Тағдыр - 32

нұрланып, бусана жылтырап, ажарлана түседі.
Əсеттің қазіргі айтып отырғаны — ақынның шаршы топқа өз өнерін
таныстырып өтетін əйгілі əні — «Қисымет».
Арғынмын, атым — Əсет арындаған, Арындап əн сала ма дарымаған.
Аспанның аясында əн шалқытып, Бұлбұлмын даусым көкте дамылдаған.
Көмекей кек қақпасын əнмен ашса, Төгілтіп меруерт-маржан сауылдаған.
Тұлпармын топтан озған, тосырқаман, Шаршы топ, өр қиям жоқ
шабылмаған. Жорғамын жұрттан озған, жортарманмын. Майдамын, майда
желіс мамырлаған. Жұртымның асау топыр жиынында Бүгінгі əн адыра
салынбаған!
Əн құдіретінің тыңдаушыны ұйытып, бағындырып алғаны сонша, үйде
отырған жұрттың əншейінде əншілерді көтермелеп жататын «ой, пəлі», «не
дейді-ау!» дескен əдеттегі сөзін айтуға да мұршасы келмей, сілейіп қатып
қалыпты.
Бірақ өз əнінің бағасын келістіріп өзі айтып отырған Əсет жұрттың
ондай көтерме қолпашына зəру емес сияқты. Көпшіліктің құлағын
тұндыра, өзінің биік даусын жеткен жеріне дейін шырқатып бір алды да,
тағы да майда желіспен мамырлата жөнелді.
Тауықпын тары терген Найман шалдан, Найман ел, айың туды
маңдайшадан. Қаздай қалқып, үйректей жүрмін жүзіп, Көп елде, көп
жұртымда қыдыр шалған. Ертіс, Сыр, Есіл, Іле өзендерім, Тау өтпес
Тарбағатай, Тяньшаннан. Ойда орыс, қырда қытай қоныстасым, Аулым бар
Ауғанға да таяп барған. Желғабыз осы ортаның заржағымын, Толқытып
тоқсан бунақ əнге салған!
Өліп-өшіп, ұйып қалған қалың қауым тек осы кезде ғана ес жинап, өзінеөзі келгендей болып еді. Жұрт дуылдай көтеріліп, мана естілмей қалған
лебіздер енді айтылып жатыр.
– Ой, пəлі!
– Сөз-ақ емес пе?!
– Əн шіркін өз иесін таппай жүр екен ғой.
– Бəрінен де құлақ құрышын қандырып, алпыс екі тамырыңды идіретін
əсем дауысты айтсайшы!
– Ой, көп жаса. Өркенің өссін, өнерпаз азаматым! — десіп тамсана
таңырқаған сөздер естіледі.
Демежан жұрттың өрекпіген гу-гу дабырына араласпай, жаңағы
асқақтаған əн тұсында тұла бойы дуылдап шымырлағандай бір күйге түсіп,
үнсіз мелшиіп отырып қалып еді. Өз өмірінде талай əнші, өлеңшіні көріп
жүріп, нағыз өнер иесін тауып тыңдағаны осы. Бастапқы кезде бұрын
құлағы үйренбеген ұлылықты сана құшағына сыйдыра алмай, бұл да
есеңгіреп қалған. Жалпы, Төртуыл іші əн түзеген, жыр баптаған өнерпаз ел
болмағанымен, думан-тойда «ахау-айдайға» баспайтыны кемде-кем. Соңғы
жылдары бұл елде Əсеттің өз əндерін үйреніп айтып жүргендер де аз еместі. Қазір солардың бəрі мына əншімен салыстырғанда, дарияның қасындағы
шұқанақ су сияқты, тым қораш көрініп еді. Əн дегеннің өзі жай қызық үшін
айтылатын қыздырманың қызыл өңеш айғайы емес, өз алдына жатқан бір
əлем екен ғой. Əн тыңдаушысына əсемдік пен құштарлықты ғана дарытып
қоймай, адам бойына айрықша күш-жігер құятын, сарқылмас қуат көзі
екен. Ол Əсеттің асқақ та, күшті, зор дауысын тыңдай отырып, өз бойына
да сондай бір қуаттың құйылып жатқанын сезінді. Бұрын өзінде жоқ, орны
толмай тұрған кем-кетікті осы əндер толтырғандай. Мұқалған, жасыған
көңілі қайта жетіліп, ұшталып, қайралғандай болып еді.
Ол бір ауық дəл қарсы алдында əн шырқап отырған Əсетке көз жіберіп,
əншінің өз бойында да сондай орасан алып күш жатқанын аңғарды. Бойы
орташа көрінгенмен, сүйегі тұтас, апайтөс, шымыр екен. Шарболаттай
серпінді, асқақ əндер алдымен сол қуатты, кең кеудеде қорғасындай
қорытылып, сонан соң тасып төгіліп, сыртқа шығып жатқандай əсер
қалдырады.
