздің қыстауымыздан тəуір ме деп
қалдым ғой, — деп мұртының астынан жымиып күліп қояды.
Ата-ананың көңілі астық бастырып жатқан қырман басына барғанда,
тіпті марқайып өсе түсті. Керімбай бұрын баласы Абдыраның төменгі
аңғарынан шағын тоған алып, егін салдырып жатқанын білсе де, одан
бірдеңе өнеді-ау деп, бəлендей мəн бере қоймаған-ды. Кезінде осы маңға
Диқанбай сияқты жалшы-жатақтардың үймелегенін де ұнатпай:
– Осы сен-ақ төңірегіңе онан-мұнан қашқан кірме-сіңбені талғамай
жинай береді екенсің. Осындағы Төртуылдың аш-арығы аздай, енді келіп
қайдағы бір тексіз төлеңгіттерді тойындырайын дедің бе! — деп
Демежанды бір-екі рет қыжыртқаны да бар.
Қазір қырман басындағы мая-мая астықты, тынымсыз қызып жатқан
қарбалас тірлікті көргенде, қатал əке бұрынғы райынан қайтып қалған
секілді. Алдынан шыққан қырманшы жігіттердің сəлемін хош алып, жылы
шырайман амандасты.
– Қырман толсын, жігіттер! Диқан бабаның рухы қолдай берсін! — деп
бұрын өзі қырын қарап жүрген Диқанбайға да оң тілегін арнады.
Қырманның бас-аяғын айналып шығып, əлі ұраға көмілмей, қоймаға
құйылып үлгермей, бір шетте тау боп үйіліп жатқан əр бидайдың аппақ
дəнін тамашалап біраз тұрды. Кіршіктей ақ маржанды алақанымен көсіп
алып, танауына апарып, құшырлана иіскеді.
– Жарықтық-ай! Өзінен күн иісі аңқып тұр екен-ау, — деді рахаттана
түшіркеніп. — «Арпа-бидай ас екен, алтын-күміс тас екен» дегенді
бұрынғылар тегін айтты дейсің бе. Мынауың молшылық көзі ғой, балам.
Сенің мына тірлігіңді көргенде, Бахалдай мен Дохалдайдың іші жарылып
кетпей қалай шыдап жүр екен?!
– Бұл — биылғы өнімнің бір бөлігі ғана ғой, көке. Астықтың алдын
қыста бір-ақ ашайық деп, сабанға бөлеп, ұраға көміп тастадық, — деді
Демежан да мақтанышын жасыра алмай.
Керімбай разы болған пішінмен баласына қарап күлді де:
– Сенің ол есебінде менің жұмысым жоқ. Əзірге айтарым: Жақында
қомдаулы екі-үш түйе жіберемін. Мына бидайдың бірнеше қабын
Қарақабақтың тиірменіне тарттырып, Барлыққа көшерде біздің үйге
жеткізіп бер. Биылша маған атаған кеусенің27 сол болсын, — деді.
– Жарайды, көке. Мен бұл астықты сатып, пайда көрер дейсіз бе... Маған
əзірше ағайынның аузын ақ нанға тигізіп, егіншілікке дəніктірсем болғаны.
– Биыл сенен кеусен сұраушылар аз болмас. Табан ет, маңдай термен
жиналған дүниені көні кепкен көпшіліктің қайсысының аузынан табасың?
— деді Керімбай артық шашылғанды ұнатпайтын əдетімен.
Демежан үндеген жоқ, күлді де қойды. Керімбай қазір басын көтеріп,
атқа мінуге жарағанымен, науқастан ада-күде айығып кетпеген секілді.
Қырманмен екі ортаға біраз жаяу жүргенге белі сіресіп, қиралаңдап қалды.
Соны сезген Демежан əкесін енді үйге қарай ертіп жүрді. Бұлар жаңа үйге
əлі көшіп түспесе де, Бибі үлкендердің келетінін естіп, бір-екі бөлмеге
төсек-орын, текемет, кілем жайғызып, алдын ала əзірлетіп қойған-ды. Бүгін
қонақасыны əдейі осында сойғызып, жана үйде бірінші рет дастарқан
жасатып, үлкендердің батасын алмақ. Қазір аулада мал сойып, бауырсақ
пісіріп жатқан адамдардың қарбалас тірлігі сол алдағы мол қуаныштан
хабар бергендей.
Алыс жолдан ат соғып келген Ажар бəйбіше саңғыраған салқын үйде,
жаңағы жасаулы бөлмелердің бірінде демалып жатыр екен. Керімбай да
қиралаңдап келіп, кемпірінің қасынан орын тепті.
