Тағдыр - 06

көше-көше, темір ноқтаны басымызға қалай киіп алғанымызды өзіміз де
білмей қалыппыз ғой. Өз билігіміз өзімізде тұрса, бір сəрі. Біз үшін
патшалар билік айтып жатқанда, біз не деуіміз керек?—деп сəл бөгеліп
барып: — Барар бағытым, Қағбам сонда ғой деп батысқа көшер едім. Ал
бірақ Төртуыл келіп жайласын деп, жайлауы мен қыстауын дайындап
отырған кім бар? Маған салсаңдар, Тарбағатайдың құт дарыған күнгейін
тастап, ешқайда ауа көшер жайым жоқ, жараңдар. Əкем Жабағының, тіпті
оның əкесі Табылдының бейіті осында жатыр. Сақалымның ағында,
өлерімнің шағында мен қайда барып сыймақпын? Қайтейін... Сол əкемнің
басы қалған өлкеде қалдым мен-дағы! — деп бір-ақ кесті.
Сөз тізгінін берерін берсе де, кəрі көкжал қай жерден барып шығар екен
деп, Керімбай іштей қыпылдап отыр еді. Жоқ, қартың жарады, қалың
шытырманнан шашасына шаң жұқтырмай, нысаналы жерге тура алып
шықты.
– Айналайын, ағаеке-ай, көңілдегі барды айттың, шынды айттың-ау!
Ендеше біз де тоқтадық осы батагөй сөзіңе! — деді ол Сымайылға қарап.
— Жарылғанды жау алады, бөлінгенді бөрі жейді. Осы Құлыстай қай
патшаға қараса да, түгел Төртуыл осында мекен теуіп қалатын болайық.
Ертең елге барған соң, алыс-жуыққа жаушы шаптырып, жар салып айтатын
соңғы байлам да осы болсын, — деген.
Осы ой талайының-ақ көкейінде отырса керек. Керімбай сөзін бітірген
кезде, əр тұстан:
– Мақұл. Сөз түйіні осы болсын!
– Ағайын-туғанға осыны жеткізейік.
– Тек əрқайсымыз əр жаққа тартпай, бір жағадан бас, бір жеңнен қол
шығаратын болайық, — десіп отырғандар шулап кетті.
Төртуыл кісілері өз бағыттарын белгілеп алған соң, енді күнгейдегі
басқа рулардың болашағына сəуегейлік жасай бастаған. Алдымен
Дөрбілжінге қарайтын Жұмық жағын əңгіме етісті. Қара Еміл мен сары
Емілді, Қырықошақ пен Қотанашы-Қожырды, Майқайың мен
Шолақарданы тастап, олар да ешқайда кетпейді деген болжам айтылды.
Ежелгі мекендері Тарбағатайдың теріскейіне көшер еді, бірақ ол жақта
қазір қалың Тəуке мен Саты-Сайболат иін тіресіп зорға сыйып отыр. Оның
үстіне, Жұмықты қақ бөліп алған Бұтабай мен Еңсенің басы бір қазанға
сыя бермейді. Ендеше бұл елді де Құлыстайда қалды деп есептей бер.
Ал Керей мен Уақ туралы бас қатырып, сөз етпесе де болады. Өйткені
бұл екі руды Майлы мен Жəйырдан сойылдап қусаң да кетіре алмайсың.
Керейдің бір бөлігі Алтайдан ауып, Тарбағатай өңіріне келгеніне жиырмаотыз жылдай ғана уақыт болды. Малына өріс, өздеріне қоныс таппай,
Алтайдан тасып төгілген қалың Керейдің бір бөлігі Монғол жеріне —
Боғдаға қарай ауса, екінші бір қалың тобы түстікке қарай ішкерілеп, сонау
Еренқабырға, Баркөлге дейін барып қалды. Жалпы бұл Шығыс Түркістанда
Керейден тамырын тереңге жіберген ру жоқ. Өздерін жəне Төрелер
билейді. Алтайдан Майлыға көшкендер Қоғадай тұқымы Мамырбек төрені
ала келіп, бар билікті соның қолына жиып бергені тегін дейсің бе. Демек,
Мамырбек те бұдан былай сақа айғырдай сақылдап, қарауындағы елді
ешқайда шашау шығармасы анық.
Мұнда, басқа руларға қарағанда, кілең шекара бойын жайлаған
Мəмбеттің жағдайы қиынға соғуы мүмкін. Өйткені Мəмбет руларының
қонысы Шығыста Емілдің сол жағасын бойлап, Шағантоғай, Барлыққа
дейін барса, батыста Алакөл, Қатынсу, Қараталға дейін созылып жатыр.
Егер шекара сызығы осы өлкені қақ жарып өтетіні рас болса, онда жазда
Барлыққа жайлауға шығып, қыста қол бойындағы құмды қыстайтын
ауылдарға өте қиын болады. Соған орай, қазір Мəмбеттің ру басылары ауыз
бірлікке келе алмай, екіге жарылып тұрса керек. Жалбағай мен Түйеші
бастаған бір тобы Еженханға қарай ауытқыса, бір кезде көтеріліске
қатысып, Маншыңға жаманатты болған Əділбек, Тоқырлар тобы Ақ
патшаға Қарағанды қолайлы деп есептейтін көрінеді. Не де болса, осы
жайлау үстінде шиеленісіп тұрған талай түйіндер шешілуге тиіс.