Демежан ауыр ойдан серпіліп, басын көтеріп алғанда, Əсет əн ырғағын
өзгертіп, «Қаракөзді» шырқап отыр екен. Ғашықтық, жастық жырларын да
əнші жеріне жеткізіп, үзілдіре, үздіктіріп айтады. Кейде зор үнді, биік
дауысты керек ететін шырқау əндердің арасында осындай майда желісті
əндерге көшіп, сəл тыныстап алатын əдеті сияқты. Мұнда да өзекжарды
өкініш, қол жетпес арман өксік атады. Əнші келесі бір кезекте өзінің атақты
«Мақпалына» ауысып, қайта оралмас жігіттік дəуренді жоқтағандай
болады. Бұл əннің, əсіресе:
Үкілі қоңырала үйрек секілдім-ай, Кеткен соң қолдан шығып өкіндім-ай!
— дейтін қайырмасына келгенде, тіпті аһ ұрып, жалын шашқандай. Үй
ішінде сығылысып отырған қалың жиын осы тұста қопаңдай желпінісіп:
– Ой, жалған дүние-ай!
– Өстіп алдарқатып, тіл ұшынан бал беріп жүріп, бір күні сан соқтырып,
өкіндіретінін бар-ау! — десіп жатыр.
Бүгінгі жиынға еркектер ғана емес, осы маңайдың Бибі, Ырысқан
бастатқан көп қыз-келіншек, сылқым-сұлу əйелдері де мол қатысып
отырған. Əсет енді бір ауық сол арулар тобына көз қиығын сала отырып,
бозбалалық, жастық желікті жыр етіп кетті:
Жаз шығып, жаманшылық жоғалғанда, Тал гүлдеп, шалғын өсіп
оңалғанда. Қарақат, бүлдіргеннің бəрі пісіп, Сай-сайға қыз-келіншек
жоғалғанда. Бір сырлы, сегіз қырлы бозбалалар Ғашығын іздеп табар со
барғанда. Оларға тал — шымылдық, шалғын — төсек, Басына жастық
болар томар да онда, —
дегенде, жігіттер жағы ду-ду күлісіп, жас əйелдер мен үкілі қыздар бетін
басып, ұялысып қалды. «Бетім-ау, көзбен көріп, қолмен ұстап алғандай,
осының бəрін қайдан біле береді екен» дейтін тəрізді.
Əнші өзіне аз тыныс беру үшін, ара-арасында осылайша желдірте
жырлап келіп, келесі бір сəтте атақты «Інжу-маржанды» шырқап кетіп еді.
Бұл əн де осындағы жас-кəрі, үлкен-кішіні бірден ұйытып, баурап əкеткен.
Əнші даусы шырқау биікке аспандап барып-барып, бір мезгілде қанаты
талғандай қайта сорғалады.
Сейпіл-Мəлік, Жамалдай Бейнетіне көңсем-ай Қозы көрпеш, Баяндай
Бір молада өлсем-ай! —
деп үзілдіргенде, талайлар еріксіз күрсініп қалып еді. Жас қыз-бозбала
сондай бір жан қиысқан махаббат таңын алдан күтсе, үлкендер жағы қыз
болып — қалыңдық атанып, жігіт болып — күйеу атанып жүріп, кезінде
сол бір ыстық сезімді қалай қастерлеп, бағаламағанына өкінетін секілді.
Əн аяқталған сəтте Əсеттің домбыра қағысынан көз алмай қарап
отырған Күдері өңі балбұл жанып, еңсесін көтере берді де:
– Алда, айналайын, Əсет аға-ай! Сізге осындай ыстық қимас сөз
айтқызған қызда да арман бар ма екен? Кім екен ақынды сабыр-тағаттан
айырып, пəруана еткен сол перизат?! — деп отырғандарды ду күлдірді.
Осыдан кейін Əсет те аз-кем тыныс алғысы келгендей маңдайының
терін сүртіп, əлгі сөзге өзі де қосыла күліп отырды да:
– Ал енді, «жаман қойшы өрісін бір-ақ күнде тауысады» дегендей,
барымызды бүгін сарқып алмайық. Ертеңге де бірдеме қалсын. Ендігі
кезекті ауылдың алты ауызына берейік, — деп домбырасын жаңа ғана жұрт
назарын өзіне аударған Күдеріге ұсынды.
Күдері мұндайды күтпесе керек, домбыраны қолына аларын алса да,
қапелімде қысылып қалған түр байқатты.
– Апыр-ай, ə... Біздің айтып жүргеніміз — жай ауыл арасының
«əлəулайлімі» ғой. Əсағаңнан кейін дарияның қасынан құдық қазғандай
болам-ау! — деп тартыншақтап еді, Демежан мен Ыбырай екі жақтан:
– Кəне, сен де бірдеңе айт енді. «Əншейінде ауыз жаппас, той дегенде
өлең таппастың» кері келіп жүрмесін.
– Екінің бірі Əсет бола берсе, өнерде қадір қала ма? «Алуан-алуан
жүйрік бар, əліне қарай жүгіреді». Сенің де бір көрініп қалатын жерің осы,
— десіп кеу-кеулеп қоймады.
Күдерінің үні тым биік болмағанымен, əнді нақысына келтіріп айтатын
бір сыдырғы даусы бар, оның үстіне жақсы домбырашы. Домбыраны
құйқылжытып, сан ырғаққа салып, желдірте шертіп отырды да:
– Мен қазір үлкен əншімен жағаласып, əн шырқамай-ақ қояйын...
Ұстанбай кеткенім болмаса, өлең шіркіннің біздің ауылға да бір түнеп
аттанғаны бар еді. Мен одан да Əсет ағаға арнап бір-екі ауыз лебіз
білдірейін, — деп тамағын кенеп алып, осы елге Əсет əкеп енгізген
шығыстың хиссашыл мақамымен əндете жөнелді.
