Тағдыр - 10

тұрғанда, ел жуандарымен, олармен ауыз жаласқан ұлықтармен біраз
ұстасқан жағдайы бар екен. Уезд бастығының елден алған парасын
əшкерелегені үшін, Əріпті бірнеше ай абақтыға да жауып тастаған. Содан
Семей губерниясына арызданып жүріп, зорға дегенде босанып шығыпты.
Енді, міне, бұл Шəуешекте жүргенде де, артындағы сол өрт əлі өшпей,
бықсып жанып жатса керек. Ел жуандары мұның үстінен арызды үстіүстіне тоғытып, жоғарыға жолдап жатқан көрінеді. Төтеннен келген жау
жоқ əрине. Соңына түскен — өзінің елдегі ағайындары, қазақтар... Консул
Балкашин əзірше ол арыздарға құлақ аспай, мұны қорғап жүрсе керек. Кім
біледі, бара-бара оның шамасы келмей қалуы да мүмкін ғой... Əріп осы
жағдайды баяндай келіп:
– Біздің хал осылай, бауырым. Бұл қазақтың дау-шарынан шекараның ар
жағына өтіп кетсең де құтыла алмайсың, — деп Демежанға қарап күліп
қойды. — Аз ба, көп пе, біраз күн дəмдес болдық. Жасын құрбы, тілеуің
бір, қазақтың сен де бір азаматысың ғой. Бір күні дом айырып,
Тəңірбергенов Шəуешектен қайтып кетсе, ұмытпай еске ала жүрерсің...
Өз қайғысы өзіне жетіп, онсыз да еңсесі түсіп, езіліп келе жатқанда, оған
мына Əріптің мұңы қосылып, Демежанның көңілі мүлде құлазып кетті.
«Апыр-ай, бұл не деген сүркей, мазасыз дүние еді?» деп алыс-аысқа, жырақ
көкжиекке қараған. Бет алдында төрт тарабын биік таулар қоршаған
Құлыстай жазығы жатыр. Сонау солтүстікте көгілдір мұнарға оранып,
Тарбағатай жоталары қылаң береді. Осы сот оған мына Құлыстай өлкесі
бұрынғысынан əлдеқайда кішірейіп кеткендей, дүние бір түрлі тарыла
түскендей əсер қалдырды.
«Шекара» деген бір ауыз сөздің өзінде қандай сиқырлы күш жатқанын
бұл енді сезіп келеді. Осы өлкенің айналасына атақты Қытай қорғанынан
да биік, бірақ көзге көрінбейтін əлдебір қоршау түскен секілді. Өмірдегі
бұрын қалыптасқан үйлесім, тепе-теңдік бұзылып, тағдыр таразысына
жаңа тастар салынған тəрізді. Көзге көрінбейтін əлгі сым-қоршау
адамдардың алқымынан сығып, тынысын тарылтып тұрғандай.
Көктем тасқыны кезінде жыра-сайларда дариядан бөлініп қалатын
шұқанақ сулар болушы еді. Сол таяз суларда желбезегін қағып, тыпырлап
жататын балықтар болушы еді. Не үшін екен, Демежанның көз алдынан
осы сурет кетпей қойды... Бəрі өзгерген, бəрі басқаша түс алған. Тек
жонынан таспа тіліп жатсаң да былқ етпейтін, піл сауырлы Тарбағатай
биіктері ғана сол орнында мизімей мелшиіп тұр.
IX
Шығыс адамдарының қоңырқай, салқын мінезіне бағып, сырттай сыр
алдырмағаны болмаса, бұл күндері Ши-амбының қуанышында шек жоқ еді.
Батысқа қарай ұмтылған тынымсыз жорық, сан қилы саясат пен жылмаң
дипломатия ақыры өз жемісін берді. Маншың əскерінің ат тұяғы келіп
жеткен ең шалғай түкпірде империя жалауы енді құламастай орнығып, басаяғы жүз отыз жылға созылған ұлы эпопея сəтімен аяқталды. Ши-амбы сол
эпопеяның соңғы нүктесін оз қолымен қойғанына бақытты еді. Осымен
отан алдындағы міндеті толығымен өтелді. Өз өмірімде мен де бір тарихи
іс тындырдым деп, енді кімнің алдында болса да ұялмай айтуға болады.
Шекара!.. Көп жылдардан бері қол жетпей келген, асуы биік арман еді
ғой бұл. Жəне бұл шекараны кіммен бөлісіп отыр дейсің той? Он қанаты
батыс Еуропаға, сол қанаты Тынық мұхитқа дейін созылып жатқан екі
басты алып самұрық — құдіретті ұлы Ресеймен енші бөлісіп отыр. Ақ
патшадай арыстанмен сыбата бөлісу оңай болып па? Арыстан жылыжұмсағын өзі жеп, саған шет-пұшпағын, қиқым-сиқымын қалдырса да
өкпелей аласын ба? Дегенмен, Ақ патшада нысап бар екен. Егер əлденені
сылтауратып, ондай сылтау аз ба еді, батыс жақтан соғыс жариялап, Цин
өкіметін Құмылдан ары асырып тастаймын десе, оған төтеп берер кім бар
еді? Тіпті орыстардың өзі килікпей-ақ, ана жылғы дүнгендер мен ұйғырлар
салған өртке май құйып, айдап салып отырса да, Маңшың билеушілерінің
Шығыс Түркістанға қайта оралуы екіталай болатын. Бірақ Ресей оған
бармады ғой. Қайта, қысылғанда көршісіне қол ұшын беріп, бүлікшілерді
жаныштауға көмектесті.