Сонымен, көзі тірісінде ел қамқоры атанып, қол бастап жауға шапқан, өз
елінің азаттығы үшін күрескен Отыншы бидің бұл асы қалың қазақтың
басын қосатын əншейіндегі көп дүрмектің бірі емес, халық тағдыры
таразыға түсер тарихи сын-сағатта өзара ақыл-кеңес құрып, болашақ
бағыттарын белгілеуге жағдай жасаған, аса бір мəнді жиын болды. Бұл
кеште əр рудан келген дуалы ауыздар сөзден босамаса, былайғы қалың көп
ауыз ет пен қымыздан толас таппады. Талай саба сарқылып, құнан
қойлардың сүбесі мен жамбасы, семіз тайдың жылы-жұмсақ тілшесі мен
картасы ошарылған жұрттың оқпанын толтырумен болды. Ақыры ас
беретін ауыл қонақтарын жатқызып, таң алдында біраз тыным алғандай
болып еді. Ертеңінде күн көтеріле бере кешегі құжынаған тіршілік қайта
қызды.
Бүгін астың негізгі күні. Түске қарай ас табағы тартылып, одан ары
қалың көпшілік əртүрлі ұлт ойындарын тамашалауға тиіс. Ат шабысы,
жорға жарысы, жамбы ату, палуан күресі... Бүгін таңда көз іліп кірпік
айқастырмаған біреулер болса, олар — бəйге аттарының бапкерлері еді.
Бүгінгі жарыста ат өнері ғана емес, оны баптаған адам өнері, ел намысы
сынға түспекші. Сондықтан Тойшыдай сырқынды атбегілер кеше кештен
бастап əр елден келген атақты бəйгелердің бабын байқасып, аңыстарын
аңдысып, тыным таппаған. Сонымен бірге өз аттарын да көзден таса
қылмай, беретін жемін, ішетін суын құс қайырғандай өз қолдарымен өлшеп
беріп, түні бойы күзетісіп шыққан.
Бəйге аттар бұл жолы отыз шақырымдай жердегі Дəкінің қара сазынан
қайтатын көрінеді. Жиыны сексенге жуық үкілеген сəйгүліктерді жана, ұлы
сəске кезінде он шақты адам бас-көз болып, аян жүріспен ат қайтатын
жерге айдап алып та кетті.
Салт бойынша, таңертеңгі шай мен ас табағы тартылатын арадағы
əредікте əр елдің басты-басты адамдары Отыншының өз үйіне кіріп,
марқұмға соңғы рет құран оқып шығуға тиіс болатын. Төртуыл жағынан
Сымайыл, Керімбай, Ежебай бастатқан бір топ атқа мініп солай қарай бет
алғанда, Демежан оларға ілеспей, өзі құралпы жастардың қасында тұрып
қалғанды. Керімбай атының басын іркіп, артына бұрылды да:
– Сен неге тұрсын? Жүр бізбен бірге, — деді қысқаша бұйрық етіп. Бұл
жалма-жан атына мініп, əлгі топпен қатарласа бергенде, əкесі сөзін қайта
жалғады. — Ас пен тойға бару легенің — ет жеп, қымыз ішіп қайту емес,
ел көру, жұрт тану болмақ. Қазір Отыншының қара шаңырағына осы
төңіректің сорпа бетіне шығары түгел жиналады... Біз кетеміз өмірден.
Ертең сенің алысатын да, аңдысатын да адамдарың солар болады. Осы
бастан сөздерін тыңдап, көмейін көріп, таныса бер, — нем аз бөгелді де. —
Сонан соң асқа өзіңнің қайын атаң Құрекең де келіпті дейді. Сол кісіге
барып сəлем бермейсің бе? — дегенді қосып қойды.
Демежан үндеген жоқ, атын тебініп үлкендердің соңынан ілесе берді.
Əкесінің бұл асқа өзін неге ертіп əкелгенін енді ғана пайымдай бастаған.
Бар ғұмыры күрес-тартыспен өткен сұңғыла əке көзінің тірісінде баласын
ел келесіне араластырып, баулығысы келеді екен. Дос қайсы, жау қайсы,
болашақ бақталасы кімдер, біле берсін дейді осы бастан. Сонымен бірге
əкенің арғы түкпірінде жат жұртқа өзінің ер жетіп қалған ұлын көрсетіп,
Керімбайдың мұнымен бітпейтінін, өзі өлсе артында өсіп келе жатқан
жеткіншегі, жас бөлтірігі бар екенін сездіру мақсаты да жоқ емес сияқты.
Оңайшылықпен ашылмайтын, танылмайтын, қос қыртыс қалтарысы
қандай көп бұл үлкендердің?! Демежан соған таңданады... Дегенмен
əкесінің жанағы сөзіне бұл түгелімен ұйып, қосыла қоймады. Егер мұнын
болашақта алысатын, аңдысатын «жаулары» — бүгін Отыншыны бірге
жоқтап, қатар қайғырып отырған өз ағайындары, өз руластары болса, онда
бұл тіршілікте не мəн қалады? Жаман ұры секілді өз қораңа өзің түсетін
болсаң, сол үшін көш бастап, азамат атанып керегі не? Күшің тасып бара
жатса, күресемін, алысамын десең, жағасын жыртар жау жоқ па айналаңда?