Кез болып біреу қырдан, біреу ойдан, Əсетпен аз ғана күн салдым
сайран. Көрсетіп бір күн бетін, бір күн сыртын, Осылай ете бермек өмір
қайран!
Қайдасың, қайран жастық, кім ұрлады? Жоқты аңсап шіркін жүрек
шымырлады. Шарықтап көк жүзіне бір шыға алмай Шау тартқан бүркіт
болдық тұғырдағы.
Қор болып жылдар өтті жалындаған, Жүйріктей қамау тері алынбаған.
Өтейін алдарында аз желдетіп, Қонғаны рас болса дарын маған.
Ат қосып неге керек озбағасын, Əсаға, бір көтердің сөз бағасын.
Əніңмен əлдилеп кеп ояттың сен, Елімнің жігіт-желең, бозбаласын.
Даңқыңа сырттан талай сыйынып ем, Түрткілеп өлең шіркін бүйірімнен.
Əсаға, сен кетерсің, мен қалармын, Адасқан қаздай болып үйірімнен...
Бұл — ерте қанат қақса да, көк жүзінде шарықтап, еркін ұша алмай
қалған жас өнерпаздың аға ақынға шаққан мұңы еді. Күдері шын тебіреніс
үстінде осы өлеңді іркілмей, түйдегімен тез айтып шықты да:
– Біздің шабатын жеріміз осы ғана, Əсет аға. Аз да болса осыған разы
боласыз, — деп күле түсіп, домбыраны ақынның өзіне қайта ұсынды.
Əсет əлдебір нұқаттан көзін алмай, жас жігітті ұйып тыңдап қалған-ды.
Өлең аяқталған кезде орнынан лып етіп көтеріле берген Күдеріні бауырына
тартып, қатты қысып құшақтады.
– Бəрекелді, бауырым. Сен өзің төгіліп тұрған ақын екенсің ғой.
Мынадай майталманы тұрғанда, Төртуылдың ақынды алыстан іздейтін
жөні жоқ екен! — деп орнына қайта жайғасты да, — Бірақ бесіктен белің
шықпай жатып, «шау қартып қалдым» дегеніңе жол болсын. Мен тек сол
жерін түсінбедім, — деді.
Күдері сəл қызарып кетті де:
– Ертерек шаруабасты болып, ел келесіне араласып кеттік. Өлеңге қол
тие бермейді дегенім ғой, Əсет аға. Сол жайымды сездіріп, өзіңізге шағым
еткенім емес пе—деп жадырай күлді.
Ақындық өнерге Əсет мүлде басқаша қарайды екен. Ол тіпті бұлар
ойламаған жерден шықты.
– Пəлі, сол да сөз бе екен? Билік пен өлең бір-біріне кедергі жасайды деп
кім айтты сендерге? Əлде ақын болған адам тек жалғыз атын сабалап, ел
қыдырып жүруі керек деп ойлайсыңдар ма? Абылай хан тұсында Бұқар
атаң орданың бас жырауы əрі ақылшысы болған. Сол кісі билік пен атақтан
кенде қалып па? Ал бүгінгі қазақта шынжыр балақ, шұбар төс, нағыз
білікті кісі Абайдай-ақ болар. Ол да Құнанбай баласы деген жуандығынан,
мансап пен байлықтан ақындығын артық санаған жоқ па еді. Қазір «қазаққа
қара сөзге дес бермедім» деп өзі айтқандай, ақындық өнерде оның алдына
түсетін кім бар? — деп өз ойларын ерекше қызу шабытпен баян етті.
Осы тұста екі ақынның шарпысуына қызыға қарап қалған Демежан
сөзге араласты. Ол манадан бері Күдерінің өлеңмен айтқан мұңын да,
ақындық өнерді қызғыштай қорыған Əсет ойларын да жақсы ұғынып отыр
еді.
– Мынауың өте орынды сөз болды-ау, Əсет. Бұрын біз ескермей,
біліңкіремей жүрген бір нəрсенің басын жақсы ашып бердің-ау! Бұл елде
бұрын ақындықты ардақ тұтатын ондай үлгі-өнегенің болмағаны ғой.
Ақындықты ел ақтап, байды мақтап жүретін жай өлеңшінің кəсібі деп
қарайды бұл жұрт. Жанынан өлең шығаруды білікті адамға мін санайды...
Жасыратын не бар, бұрын мен де солай ойлайтынмын. Шынымды айтсам,
«өлең-жырды қойып, ел жұмысына аралас, қасымда бол» деп, осы
Күдерінің обалына қалған мен едім. Сол қатемді енді сезініп отырмын. Біз
тіпті көрбала екенбіз-ау. Сол мінімізді бетімізге шыжғырып басқандай
болдың-ау! — деп Əсетке аса бір ризашылықпен сүйіне қарады.
– Əлде де кеш емес, — деді Əсет сабырлы қалпын қайта тауып. —
Күдері, сен қазір нешеге келдің?
– Жиырма жетідемін.