– Мұндай самаладай жарық үйлер бұрын қаладағы татар, өзбек
байларында ғана болушы еді. Ал қазақтың маңдайына біткені осы-ақ
шығар, — деді ол қос-қабат көрпенің үстіндегі құс жастыққа шынтақтай
беріп.
– Көше-көше көк жұлын болып біттік қой. Тым құрыса қыста отыратын
сен де осындай бір үй салдырсайшы, — деп Ажар бəйбіше де шалын
қыспаққа алып жатыр.
Демежан үлкендерді оңаша қалдырып, өзі Əбдірасыл деген кіші інісімен
бірге далаға беттеді. Əбдірасыл — жасы он үшке биыл келген, ата-ананың
сүт кенже еркесі. Үлкендер бір жаққа шықса қасынан қалмай еріп жүреді.
Балалықтан құтыла алмай, бозбалалыққа жете алмай, əрі-сəрі боп жүрген
кезі... Демежан оны есік алдына ертіп шығып, бұлай сенделіп бос
жүргенше, қалаға барып оқу жайын айта бастаған.
– Ол қандай оқу? Қытайша ма? — деді баланың көзі шоқтай жайнап.
– Өзін қайсысын оқығың келеді?
– Көкем мені қытайша оқытпаймын дейді. Қара шаңырақтың иесі, малжанға қожа болып, қасымда отырасың дейді.
– Пəлі, сонда қара шаңырақтың иесі хат-сауатсыз қалуға бола ма екен?
Ендеше мұсылманша оқы. Ешен-Сейіт деген кісі қазақ балаларына арнап
медресе ашқалы жатыр... Егер қаласаң, сол қазіретке өзім-ақ ертіп
апарайын.
– Алдымен көкеммен сөйлесіңіз,—деді Əбдірасыл кетəрі емесін сездіріп.
— Əйтпесе, олардың не ойлап жүргенін құдай білсін. Жақында апам екеуі
біреудің қызына құда түсейік деп, күңкілдесіп отырғанын естіп қалдым...
– Сен не, үйленгің келмей ме? — Демежан інісінің тілін қызық көріп
əдейі сұрап отыр.
– Онысы Бибі жеңешем сияқты сұлу болса екен-ау. Əншейін көзі
бадырайған қара тəмпіш бірдеңе...
– Қалыңдығыңды көрген екенсің ғой?
– Былтыр апаммен ілесіп, Сыдық қажының ауылына барғанда көргем.
Апамның немере сіңлісі ғой... Құда түсіп, сүйек жаңғыртамыз дейді. Мен
бір соны ала қоятындай.
Демежан мырс етіп күліп жіберді. Інісін иығынан қағып, өзінше
жұбатқан болып жатыр.
– Саспа. Сен əлі оқуың керек қой. Медресе ашылғанда өзім
хабарлаймын. Көкеңмен де сөйлесермін... Əлгі «қара тəмпіштің» қолына
түспей тұрғанда, қалаға тартып кетсейші.
Бесін ауып қалған кез еді. Кенет қақпаның алдында аттан түсіп жатқан
біреулерді көзі шалды. Алыстан келген сый кісілер емес, кеусен сұрап
жүрген осы маңайдағы өз ағайындары екен. Үйде Керімбай барын естіген
олар ішке кіруге бата алмады да, аман-сəлемнен кейін Демежанға ілесіп,
қырманға қарай бет алды.
Кейінгі кезде мұндай кеусен дəметіп келушілер аз емес-ті. Əсіресе, ел
етекке түскелі. қоржадан астық сатып алуға қауқары жете бермейтін осы
төңіректің аш-аламан, жоқ-жітігі Демежанның қырманына қарай
ағылатынды шығарған. Өздерінше қырманға береке тілегенсіп, қазаққа
таңсық кəсіпті əншейін қызықтағансып келеді. Өздері жəне асықпайды;
аттарының ауыздығын алып, қырман шетіндегі шашылған жемге қоя береді
де, күн батқанша осы маңайда айналсоқтап жүріп алады. Жасы үлкен
кəрілері бала-шаға қуырып жейтіндей азын-аулақ астық сұрай келгенін
шет-жағалап сездірсе, тымақ сері жасандау біреулері өздерінше намысқа
тыртысып, бұйымтайларын жасырған болады. Бірақ олардың нендей
шаруамен жүргенін қанжығасына шиыршықтап бөктерген ала қаптарының
өзі-ақ айтып тұрады...