Осындай бір бұлдыр, алыс ойлар Демежанның басына бұрын да талай
келетін-ді. Қазір сол ойлары тұман қабатынан аршылып, айқындала
түскендей болды.
Отыншының өз ауылы асқа тігілген үйлердің бас жағында, көрнекі
жерде бөлек отыр екен. Кілең бір ақ үйлердің айналасы қарбалас қимылға
толы. Еркектерден гөрі ақжаулықты, кимешек-шаршылы əйелдердің қарасы
молдау көрінеді. Төртуыл кісілері таяғанда, үлкен ақ орданың сыртындағы
кермеге екінші жақтан өңшең баран ат мінген, ер-тұрманы сайлы, тағы бір
сəнді топ келіп түсіп жатты. Aс иелері тегіс осында жүр: Тоқыр, Əділбек,
Жалбағай, Шəйілер қонақтарды үй сыртында тұрып қарсы алды. Ат-көлік
амандығын, кешеден бергі сый-күтімдерінің қалай болғанын сұрап жатыр.
Жаңа қатарлас келіп түскендер — теріскейдегі Сайболаттан келген
Құрман қажылар тобы болып шықты. Жас жігіт кезінде «Қоныз батыр»
атанған Құрман қажы — Төртуыл ауылдарымен ежелден сыйлас, əрі
Керімбайға қыз беріп отырған құдандалы кісі. Екі жақ жайлау үстінде бір-біріне
тақау, аралас отырғанымен, қыс қыстауы шалғай тартып, алыстап
кететін-ді. Көптен көріспеген құдалар құшақ айқастырып, төс түйістіріп,
шұрқырасып қалды. Құрман қажы бұл күнде жасы елуге тақап қалған,
еңсегей ірі денелі, екі иығына екі кісі мінгендей, сүйегі тұтас, ер тұлғалы
адам еді. Ана жылғы көтерілісте айрықша көзге түскен қас батырлардың
бірі. Білетіндердің айтуынша, тұлабойында найзаның ұшы тимеген, не оқ
жалап өтпеген сау жері жоқ деседі. Кезінде найза жырып кетіп, қазір сетік
боп біткен он жақ танауының тыртығы да — сол сөздің растығын
дəлелдегендей. Құрман қажының бұрынғы батырлығының сыртында, елжұртқа сыйлы боп көрінетін тағы бір себебі, осыдан бірнеше жыл бұрын
исі Сайболатта алғашқылардың бірі болып, Меккеге, қажы сапарына барып
қайтқан. Бір кезде бетіне жан келтірмес атақты батырдың бұл күнде қой
аузынан шөп алмас, бірадар сопыға айналуы көп жұртты қайран
қалдыратын.
Құрман қажы Керімбай, Сымайылдармен төс түйістіріп, қазақтың алмакезек айтылатын ұзын-сонар аман-сəлемі аяқталған кезде, өзіне иіліп сəлем
берген күйеу баласы Демежанға назар аударды.
– Дені-қарның сау, аман жүрсің бе, балам? — деді мұның бас-аяғына
барлай көз тоқтатып. — Менің Бибі деген тентек қызым бар еді... қол-аяғы
сау жүріп жатыр ма, əйтеуір?
– Аман-есен... Өзіңіз де сау-саламат жүріп жатырсыз ба, Қажы-еке? —
деді Демежан мұндайда үлкен адамға не айтарын білмей, қысқа қайырып.
Баласының сөзін Керімбай толықтыра түсті.
– Бибі баламыз да өзіңізді сағынып, əрең жүр-ау деймін. Биыл ел
жайлауға шыққан соң, төркіндеп барып қайтатын шығар, құдай бұйырса.
Бұлар үйге кіруге асықпай сыртта сөйлесіп тұрғанда, бір жақтан
Мамырбек төре бастаған Керейлер тобы мен Еңсені ортаға алған Жұмық
кісілері де келіп қалды. Еңсенің де, Мамырбектің де қырыққа енді ілінген
жас кездері. Бұлар өздерінен бұрын келген үлкендерге қол қусыра сəлем
беріп, кішілік ізет көрсетті.
Күткен адамдары түгел келіп болды-ау деген мезетте, ас иелері
қонақтарды үлкен ақ ордаға қарай бастап жүрді. Сегіз қанат үлкен ақ үйдің
оң жақ босағасында ұшына қара байлаған ақ ту ілулі тұр. Отыншы қайтыс
болғанда, Тоқыр би өз қолымен əкеп қадаған қаралы ту осы. Жыл бойы сол
орнынан қозғалмаған, қайғылы қазаның бас белгісі болған қара бүгін ас
тараған соң жығылуға тиіс. Кісілер үй сыртына таяғанда, іште топ əйел
əсем созып, қосылып айтқан «дауыс» басталды. Өлікке арналған соңғы
жоқтау, соңғы жыр.