– Əттең дүние... Нағыз дер шағың емес пе. Табиғат сыйлаған дарын
адамдардың басына сирек қонады. Оған тұсау салып, көзін бітеу — күнə
ғой. Шырағым-ау, өлең — сенің қолыңдағы қаруың, қиып түсер қылышың
емес пе. Ер жігіт ақ алмасқа тот жуытпай, бес қаруын бабында ұстайтын
болар... Абай туралы жаңа айттым. Былайғы ел жуандары, бақ күндес
жаулары сол Абайдың ұлықтығынан емес, от ауызды, орақ тілді
ақындығынан қорқады. Бойымдағы мін-мерезді, зобалаң-зорлығымды өткір
тілмен түйреп кете ме деп жандары шығады... Сен өзің құдай берген
қойныңдағы алтыныңды жезге айырбастап жүр екенсің-ау, жігітім, — деп
Күдеріге қарап рахаттана күлді.
Демежанның есіне дəл осы тұста өзінің ескі танысы Əріп ақын түсіп еді.
Соның кейінгі тағдыры не болды екен деп, оқта-текте ойлап қоятын. Бір
сөздің кезегінде Əсеттен сол Əріптің жайын сұрады.
– Осыдан он бес-он алты жыл бұрын Шəуешекте Əріп Тəңірбергенов
деген жігіт біраз уақыт консулдың тілмашы боп тұрып еді. Оның да
əжептəуір ақындығы болатын. Сол Əріптен не хабар білесің? Бар ма өзі? —
деген-ді.
– О-о, білгенде қандай! — деп Əсет көңілдене жауап берді. — Қазір
Сыбаннан шыққан аруақты, үлкен ақынның бірі — сол Əріп. Осы таяу
жылдарда Қазан қаласынан «Зияда-Шамұрат» жəне «Біржан мен Сараның
айтысы» деген екі кітабы басылып шықты. Шəуешектен қайтқаннан кейін
біраз жыл Жетісу, Қапал маңында тілмаштық міндет атқарып еді, қазір ол
жақтан қайтып, өз елінде старшын болып жүр-ау деймін.
Жас шағында біраз уақыт сыйлас, дəмдес болған адамның амандық
хабарын естіп, Демежан кəдімгідей қуанып қалды.
– Апыр-ай, ол байғұс та бар екен-ау! Өзі бір аңқылдаған жақсы жігіт еді,
— деді өткен күндерді есіне түсіргендей.
Бүгінгі отырыс біресе əнге кезек беріп, біресе осылай əңгіме-дүкенге
ауысып, бір үлкен мағыналы мəслихатқа айналып еді. Бұдан кейін де
бірнеше күн бойы Демежан ауылынан опыр-топыр мол жиын арылған жоқ.
Əсетті екі-үш күн бойы қазір Керімбайдың қара шаңырағында отырған
Əбдірасыл қонақ етті. Бұл үрдісті əнші, сері қыз-бозбаласы бар басқа
ауылдар да іле жалғастырып, əн мерекесі күн өткен сайын қыза түскен.
Арада бір жұма өткенде, əншіге ере келген ЬІбырай, Бабалықтар қалаға
қайтып кетті де, Əсет бір-екі жолдасымен өзі ғана қалып еді.
Бұл күндері Əсет өз əндерімен қоса, бұрын бұл ел естімеген Арқаның
атақты əншілері Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай əндерін де көп
айтып жаюмен болды. Бір ғажабы — Əсеттің əншілігі мен ақындығы
бірдей. Екеуіне кезек ауысып, қос қанаты талмай ұзақ самғады. Қаумалаған
қалың елдің қолқалап сұрауымен өзінің Ырысжанмен айтысын əлденеше
рет қайталап, одан басқа: «Ағаш ат», «Нұғман — Нағым», «Мұңлық —
Зарлық» секілді дастандарын да көп айтып, қолма-қол көшіріп алған дəмелі
жастарға үнемі қайталап айтқызып отырды. Өткен жылы Мамырбек
төренің аулына барғанда, Керей ішінен естіген бір аңыз бойынша, «Салиха
— Сəмен» атты тағы бір дастан шығарған екен. Осы сапарында сол
дастанды да кеңіте, жаңғырта жырлап жүрді.
Бұл дастандардың қай-қайсысында да өз теңіне қосыла алмай арманда
кеткен ғашықтар, ер-азаматтың басына түскен ауыр хал, хан мен уəзірдің
опасыздығы, адамның-адамға жасаған қиянат-зорлығы сөз болады.
Демежанның бір аңдағаны, ақын соның бəрінде де үнемі əлсіздер жағына
шығып, əділетсіздікті айыптап, зорлықшының бетіне шақпақ таңбасын
шыжғырып басқандай болады екен.
Сол əндер мен ұзақ дастандар арасында, Əсет қазақ қауымына
қаратылған өткір сын, ғақылия өлеңдерді де жиі айтып жүрді. Əлде қазекең
тіке айтылған кеңесті тыңдамай кете ме деп қауіптене ме, өлеңдеріне дін
уағыздарын, шариғатты да көп қосады. Осынау жалғанның опасыздығын,
бір бес күндік жарық дүниенің əлі-ақ өте шығатынын, о дүниеге барған
танда-махшар күндерінде күнəлы пенде өз қылығы үшін құдай алдында
жауап беретінін дайым еске салып отырады. Мұнысы қараңғы елді тым
құрыса шариғатпен қорқытып, түзу жолға салсам деген бір тілектен туған
тəрізді. Ақынның көп ой-арманы Демежанның да жанын жегідей жеп
жүрген ел мұңымен астасқандай, екеуі сырлас, мұндас күйге түсіп, тез
достасып кетіп еді.