Осылардың көпшілігі тепсе темір үзетін азаматтар. Бірақ жаз бойы бұта
басын сындырмай, қолындағы он шақты ұсағы мен екі үш қарасын
сылтауратып, қоңыржай салқын жайлауды қызықтап қайтқандар. Енді,
міне, жайлау қызығы, жаз жəрмеңкесі тарады. Бай ауылдың шетінде
отырып ішкен сорпа-суы мен тегін қымыздың тоғы басылайын деді.
Қылышын сүйретіп қыс келе жатқанда, қызыл қарын жас баланың қамы
үшін, енді əркімге бір телмендеп, қап сүйремеске амалдары жоқ.
Демежан жыл бойы құр қыдырыспен күн өткізетін ағайындарының
осыншама дəрменсіз, жалқаулығына қайран қалады. Кейде ашуға булығып
күйінетіні сонша, осындай кеусен сұраушы келімсектерді маңайына
жолатпай, қуып тастағысы келеді. Олардың қап сүйретіп, қайыр сұрап
жүргені ештеңе емес-ау, жоқтық не істетпейді, диқаншылықты кəсіп деп,
еңбек деп бағаламайтынына, бұл да табан ет, маңдай термен өнеді-ау деп
ойламайтынына ыза болады. Даладағы тік астықты орып үлгермей, ал
қырмандағысын бастырып бітіре алмай жанталасып жатқанын көре тұрып,
мына байғұстарға болысып, қол ұшын берейікші деген ой біреуінің басына
келмейді-ау шіркіндердің! Қамшыларын екі бүктеп қолдарына ұстап, не
белбеулеріне қыстырып алып, ертеден кешке дейін қырманның маңайында
сенделіп жүргені... Бірақ не істейсің, өз қолыңды өзің кесесін бе? Қазақты
отырықшылыққа баулимын, егін егуді үйретемін деп, осы бейнетті басына
тілеп алған өзі. Маңдайыңа жазылған сорлы жұртың сол болған соң
көнбеске амалын қайсы?! Кеусен сұрай келгендердің əрқайсысына,
Диқанбайдың тыжырынып тарынғанына қарамастан, екі-үш пұттан астық
салып беруге тура келеді.
Алайда Демежан соңғы күндері ала қаптардың бүйірін ғана тоғайтып
қоймай, кеусен сұраушылардың басына бірдеңе құйып жіберетін тəсіл
тапты. Кешке таман жаңағылардың басы құралды-ау деген мезгілде, бəрін
бір жерге жинап алады да, ойындағысын актарып, өзінше бір шер
тарқатады. Бүгін де сол көрініс айна-қатесіз қайталанды. Алдымен ала
қаптарды жинап алып, əрқайсысына екі пұттан бидай салдырып қойды да,
сонан соң өздерін ұлпадай ақ сабанның үстіне алқа-қотан отырғызып, сөз
бастады.
– Ал, ағайындар, қазаққа ақы төлемесек ақыл тыңдауға да ерінеді... Енді
біраз сөз тыңдауға қалайсыңдар?—деді отырғандарға жағалай көз жүгіртіп.
Кеусендері қапқа түсіп, көңілденіп отырған жұрт:
– Айта бер, шырағым.
– Құлағымыз сенде...
– Тегін ақылды тыңдамай, құдай ұрып па бізді? — десіп қопандасып
қалды.
– Тегін ақыл емес, сол үшін сендерге ақы төлеп отырмын ғой? — деді
Демежан езу тартып. — Ал айтыңдаршы: осы алған кеусендерін қаншаға
жетеді деп ойлайсыңдар?
– Е, бала-шағаның бірер ай тіске басарына жетіп қалар, — деп жыртық
шекпен, жұлма тымақ киген біреуі тісінің арасынан шырт-шырт түкіріп
қойды.
– Сонан кейін қалай күн көресіңдер?
– Таңғы нəсіп тəңірден, тағы бір мəнісі болар. Айран-қатығы, құртірімшігі бар дегендейін... Қыстық соғымның етімен ілдебайлап көктемге
бір ілігіп алсақ, аузымыз аққа тиген соң ары қарай өлмейміз той, — деді
жаңағы жұлма тымақ тағы да көптің атынан жауап беріп. Өзі бір сөз
баққан, бірді-бірге соғып жүретін сүйкімсіздеу кісі еді. Демежан қанша
ойласа да атын есіне түсіре алмады.