Қонақтар тор алдына келіп жайғасқаннан кейін де, жоқтау жыры
тоқтамай жалғаса берді. Үйдің оң жағында, шымылдық ішінде
Отыншының қыз-келіндерінен құралған бес-алты жас əйел отыр. Сол жас
өнерпаз, əнші əйелдер бүйірлерін таянып, мұңды сарынмен біркелкі үн
қосып, əндете шырқағанда адамның сай-сүйегін сырқыратқан жоқтау жыры
алыстарға жетіп, шырқау көкте қалықтап тұрып қалғандай болады. Жыл
бойы осы сарынды сан рет қайталаған əншілердің əбден жұптасып, төселіп
алғаны байқалып тұр. Дауыстарында бір мүдіріс, іркіліс жоқ, жібек талдай
созылған мұңды саз оқта-текте өзекті өртеген күйікпен «аһ» ұрғандай сəл
үзіліс жасайды да, іле қайта көтеріліп, шарықтап кетеді.
Отыншай ел қамқоры ерді айтады. Қара тілден бал тамызған биді
айтады. Туған халқы үшін қабырғасы қайысқан, ел шетіне дау келсе,
суырылып сөз ұстаған сұңғыланы айтады. Ел басына күн туған қиынқыстау кезеңде қолына шашақты найза ұстап жауға шапқанын жырға
қосады. Арыстанмен алысып, жолбарыспен жұлқысқанын, Еженхандай
азулымен тірескенін мақтан етеді. Осының бəрін термелей тізіп келген
мұңды қыздар:
Тобышақтың құлыны
Торқалы көшке жанасқан.
Түзу жолға салатын,
Талайсыз жұртты адасқан.
Ақылмен айтқан кеңесін
Ақ жамбыға баласқан,
Дүнгендер майдан ашқанда,
Ел қайтқанда Манастан...
Атакемнен айрылып
Басқа бір төнді-ау қара аспан! —
деп бір тоқтаған.
Бұдан ары «дауыс» айтушылар бүгін келген қонақтарды санамалап, тілге
тиек етісті. Көп айтты, көп жылады деп сөкпесін халайық. Отыншыдай есіл
ер арамызда енді жоқ, қайтып келмес, белгі бермес алыс сапарға аттанды.
Бірақ əкелері өлгенмен, сол əкені көре қалғандардың көзі тірі, қатары бүтін.
Кеше жорық жылдарында үзенгі қағысқан Құрман қажыдай інісі,
Сымайылдай сырласы келіп отырғанда, Еңседей ел ағасы, Мамырбектей
манабы марқұмның орнына келіп құран оқығанда, мұнда айтпаған зармұңдарын кімге барып айтады? Тағы кімге шағады? Енді артында қалған
жас ұрпақ, қатар-құрбысы, ел-жұрты аман болсын. Көңілге соны медеу
тұтып, сабыр сақтамасқа амал не?!
Жоқтау жыры осылай аяқталғанда, Құрман қажыдай бірадар сопылар,
Сымайылдай үлкендер əлдебір қарттық уайыммен көздеріне жас алып,
егіліп жылап отыр еді. Сымайылға сөгіс жоқ, кəрілігі жеткен, қазалы, қам
көңіл адам. Ал Құрман қажыны бұрын білетіндер: «мына кісі қажыға
барып, құдайдың үйін көріп қайтқалы, қатты жұмсарып, құдайшыл, діншіл
боп кеткен екен-ау» деп іштей таңданысып қалды.
Көп ұзамай дастарқан жайылып, қымыз құйыла бастаған. Бұл отырыста
бір-бірінен бой баққан əр елдің жуандары көп шешіле қоймай, биылғы
кектің шығысы, мал тойынысы жайында ғана əңгіме қозғап отырды. Қақ
төрдің басына жас мөлшеріне қарай Сымайыл, Құрман қажы, Керімбайлар
жайғасып, Мамырбек пен Еңсеге орын төменіректен тиіп еді. Еңсенің жөні
солай. Ол — бұл елге күйеу, Əділбектің туған қарындасын алып отырған
адам. Ал терден орын тимеген Мамырбек «төре сыйлап көрмеген» қалың
Найманға іштей жыны келіп, қабақ ашпай, тырсылдап жарылғалы отырған
жайы бар.
Мамырбек — баяғы Алтайдағы Абақ Керейдің өздеріне хан-сұлтан ету
үшін Абылай ханнан ат-түйедей қалап сұрап алатын Əбілпейіс төренің
шөбересі. Бұл күнде жасы қырыққа жаңа келген, ұзын бойлы, кең иықты
қарасұр жігіт құйқасының əр жерінде аламыш төбелі болғандықтан, басына
үнемі кестелі тақия киіп отырады... Əбілпейістен кейін Керейді ұзақ жыл
оның баласы Көгедай төре биледі. Көгедайдан Ажы мен Адеке деген екі ұл
туған-ды. Осы ғасырдың ортасына дейін билік басында, көбінше Ажы
төренің балалары отырып алды да, Адекеден тараған Мамырбекке шеншекпен жағы жетіңкіремей, сонан соң бұл, амал жоқ, Тарбағатайға ауған
Керей ауылдарының соңынан ілесуге мəжбүр болды.
Мамырбек жасынан барымташы, қолшыл, қарулы жігіт болатын. Осы
бертінге дейін қолына жігіт ұстап, ұрлыққа аттанып, үнемі жортуылда ат
үстінде жүретін-ді. Керей атанның қайда жүрсе де төресіз отыра алмайтын
əдеті. Бұл елдің көп рулары Майлыға келіп орныққан соң, Мамырбекті
өздеріне төре сайлап, атақты Қоңыроба сазын меншікті қоныс етіп, алдына
көп мал салып берді. Содан кейін-ақ жас төренің бағы жанып, тасы өрге
домалап жүре берген. «Ортақ өгізден оңаша бұзау артық» дегендей, ауып
келген Керейдің аз ауылын бір өзі жеке билеп, қазір шылқа майдың ішінде
қаздай қалқып, үйректей жүзіп жүрген кезі еді.