Былайғы қалың көпшіліктің қоршауынан босап, қалт еткен бір
сəттерінде екеуі қастарына Күдеріні ғана алып, ұзақ əңгіме-кеңес құратын
болған. Сондай оңаша отырыстардың бірінде Əсет басындағы бұлар біле
бермейтін тағы бір шершеменнің сыры ашылды. Ол да Күдерінің аға
ақынға қойған бір оқшау сұрауынан туындап кетіп еді. Жас жігіт өзі пір
тұтқан Əсетке тамсана, табына қарап отырып:
– Əсаға, бұл Құлыстайда, Құлыстай ғана емес, исі Найманда дəл қазір
сіздің алдыңызға түсетін, сізді сөзден сүріндіретін ақын бар деп
ойламаймын. Соған қарамастан, сізді Мəмбет ішіндегі бір аста Кəрібай
ақынмен айтысып, содан жеңілген екен деген бір лақап тарап жүр ғой.
Осының мəнісін өз аузыңыздан ұғынайын деп едім, — деген-ді.
Ақынның өңі кенет жүдеу тартып, қоңырайып біраз отырды да:
– Е, бауырым-ай, Əсет ағаңның қай сөзі нысанаға дəл тиіп жүр дейсің.
Естір құлақ, ұғар ми болмаған соң, кейде атқан оғың айдалаға кетіп,
жартасқа тиіп жаңғырығып жатады. «Қыртты езген жеңеді, езгенді
құдайдан безген жеңеді» дейтін бе еді? Мені жеңдім деп жүргендер де
сондай құдайдан безген біреулер шығар, — деп Күдеріге қарап жымиып
күлді.
Содан ары «менің бұл мұңымды біреу ұқса, сен ұғарсың» дегендей,
Демежанға қарап қойып, бір оқшау сыр толғап кетті. Сондай айтыстарда
ақынның құлашын еркін жайдырмай, етектен тартып жүрген бір қырсық
жай бар. Ол — оның жалғыздығы, Найманға кірмелігі. Қазақтың түбіне
жетпей қоймайтын осы жікшілдік Əсет басына да көп шырғалаң салыпты.
Ас пен тойда Əсетпен қағысып қалған ақындар басқа сөз таппай
қысылғанда, ылғи да ірге күш көрсетіп, сол жалғыздығын тілге тиек ететін
көрінеді. «Сен бізге кірмесін... Жалғыз үй Арғынсың. Тегі жарыған біреу
болсаң, əкең екеуің қатынның етегінен ұстап, қайын жұртында неге
қаңғырып жүрсің?» дейді екен. Сонан соң кіммен айтысса да, қайталап
айта беретіндері — Əсеттің əкесі Найманбайдың кедейлігі, алғаш көшіп
келген жылдары бала-шағасын асырау үшін, Көктұмада насыбай үгіп,
шақша сатып күн көргені... Мəмбет ақыны Қалидың да, Мұрын ақыны
Кəрібайдың да Əсеттің бетіне басып, қатты мін қып таққаны осы болыпты.
Мұндайда сөз асылын салмақтап, дəл төрелік айтатын кім бар? Ұранға
шапқан қараңғы қазақ: «Ойбай, біздің ақынымыз жеңді» десіп, əлгілерді
көтермелеп, дабырайтып əкететін көрінеді.
Əсеттің де қатты қорынатын, қорланатын жері осы екен. Келгенде
Жиенқұлға шықпайды үнім» деп Сара қыз айтқандай, өзінің кірмелігін,
жалғыздығын бетіне басқанда, бұл да арқасына ер батқан шилі жауырдай
бүгежектей береді. Бір күн де болса Найманның жерін жерлеп, суын ішіп
отырған соң, көпке топырақ шаша алмай, қарсы жақтың сорақы мінмерезіне тісін батырып ештеңе айта алмай, көбінше бой бағып, қаша
соғысады.
Ақын мұң шаққандай осы жайларды сыр қылып айта келіп, сөз түйінін
Күдеріге арнады:
– Солай, жігітім. Кейде сырттай қараған кісіге мен бір төрт құбыласы
сай, армансыз адамдай көрінуім мүмкін. Əнеугүнгі арнау өлеңінде сен
маған солай деп айттың да... Бірақ сыртын күлкімен сылап, əнмен түзеп
жүргені болмаса, сол Əсет ағаңның да бір басына жетерлік мұңы бар. Мен
өp даусымды күллі қазаққа жеткізсем деп əлекке түсіп жүрсем, біреулер
мені бөлгенін, шетке қаққанын қоймайды. «Не ол емес, бұл емес, менің де
күнім — күн емес» деп Абай айтқандай, ит-қорлықпен өткен бір тірлік те
біздікі, — деп Əсет алып кеудесін сілкіндіре, ауыр күрсінді.