– Түсінікті. Демек, жылда көретін құқайларың осы ғой? Ал бұдан гөрі
сенімдірек кəсіп істеп, қарын тойдырудың басқа бір амалын ойластыруға
болмас па? Қысы-жазы ел қарасына ілесіп, текке көшіп жүргенше, өздерің
неге жер тырмалап, егін екпейсіңдер? Көктемде қотан аумағындай жерді
өңдеп, соған бір тақия тары шашып тастасаңдар, жыл бойы мұрттарыңды
балта кесер ме еді?!
– Ой, шырағым Демежан-ай, ол қиын шаруа ғой: оған алдымен көлік
керек, соқа-сайман керек, сонан соң ала жаздай əлгі аз егінді торғайдан
қорып, күзетіп отыру керек,—деді кетік тісінің арасынан тілі жылтыңдаған
шоқша сақалды бір шал.
– Ал өздерің ше? Сол егінді күзетпегенде өздерің не бітіресіңдер?
Мəселен, осы қырмандағы астық тер төкпей, еңбек етпей, босқа келді деп
отырсыңдар ма?
– Мол егіннің жөні бөлек қой. Аз астыққа бола жаз бойы бала-шағаны
ыстыққа қақтап, шыбынға талатып, ел қатарлы жайлауға шықпай қалай
отырамыз, — деді манағы жұлма тымақтағы да сөзге араласып.
«Қап, мынаның ызасын-ай, ə?! Мыналарға ақыл айтып, сөз шығындап
отырған мен де ақымақ екенмін, — деп ойлады Демежан зығырданы
қайнап. — Апыр-ай мына жұртқа не істеуге болады? Əлде қаптағы
астықтарын төгіп тастап, өздерін енді бұл маңайға келмейтіндей етіп, қуып
жіберсе ме екен?».
Сол ойына нық бекініп, қасында тұрған Диқанбайға бұйрық беруге
оқтала бергені сол еді. Осы кезде арт жақтан үстінде шүкірге бояған жарғақ
тоны бар, қапсағай ірі денелі, қауға сақалды бір кісі белгі беріп, орнынан
тұра бастады. Былайша өңі таныс секілді, бірақ Демежан кім екенін есіне
түсіре алмады. Сол кісі бақандай үлкен қолымен жайқап, «ау, қойындар,
түге» деп дабыр-дұбыр сөйлесіп отырған жұртты су сепкендей тыйып
тастады да:
– Шырағым, Демежан, тыңдар құлақ, ұғынар көңіл болса, жеткізіп-ақ
айтып жатырсың-ау. Керең құлақ, керенау елін сөзіңді ұқпаса да, соқырға
таяқ ұстатқандай мына ісіңді көрмес деймісің. Сол жігіт халыққа қамқор
сөзді көп айтады деп сыртыңнан талай естуші ем. Бүгін соған көзім анық
жетіп отыр. Анада қалың қазақты «Қара шығыннан» құтқарып қалған
жақсылығың тағы бар... Сөзіне де, ісіңе де құлдық айналайын азаматым! —
деп бір тоқтады. — Байқап отырмын, дайын асқа тік қасық болып, осы
келісіміздің өзі бəлендей жарасып тұрған жоқ. Бірақ амалымыз қанша?
«Піскен астың күйігі жаман» деп қызыл қырман, қара қазаныңа көзімізді
сатып, келіп отырған жайымыз бар... Басқаны білмеймін, мен өзім ердім
сенің соныңнан. Кəне, қай жаққа бет түзейсің? Басташы мына соры
қайнаған, сақалды сəби жұртыңды!
«Апыр-ай, жүзі иманды, сөзі сындарлы бұл кім еді? Мынаның көмейінде
бұрын айтылмаған бір жаңа лебіз жатыр ғой» деп Демежан елеңдеп қалды.
– Ақсақал, сізді тани алмай қалдым-ау... Атыңыз кім еді? — деді ақыры
амалсыздан.
– Көптен көрмегенге есіңнен шығып қалғаным ғой. Мен — Бөке ағаң
емеспін бе... Бөке палуан дегенді естуің бар ма еді?
Сол сəтте Демежанның көз алдына көп көріністер жамырап қоя берді.
Иə, айтпақшы, бұл Бөке екен ғой. Атақты Бөке палуан... Ана бір жылы
Отыншы бидің асына барғанда, өзі күреспей жолын Байсеркеге беретін
Бөке ше? Онда бұл нар тұлғалы, атпал азамат еді. Аз жылдың ішінде қалай
қартайып, шөгіп кеткен?!
– Кешіріңіз, Бөке аға. Танымай қалғаным үшін алдыңызда айыптымын,