Ал қатар отырған қалың Байжігіт пен Төртуылдың дəл ондай төре
құмарлығы шамалы-тұғын. Жалпы, наймандар баяғы Барақ сұлтаннан
кейін төреге бағынып көрген жоқ. Сондықтан олардың асыл текті
артықшылығын да мойындай бермейтін. Айдаладағы ақсүйек төреден гөрі
өздерінің ақсақал, би, батырларын көбірек тыңдап, соларды əтуер тұтатынды. Ал Төртуыл мен төрелердің арасында ушығып бітпей келе жатқан ескі
жара, ежелгі кек тағы бар. Оған себеп, əйгілі Көгедай төренің құны əлі
күнге дейін Төртуылдың мойнында. Бір барымтада Көгедай Қара Ертіс
бойында Төртуыл жігіттерінің қолынан қаза болған.
Бір жолы төренің жылқысын түнделетіп барып, Тəукебала бастаған
Төртуыл жігіттері айдай жөнеледі. Барымташылардың өкше ізіне түскен
басқа қуғыншылар ілесе алмай адасып қалғанда, Көгедай жалғыз өзі
жүйрік атпен қуа беріпті. Жігіттер əбден ұзап шығып, Кендірліктің тұсына
келгенде, соңдарынан қалмай қойған жалғыз қараны бір қалтарыста тосып
тұрады да, сойылмен бір-ақ қағып ұшырып түсіреді. Оның Көгедай төре
екенін əлгілердің ешқайсысы танымаса керек. Қолдарына түскен
қуғыншыны сол маңда жайылып жүрген бір өгізге мінгізіп, аяғын астынан
шандып танады да, төренің ауылына қарай айдап жібереді. Қанғыбас өгіз
ауылға бірден бара қоя ма, қалың қопаның арасында Көгедайды маса талап,
күп болып ісіп кетеді де, ақыры содан оңала алмай, үйіне жеткен соң
ұзамай қайтыс болады... Одан арғысы белгілі, екі ел арасында атыс-шабыс,
дау-шар басталады. Осы дауға билік айтқан Тəуке Ұлтарақ би бір төренің
басы үшін, Тортуылға жеті кісінің құнын кескен екен. Сол құнды төлеуге
шыдамаған, əрі Ұлтарақтың билігіне наразы Төртуылдың біраз ауылдары,
амал жоқ, Қара Ертісті тастап, Тарбағатайдың күнгейіне ауа көшуге мəжбүр
болыпты...
Əлде мына Мамырбек төре сол баяғы атасынын құнын құлғанадай қуып,
əлі күнге дейін кешпей жүр ме екен, əйтеуір, Төртуыл кісілерін көргенде
қас-қабағы келіспей, кірпідей жиырыла қалатын əдеті. Қазір де қасында
қатар отырған Еңсемен ғана тіл қатысып, басқаларға оң шырай бермей,
паңдана түседі. Төртуыл жағы да өздерін осалмыз деп ойламайтын.
Басқаны былай қойғанда, Құлыстайға бұрынырақ келіп қоныстанған ірге
күшіне сенеді. Сондықтан Керімбай мен Сымайыл да Мамырбекке
бəлендей жалбақтамады. «Төре болсаң қайтейін» дегендей, бұлар да сызды
қабақ танытып, сіресіп қалған.
Қымызға қанып, сыбағаларын жеп алған соң, қонақтар көп бөгелген
жоқ. Aс иелеріне: «Бидің арты берекеге айналсын. Енді тойға келейік»
десіп, орындарынан тұра бастады.
Бұл кезде ойын-тамашаға асыққан былайғы қалың көпшілік те астың
етін жеп болып, түгел дерлік атқа қонып қалған еді. Əлден уақытта қолына
ақ жалау ұстаған Тоқыр би атой беріп, ауыл сыртындағы аласа төбенің
басына шауып шықты. Бұл əртүрлі ойындардың басталар белгісі еді. Соны
көруі мұң екен, аттылы-жаяу қалың жұрт сол төбеге қарай ағылды. Төбенің
ар жақ бауырында киіз бетегелі жасыл алаңқай бар екен, ендігі көп
қызықтың бəрі осында өтпекші. Алысқа айдалған бəйге аттарды да осы
арадан күтіп алмақ. Алғашқы кезде асқа жиналғандар əр жерде өтіп жатқан
жамбы ілу, жорға жарысы секілді шағын қызықтарды тамашалап тұрды да,
біраздан соң жұрт назары түгелімен палуандар күресіне қарай ауып кетті.