Осы сөздерді естігенде, Демежанның да жүрегі сыздап, ауырып
кеткендей болды. Неткен ұқсас хал еді?! Дəл мұның басындағы мұң ғой —
Əсеттің де айтып отырғаны. Құлғанадай қуып, қайда барсаң құтқармайтын
неткен айықпас дерт еді?! Қайран ел, осылай жік-жікке бөлініп, алты бақан
ала ауыз күйінде басын бірікпей өтер ме екенсің? Бүкіл халықтың
сүйіктісіне айналған, өлең айтып, əн шырқап, көңіл көтергеннен басқа
жазығы жоқ, ел еркесі ақынның тартып жүрген зары мынау болса,
басқамызға не жорық?!
– Бұл айтып отырғаның — бір сенің басындағы хал емес, бəріміздің
ортақ мұңымыз ғой, — Əсет. Сен менің қышыған жерімді дөп басқаның
сонша, көнтек болған қотыр тайлақтай жауырынымды тоса бергім келеді...
Қазаққа біткен ақынның да, батырдың да маңдайының соры бес елі екен
ғой. Мен бүгін соны ұқтым-ау! — деді Демежан да аз сөзбен сыр ашқандай
болып.
Осылайша əн мен жырдың, мұң мен сырдың əлдиінде жүріп, бұлар
уақыттың қалай зымырап өткенін де аңғармай қалып еді. Əсеттер бұл елде
жиырма күндей қонақ болып, ақыры рұқсат сұрап қайтатын мезгіл жетті.
Қонақтар ертең жүреміз деген күні Бибінің үлкен шаңырағында қоштасу
кеші секілді соңғы бір отырыс болды. Қонақтар аттанар алдында былайғы
қалың жиын тарап, бір топ көңілдес, жақын адамдар ғана қалған-ды. Бұл
күні ақынға ешкім əн айт деп қолқа салған жоқ. Əсеттің өзі əңгіме үстінде
домбырасын алып, қара сөзге түспейтін кейбір ойларын өлеңмен жеткізіп
отырған. Ел ағасы Демежанға, осы елдің өлең құмар қыз-бозбаласына
ризалығын айта келіп:
– Бір басыңа бақ-дəулет қатар қонған, сөз қадірін білетін, қазақтың бір
азаматы өзіңіздей-ақ болар. Мен сізге разымын, үкірдай. Көрсеткен сыйқұрметіңізге көп-көп рақмет! Жаңа бір өріс, дос таптым деп қайтармын...
Өмірі біреуді мақтап өлең айтқан жан емес ем. Əнеугүннен бергі мына Бибі
жеңешемнің ықылас-пейілі көңіліме өлең болып оралып тұр. Қарыз
болмасын, соны айта кетейін, — деп үй ішін бір желпіндіріп алды да, əнге
қосып бірнеше ауыз жыр айтты.
Ақ құба жарың болса бойы сұңғақ, Қызметке шақырғанда тұрса зымғап.
Даусы «əу» дегенде əрең шығып, Кеудесі еңкейгенде етсе бұлғақ.
Қара қас, жазық маңдай, қара көзді, Даусы жіп-жіңішке, жұмсақ сөзді.
Лебізі майға еріткен қорғасындай, Көрсең де ертелі-кеш бір мінезді...
Осылайша ұзақ жырлап келді де, енді Демежанға қарап өз ойын
қорытқандай болып еді.
– Ер жігіттің басына бақыт құсы əртүрлі жолмен келіп қонады. Кейде ол
биік мансап, бақ-дəулет болып та, нұрлы ақыл, талант-дарын болып та,
жақсы жар, сүйікті бала болып та қонуы мүмкін. Барлап отырсам, осының
біразы өз басында тұр екен, Демежан аға. Сол тек ұзағынан болсын деп
тілейік, — деген-ді.
Осы тұста Демежан да қонағына қарап отырып, əнеугүннен бері
көкірегінде түнетіп, кейінге сақтаған бір ойын ортаға салды.
– Қазақ бақытты құсқа теңегенде, соның күндердің күнінде пыр етіп
ұшып кететінін ескерген болар. Шыңдап ой жіберсең, бір күні сенің
басыңнан ұша жөнеліп, басқаға барып қонатын баянсыз нəрсені бақыт
деуге бола ма? Сен жаңа биік мансап, бақ-дəулет туралы айттың, Əсет.
Біреулердің қызғанышын қоздырып, сау басыңды дауға салғаннан басқа
содан менің көріп жүрген рахатым шамалы-ау. Қазір сол азын-аулақ билікті
менен тартып алғысы келіп, тұзақ құрып, торуылдап жүргендер қаншама.
Жақында біреулер сыртымнан баспалап келіп оқ атты... Солар бір күні
қапысын тауып, жарға жықпас, талап жемес деймісің?! Бақыт деп — мына
сенің басындағы өнер бақытын айт! Құдай берген талант пен еңбекті айт.
Ең ғажабы, оны сенен ешкім де тартып ала алмайды ғой... Бай — бір
жұттық, батыр — бір оқтық. Ал ақынның өнері жұтамайды. Тіпті өлгеннен
кейін де ел аузында жатталып, салған əні, айтқан сөзі қалады. Өзін айта
беретін кемеңгер Абай да осы ақиқатты жақсы ұғынған болар-ау. Байлықты
да, мансапты да тəрк етіп, өнерге ден қоюы содан шығар, — деп аз бөгеліп,
ойын жинақтап алды да. — Сен маған осыны ұқтырдың, Əсет. Əніңмен,
өнеріңмен келіп, маңдайға соғып тұрып ұқтырдың. Сен келгелі, мен ашқан
жаңалық осы. Сол үшін де саған мың да бір рақмет! Сен — мəңгі өлмеуге,
болашаққа бет алған адамсың ғой. Сол сапарың ұзақ болсын! Шырқай бер!