Палуандар үшін екі бөлек жүлде тағайындалған екен. Кіші жүлде —
тайтұяқ жамбы бастатқан бір тоғызды Байжігіт өз арасына: Жұмық пен
Мəмбетке қалдырыпты да, бас жүлде — aтан түйе бастатқан бір тоғызды
алыстан келген сый ел: Керей мен Төртуылға лайықтапты. Демек, негізгі
бəсеке осы екі ел палуандарының арасында болмақшы. Керейдің намысын
қорғайтын — əлі күнге дейін жауырыны жерге тиіп көрмеген, өз елінде
«түйе палуан» атанған белгілі дəу — Қараш еді. Бұдан екі-үш жыл бұрын
Бөкемен ит жығыс түсіп, екі ел арасында көп дау тудырған атақты Қараш
осы. Ол туралы да жігіттің аруағын асыра түсетін алып қашты талай
аңыздар бар. Қараштың сазға батып қалған тайлақты өркешінен тартып
суырып алғаны, өзіне қарай ұмтылған сүзеген бұқаны мүйізінен бұрап,
мойын омыртқасын үзіп жібергені туралы неше түрлі дақпырт тараған.
Сондықтан мына тұрған жұрт оның белдесуі түгіл, жай түрін көрудің өзіне
құштар еді.
Қараштың бүгін күрес майданына келуінің өзі елден алабөтен, көрген
адамның үрейін алатын жағдайда, тым қорқынышты болды. Бір уақытта
шеткі киіз үйлердің бірінен шыққан екі салт атты əлдебір дəуді белбеуінен
өткізген екі айрық ұзын шынжырмен жетелеп келе жатты. Жетектегісі адам
емес, бейне аса бір қауіпті, жыртқыш аңды ұстап əкеле жатқандай.
Осылайша шынжырлап əкелмесе, мына жұртты тегіс таптап, майып
қылатындай... Жиналған көпшілік мынаны көргенде тіпті дүрлігіп,
шуылдасып кетті. Қараш үстіне анау-мынауға жыртылмайтын жарғақ
шалбар, жеңсіз күртеше киіп алыпты. Сол бетінде қалың топты қақ жарып,
табанымен тас уататындай алшаң-алшаң басып келді де, Мамырбек
тобының алдына төбедей болып, жүгініп отыра кетті. Жүзінде ешкімді
менсінбейтін пандық, қолыма түскенді қурайдай сындырамын дейтін
тəкаппар менмендік бар.
Керей палуанының мына айдынын көріп, Төртуыл жағы едəуір абыржып
қалды. Бас палуанымыз деп əкелген Бөке бұрын да: «белімнің кілт етпесі
ұстап жүр. Осы жолы қалай болар екен» деп екі ұдайлау болып келіп еді.
Қараштың мына кейпін көрген соң, əлде өткен жолы беті қайтып қалған ба,
ұнжырғасы түсіп кетті.
– Жас қой, менің орныма Байсерке күрессін, — деп тайсақтай берді.
Бөкені де түсінуге болады, ол қазір əлдеқалай майып болармын деп оз
басынан қорқып тұрған жоқ-ау, бүкіл бір елдің намысын ойлап тұр.
Төртуыл кісілері күбір-күбір əңгімеге көшті. Керімбай қатты ширығып,
жарыла жаздап жүр.
– Мұны қой. Бөкенің біткен жері осы екен. Сүйреп қосқан тазы түлкі
алушы ма еді?!.. Амал жоқ, енді сен күресесің, — деді ол Байсеркеге
бұйырып.
Бұл кезде Төртуыл жағының бөгеліп қалғанын «қорықтыға» жорыған
Керейдің атқамінерлері қатты даурығып:
– Оу, шығармайсыңдар ма палуандарыңды? Күнге қақталып қашанғы
отырамыз?
– Жүректерің дауаламаса, бəйгемізді беріп ауылдарыңа қайта беріңдер,
— десіп, намысқа тиер сөздер айтып қалған.
Байсерке аттан қарғып түсіп, жалма-жан шешіне бастады. Ішкі қобалжу,
толқудың əсері ме, қаны қашып, сұрланып алыпты. Қаңтардың аязында
қалған адамдай қалш-қалш етіп, аяғындағы сақтиян етігін зорға шешті. Ол
да жалаң аяқтанып, жарғақ шалбарын тізесіне дейін түріп тастады. Сонан
соң алға таман шығып, екі мықынын таянған күйі сонадай жерде отырған
Қарашты көзімен ішіп-жеп сəл тұрды да, кенет қасындағы Керімбайға
бұрылып:
– Аға, қолыңыздағы қамшыңызбен арқамнан аямай осып жіберіңізші,
құдай үшін! — деді жалынғандай болып. Керімбай үшін біреуге қамшы
жұмсау деген бұйым ба, тəйірі:
– Неге бөгеліп тұрсың? Атаң Баймұрат жаудан қайтып көрген жоқ. Тарт
майданға! — деп сегіз өрме қамшымен жігітті жонда та тартып жіберді.
Сол-ақ мұң екен, қалшылдап əрең тұрған Байсерке атылып ортаға
шықты да, ана беттен қарсы ұмтылған Қарашпен ұстаса кетті. Сарт-сұрт
тиген қолдардың, сықырлаған сіңірдің дыбысы естілді. Бірақ алғашқы
жолы екеуі бірін-бірі ала алмады, кезек үйірісіп, жыртқыштай жұлысып
біраз жүрді де, қайта ажырасты. Шеңгелдерін жайып жіберіп, бүре түсетін
бүркіттей бір-біріне төніп, аңдысып қалды. Жуан, семіз денелі, қияқ
мұртты, қиық көз, алып Қараш қазіргі қалпында жоның күдірейтіп, жеміне
қарай атылғалы тұрған жолбарысты еске салар еді. Одан гөрі сұңғақ,
жіңішке, бірақ сіңірлі келген Байсерке анаған қарағанда ептілеу, жылдамдау
екен. Көкжалға қосылған тазыдай əр жерінен бір шалып, шорши секіріп,
теке тіреске көп бармай жүр. Шамасы, қарсыласының осал жерін, өзінің
қапысыз ұстайтын оңтайлы сəтін күтіп жүрген тəрізді.
Бұл мезетте Керейлер жағы «Шақабайлап», Төртуыл тобы
«Баймұраттап», көк жотаның бауыры айғай-сүреңге толып кетіп еді. Оқтатекте исі Найманның ұраны Қабанбайдың да аруағы еске алынып жатыр.
Сол айғай-ұран əсер етті ме, кенет Байсерке көз ілеспес жылдамдықпен оң
тізесін бүге қалып, қорбаңдаған Қараштың бауырына еніп кетті де, өзінің
үйреншікті əдісіне салып, қарсыласын қалбаң қаққызып, бірден тік көтеріп
əкетті. Сол бетінде табанын жерге тигізбей айналдырып апарып, көк
жасаңға шалқалата ұрып жіберді. Аумаған былтырғы Байбатты жыққан
тəсіл. Бұл не бел кететін, не білек кететін, тым аяусыз, қатыгез тəсілдердің
бірі еді. Əлдене күрт етіп үзілгендей болған. Бірақ ет қызуда оған қарайтын
мұрша қайда. Төртуыл жағы ұрандап келіп Байсеркені көтермелеп
əкеткенде, Қараш сол орнында тұра алмай жатып қалды. Əйтеуір бір жеріне
зақым келгені анық.
Мамырбек тобының адамдары жан-жақтан жүгірісіп, Қараштың үстіне
үймелесіп жатқанды. Кешікпей жайсыз хабар жетті: Қараштың екі
қабырғасы бірдей сынып кетіпті. Абырой болғанда, асқа жиналған жұрттың
ішінен сынық салатын оташы табыла кетіп, Қарашты керегеге салып
қаумаласып, ауылға қарай көтеріп алып кетті.
Күн еңкейіп, салқын түсе бəйге аттардың да қайтатын мерзімі болып
қалған. Көп кешікпей алыстан шаң көрінді. Будақ-будақ қою шаң емес,
үздік-создық шүйкеленген бозғылт мұнар. Жұрт назары енді солай қарай
ауған.
– Аттардың алды Талдыөзектен өтті ғой. Енді бір сүт пісірімде келіп
қалады, — десті жер жадысын білетіндер.
Төртуыл тобы гу-гу етеді. Қарашты жыққан Байсерке емес, осындағы
мақтан сүйгіш, үркеппе, желғабыз жігіттердің өздері сияқты, екі езулері екі
құлағында. Əдейі Керей кісілері естісін дей ме, үзенгілерін үзіп жіберердей
ат үстінде шірене түсіп, шалқалап, даурыға күледі. Мұндай желөкпе
жеңілтектікті, арзан дуылдақты ұнатпайтын Сымайыл зəңгі кенет түсін
суытып:
– Жə, жетер! «Еркектің қоры күлегеш, қатынның қары күлегеш» деп,
жыртыңдап кеткендерің не, түге? Əлде ата-бабаңа өмірі есе тиіп, бəйге
алып отырғаның осы ғана ма еді? — деп желіккен жігіттерді тыйып
тастады. Қарттың есіл-дерті қазір бұл жерде емес, сонау бір қалың шанның
қай жерінде келе жатқаны белгісіз Нарқызылға ауып тұрған.
Қалың елдің қоршауында əлі де алқынын баса алмай, бас палуан
Байсерке тұр. Осының алдында ғана Отыншының немересі Шəйі мырза
атан түйе бастатқан бір тоғызды айдап əкеліп алдына салған. Атан түйені
кəрі зəңгі Сымайылға, тай-тұяқ жамбыны Керімбайға байлады да, қалған
малды өзімен бірге еріп келген інісі Мұқының қолына өткізді. Денесіндегі
жаңа Қараштың қолы батқан жерлері ет суыған соң, енді біліне бастаса
керек, қозғалғанда қабағын шытып, кирелеңдей береді.
– Қалай, бір жерін сынғаннан аман ба? — деді Керімбай оның бетіне
үңіле қарап.
– Иттің қолының қаттысы-ай! Ұстаған жерін қысқаштай қысып,
қасқырша жұлады екен. Ол да ештеңе емес-ау, маған Сіздің қамшыңыз
батып кетті, — деп Байсерке қарқылдап күліп жіберді.
– Өзің ғой — үр деп өтінген.
– Енді қайтейін, өйтпесем аруағым қозатын емес. Сол сіздің
қамшыңыздан кейін аянатын жан қалмады ғой менде, — деп Байсерке
жиын жұртты тағы күлдірді.
Бұл кезде шүйкедей шұбатылған, іртік-іртік қою шаң қозы көш жерге
таяп қалған-ды. Алдыңғы үш аттың іркес-тіркес түйдектеліп келе жатқаны
байқалды. Ең алда баран мен қылаң, сонан кейін торыға ма, жиренге ме
келіңкірейтін бір түс бар... Aт қосқандар шыдай алмай көтермеге лап
қойғысы келіп еді, ойын басқарушылардың «шапқан аттың алдынан ешкім
шықпасын, шылбырдан тартушы болмасын» деген қатаң тəртібі естеріне
түсіп, амалсыз күтіп қалды.