—деп шын ықылас пейілін білдірді.
Бұл сөздер тұсында Əсет те бір қызарып, бір ағарып, қатты толқып
отырған-ды.
– Апыр-ай, мені тым қол жетпес биікке шығарып қойдыңыз-ау! Өз
бойыңыз биік болған соң, басқаны да сол деңгейден көргіңіз келгені ғой...
Ел ағасы атқамінерден ести алмай жүрген, мүлде жаңа лебіз болды-ау —
мына сөзіңіз. Төбем көкке жетті-ау! — деп көзіне жас үйіріліп, қайтадан
домбыраға қол созды...
Ертеңінде сəскелік қымыздан кейін қонақтар аттанатын болды. Əсет өз
тобымен жол-жөнекей Қаражалдағы Күдері аулына соғып, содан ары
Жұмақ жайлауын басып, Таңғыт ауылына қарай бет ал мак.
Дəл аттанарда Ажар бəйбіше Əсетке тайтұяқ жамбы ұсынған-ды. Бибі өз
қолымен ақынның иығына құндыз жағалы мақпал шапан жауып, Демежан
үстінен су төгілмейтін күрең жорға ат мінгізді. Қасына еріп жүрген екі
жолдасына да бір-бір құнан жетелетті. Осыдан кейін-ақ Əсеттер көп
бөгелген жоқ, қимай қоштасып, бұл ауылға əлі талай келетінін айтып,
аттанып кетті.
Əсеттер бел асып кеткенше, Демежан үйге кірмей есік алдында ұзақ
қарап тұрды. Көңілі лезде орта түсіп, ай бойы əн мен жырдың ордасына
айналған өз ауылы бірден құлазып қалғандай көрінді. Өмірдің бар қызық
мерекесі сол əншілермен бірге кеткендей, басына тағы жалғыздық түсіп,
көкірегін мұң торлады...
Кенет, оның назары астындағы атын қара терге түсіріп, көш жолынан
бері қарай құйындата құлаған жалғыз жаушы — салт аттыға ауды. Əй,
мынау тегін жүріс емес... Ел ішінде тағы бір бүлік, лаң басталмаса не
қылсын?!
X
Бүгін елең-алаңда ертемен атқа қонған Бөке күн бойы тыным тапқан
жоқ. Тау бөктеріндегі Абдыра, Ашылы өңірін жайлаған жатақ ауылдарды
бір шетінен түре, түгел аралап шықты. Оның бұлай тым суыт жүрген
себебі, осыдан бір апта бұрын қазылып біткен тоғанға бүгін-ертең су
жіберіп, сынақтан өткізу керек еді. Егер тоған жүлгесімен өзен суы
іркілмей жақсы жүріп кеткендей болса, осы қапталға салған егінді тым
құрыса бір мəрте суарып үлгерсек деп асыққан жайы бар.
Ол кеше ғана жатақ ауылдардың серіктесіп салған аз егінін бастан-аяқ
аралап шыққан. Биыл астықтың шығымы жаман көрінбейді. Қар суымен
ертерек егілген бидай бас жарып, мойын соза бастапты. Кешеуілдеп кенже
себілген арпа мен сұлының өзі жапырақ жайып, буазып тұр. Ол да болса
топыраққа сіңген қар суы мен көктемгі жаңбырдың шарапаты. Ал соңғы
бір-екі айда аспаннан бір тамшы нəр тамбай, оның үстіне батыстан аңызақ
жел соғып, жер құрғап бара жатыр. Көк егіннің жапырағы сарғайып,
шөлден қаталап тұр. Ертеден кешке дейін жалыны бір қайтпай өртеніп
тұрған күннің ыстығы мынау. Егер мына бетінде тұрса, бұлардың аз егіні
жер тағандап, дəн алмаған күйі қурап, ұшып кетуі мүмкін. Əттең, не
қыласың, дəл осы кезде бір рет дəн суын беріп жіберсе, егіннің көгі қайта
көтеріліп, дүр ете түскелі тұр.
Жігіттер əнеугүні тоғанның ұзын-ырғасын бітіріп, аяғын егіс алқабына
дейін жеткізіп қойды да, ауылдарына барып келмек болып, Бөкеден екі-үш
күнге сұранып кеткен-ді. Содан бері бір апта өтті, төбе көрсеткен
ешқайсысы жоқ. Өздерінше, тау құлатқандай арқаларын кеңге салып,
қатын-баласының қасында тыр-тыр қасынып жатыр ма, кім білсін.
Ойлағанындай-ақ, жігіттердің көбі əртүрлі тіршілік əрекетімен жанжаққа бытырап кетіпті. Біреулері азын-аулақ малына қыстық шөп шауып
алудың қамына кіріссе, екінші біреулері тозып тұрған үй-жайын бүтіндеп
жүр. Ал көк жайлаудың қызығын əлі ұмыта алмай жүрген кейбір тымақ
сері, пысықтары бірер жұма қымыз ішіп, сүйегін ағартып келу үшін,
таудағы елге тартып кетіпті... Көзің тайып, сəл мойны босаса істейтіндері
осы. Бөке айғайды салып жүріп, он шақты адамның басын əрең құрап
алды. Қалғандарын соңымыздан тез келсін деп тапсырды да, қолына
түскендерді егіс басына ертіп келді.