Бəйгенің алды мəреге жарты шақырымдай қалғанда, жалғыз қара боп
озып келе жатқан қара қасқа аттың маңдайы жарқ ете түсті. Одан кейін
арқан бойы жерде қылаң мен торы мойындарын кезек оздырып, қатар келе
жатыр. Бастарына шыт тартқан ақ көйлекті балалардың қолында дамыл
жоқ, аттан бұрын өздері ұшып кетердей, қамшыны үсті-үстіне басып
келеді. Алыстан қылаңдап көрінген — Сымайылдың Нарқызылы да,
бараны — Мамырбектің тортөбелі еді.
Көп ұзамай бəрі де айқындалды: ақ жалау тігілген мəреден Керімбайдың
қара қасқасы бірінші болып өтті. Сонан кейінгі екі ат көпке дейін құйрық
тістесіп қатар келе жатты да, тек иек артпа қайқаңға ілінгенде, торытөбел
қамшы салымдай алға түсе берді... Бұлардың соңынан кейінгі аттар да
келіп жатыр. Бұл шабыста тоғыз атқа дейін бəйге берілетінді. Төртуыл
кісілерінің қалған аттарда ісі болған жоқ. Бас бəйге мен үшінші жүлдені
жеңіп алған өз жүйріктерін ортаға алып, мəре-сəре болысты. Керімбайдың
інісі Майлық аса мал-жанды, ат құмар, қызық кісі еді. Сол Майлық қара
қасқа аттың мойнынан құшақтап:
– Боғыңды жейін, жануарым-ай! Атаның аруағын бір көтеріп тастадыңау... Енді өлсем де арманым жоқ! — деп еңкілдеп жылап жіберді.
Сымайыл бастаған бір топ Нарқызылды қоршап қалғанды. Кəрі тарлан
сіңірі созылып, мəреге əрең жеткен сияқты. Өне бойы ақ көбік терге
көміліп, жетекке зорға ілесіп жүр. Дегенмен ат бапкері Тойшы өз өнеріне
разы екен:
– Е-е, бұл Нарқызыл екеуімізге енді не сын бар. Қайта жануардың осы
келгені де, келген-ақ! — деді өзін де, тетелес ағасы Сымайылды да
жұбатқандай болып.
Төртуыл жағы бұл аста екі бірдей бас бəйгені жеңіп алып, олжалы
қайтты. Жол бойы гу-гу əңгіме. Бүгінгі жеңістерінің талай айларға, талай
жылдарға азық болары сөзсіз. Бұл асқа келгендердің енді жыры
таусылмайды, ал өздері қатыса алмай, елден естігендердің аузы көпке дейін
ашылып қалады.
Теріскейден келген Құрман қажылар тобы бұлармен біраз жерге дейін
бірге жүрді. Осылайша Шұбарағаштың тұсына дейін өрлеп барып, одан
ары Ақшоқы арқылы Хабарасудың кезеңімен өз елдеріне тура тартпақ.
Керімбай құдасын өз ауылына қонаққа шақырып еді, Құрман қажы рақмет
айтып, бұл жолы бара алмайтынын білдірді. Екеуі топтың соның ала оңаша
сөйлесіп келе жатқан-ды. Бір сөздің кезегінде Керімбай:
– Құреке, шекара жайындағы жаңалықты естіп жатқан шығарсыз.
Тарбағатайдың жонынан таспа тілгендей сызық тартылып, еліміз екіге
бөлінейін деп тұр той... Сіздің не білген ойыңыз бар? Аттың басын екі
патшаның қайсысына бұрасыз? — деді құдасының жүзіне барлай көз
салып.
Қажы біразға дейін тіл қатпай, ойланып қалды. Қаптал шапанының
қалтасынан күміс шытыралы мүйіз шақшасын алып, көкбұйра насыбайды
астыңғы ерінге тастап жіберді де, соның уыты шымырлап бойға жайылған
шамада, баяу үн қатты.
– Ана жылғы оқиғаны өзің білесін. Халдайлар қабырғасын қаусатқан ақ
найзаның ұшын əлі ұмытты дейсің бе. Құрман қажыны білмесе де, «Қоныз
батырды» ұмытар ма?! Соған қарағанда, Еженхан мен менің басым бір
қазанға сыя қоймас. Біз сол өзіміздің ата-қонысымызда қалатын шығармыз,
— деді қысқа қайырып. — Бір бес күндік тірлік қой, қайда жүрсек те аман
болайық. «Елегім ауса көнегіме мінем» дегендей, бəлкім, осылай екі жаққа
бөліне тұрғанымыз да жөн шығар.
Осыдан кейін бұлар көп бөгелген жоқ. Керімбай қара қасқа аттың
бəйгесіне бір «тоғыздың» басы боп келген таудай қара атанды құдасына
жетелетті де, жол айрығына келгенде қош-қош айтысып, əрқайсысы өз
ауылдарына қарай жүріп кетті.
VI
Демежан астан оралған соң, ауылда тағы екі-үш күндей аялдады да,
қалаға қайтуға қамдана бастады. Бұл жолы келіншегін осында қалдырып,