Бөкенің өзі биыл бірнеше жарлы-жақыбай көршілерімен жеке бір ауыл
болып, жаз бойы осы тоғанның басын жайлаған-ды. Əр он күн сайын
ауысып тұратын жігіттерді ауылдарына қайтармай, əдейі жұмыс басында
ұстап, өзі бала-шағасымен соларға ас-су қамдап беріп отырды. Басқаларға
үлгі болу үшін, өзінің қайратты үш ұлын да бір күн босатпай, тоған қазу
жұмысына аямай салып еді. Мінеки, сол еңбегі ақталды. Жаз бойы жағын
жар, тілін кез қылып жүріп, екі ай дегенде тоғанның тас табанын бітіріп
шықты. Бөке қазір бəрінен бұрын Демежанның алдында ұятқа қалмай, өз
уəдесін орындағанына риза еді.
Жігіттер сол күні кеш батқанша егіс басында болып, бас арықтан
тарайтын кіші жүлгелердің көмейін жөндеді. Ағып келген су атызға бірден
жайылатындай етіп, бірнеше жерден құлақ байлап, əзірлеп қойды. Енді тек
көмейге барып, тоғанға су салу ғана қалып еді. Бөке кеше сол үшін егін
суарудың жайын жақсы білетін Боздақтағы Диқанбайға кісі жіберген. Қас
қарая олар да келіп қалды.
Ала жаздай алақандары ойылып, үлкен-кішісі жабыла жер қазып жүріп,
əрең бітірген тоғаннан су ағызу — бұлар үшін бір мереке, той іспетті.
Ертеңінде бəрі бас құрап, көмейге қарай бет алды. Бөкенің қараша аулы
тоғанның дəл бел ортасында, көмейден екі шақырымдай жерде болатын.
Бала-шаға, ер-əйел демей сол екі аралықты шуға толтырып, аттылы-жаяу
шұбырып келеді.
Өзен суын тоғанға бұру үшін, көктемде əдейі қалдырып кеткен екі
құлаштай жерді əлі де қазу керек еді. Көмейді жөндеу қиынға түскен жоқ,
қолдарына күрек, кетпен, сүймен ұстаған жігіттер ақтық күштерін жұмсап,
жаңағы жерді шай қайнатымға жібермей қопарып тастады. Бірақ су
салатын сəт жақындаған сайын, Бөкенің көңілінен бір қобалжу кетпей тұр.
Жас кезінде сан рет күреске түсіп жүргенде де, дəл мұндай абыржып,
жүрексінбеген шығар. Бұл тоғанды қазуын қазып бітірді-ау, енді осыдан су
жүре ме, мəселе сонда. Салған суы ақпай, сонау бір қайқаңға барғанда
көлкіп қайта шалқыса не істемек? Онда жаз бойы ыстыққа қақталған есіл
еңбектің зая кеткені де... Сол ойын Диқанбайға айтып еді, ол мұнын көңілін
орнықтыра сөйледі.
– Көктемде арқан керіп, қапысыз өлшеген сияқты едік қой. Егер сол
ізден ауытқып кетпесеңдер, көп кедергі бола қоймас... Одан да тоғанды
қандайтын бір малыңды дайындай бер! — деп құрдасына иек қатып, лекіте
күлді.
– Аузыңа май! Осы тоғаннан су жүрді бар ғой, сені май құйрыққа бір
тойғызармын.
Көктемде бұлар тоған қаза бастағанда, осы Диқанбайдың ақылымен,
өзен суының оң жақ кемерге мол аунаған иіндеу тұсын əдейі таңдап алғанды. Солары дұрыс болған екен. Сырт киімдерін шешіп, балақтарын қара
санға дейін түріп алған əлуетті жігіттер көмейде жатқан үлкен тастарды
сүйменмен қопарып, арнаға қарай аунатып жіберуі мұң екен, өзен ағысы
лықсып келіп, тоғанның көмейін сүйір тілімен бір жалап алды да, содан
ары мол екпінмен лап етіп, жөңкіле жөнелді... Сол сəт бүкіл жағалау
қуанышты үнге, айғай-шуға толып кетті.
– А құдай! Ақсарбас!
– Уа, Диқан бабаның аруағы, өзің қолдай гөр!
– Су-су... Су кетіп барады.
– Біздің де бір тоған суға қолымыз жететін күн болады екен-ау!
– Айналайын, Абдыра-ай, сонша жыл асаудай арқырап ағып жатқанда,
жалыңа қол апартпай қойып ең, сенің басыңа да ноқта салдық-ау! — дескен
неше алуан сөздер, көңілді күлкі, айғай-сүрен бүкіл шатқалды
жаңғырықтырды.
Бір топ бала аққан сумен жарысып, тоғанды жағалай жүгіріп барады.
Бөкенің бəйбішесі Қамқа бастатқан қартаң əйелдер мұндай жақсылыққа
шашуларын да ала келген екен. Солар көңілді жарқын үнмен:
– Уа, су иесі Сүлеймен, өзің қолдай гөр!
– Қара қазан, сары баланың тілеуіне осылай жөңкіліп аға бер,
жарықтығым!