Дегенмен қауіп бұлты кейінгі кезге дейін сейілген жоқ еді. Іленің
жаңжұңы генерал Колпаковскийден əскери көмек сұрап, шақыруын
шақырып алғанымен, орыс қолбасшысы қалың қолмен Құлжаға кіріп, он
жылға жуық ошарылып отырып алғанда, Маңшың билеушілерінің жүрегі
тағы да тас төбесіне шыққан. Жергілікті халықта беттерін құбылаға
бейімдеп, сырт айналып бара жатқан. Сол кездегі кейбір саясатшылар, тіпті
Ши-амбының өзі де: «Қайран Құлжа, енді біздің қолдан кеткен-ақ
шығарсың» деп ойлап еді. Бақытқа қарай, түбі қайыр болды, əйтеуір. Екі ел
арасындағы шекара бəрін өз орнына қойып, шошыған жүректі
орнықтырды.
Қазір Ши-амбының көңіл күйі — көп қиындықпен ұзақ жыл салған
ғимараттың құрылысы бітіп, есік-терезесін орнатып, іргесін қымтап, енді
тек ішкі əшекейі ғана қалған жаңа үйге асығыс кіріп алған пысық
қожайынды еске салар еді. Жаңа үйдің ендігі қалған ою-өрнегі мен тағы
басқа ұсақ-түйегін жата-жастана, асықпай істеп алуға болады.
Сондай бітпеген жұмыстардың бірі — қаладағы қамал құрылысы еді.
Бүгін таң атқалы аймақ əміршісі тыным таппады. Ұлы сəске кезінде сегіз
кісі көтеретін зузасына16 отырып, сол құрылысты көруге шыққан. Шиамбының балдаханасы басқа ұлықтардікінен өзгеше, төбесінде шашақты
жібек шатыры, төңірегінде сол түстес жасыл жібек пердесі бар, отыратын
жеріне мамық төселген, бейне көшпелі күрке тəрізді еді. Əмірші
балдахананың пердесін ысырып қойып, көшедегі халықтың қалай жарылып
жол бергенін, өзіне қалай тəжім еткенін, алдындағы екі жасауылдың тəртіп
сақтамағандарды қалай шықпыртып сабағанына дейін түгел бақылап көріп
келеді. Қала тіршілігі сол бұрынғы ағысында, өзгеріссіз өтіп жатқан
секілді.
Қайда барса да бас иіп, құлдық ұрып тұрған бағынышты жұртын көріп,
мерейі өсіп, шалқып келе жатыр еді. Тек он жылдан бері салынып бітпей
жатқан жаңа жамбылдың құрылысын көрген кезде, тасыған көңілі су
сепкендей басылып қалды. Мұнда көз қуантып, көңіл тұщытар ештеңе жоқ.
Құрылыс жұмысы ете сылбыр, баяу жүріп жатыр екен. Жамбылдың екі
қабырғасын бітіріп, үшінші қабырғасын енді бастапты. Ал терістік жаты
əлі аңғал-саңғал үңірейіп тұр. Мұндағы негізгі жұмыс күші — ішкеріден
ауып келген, не əдейі жер аударылған «чампан» қытайлар... Бұрын көп
шаруа қыр елінен зорлықпен əкелінген еңбек салығының есебінен
атқарылушы еді. Көктемде шекара жөніндегі хабар шығысымен, жергілікті
халықты үркітіп алмайық деп, əлдеқалай сақтық жасап, ондай еріксіз
еңбекті Ши-амбынын өзі тоқтатып тастаған. Енді шекарасы түскір бекіп
болды ғой. Бұдан былай қазақтардан алынатын сол еңбек салығын
қайтадан іске қосу керек шығар.
Осынау үйілген жаубалшықтың бүгінгі заманда түкке қажеті жоқ екенін
Ши-амбының іші сезбейді емес, сезеді. Алайда ертеден келе жатқан ескі
дəстүрге не істей аласын. Қытай салтында, қала болған соң оның бекінісқамалы болу керек. Жоғарғы император кеңсесі бекіткен Шыңжандағы
бекініс салатын қалалардың тізімінде Шəуешек те бар. Енді не де болса,
басталған жұмысты аяқтау керек. Жамбылдың екі қабырғасын қалқайтып,
жартысын үңірейтіп тастап кетсе, Ши-амбының өзі күлкіге қалмай ма.
Сондықтан ол қасына еріп жүрген қамал құрылысының бастығына қатаң
тапсырмалар берді де, тағы да қосымша шаралар белгілеу үшін, асығыс
кеңсеге қарай бет алды.
Алда аймақ əміршісін күтіп тұрған жұмыстар тіпті көп еді. Осы күзден
қалдырмай қыр қазағының арасында сайлау өткізу керек. Бұл —
мемлекеттік шекара бекіп, қазақтың бір бөлігі Еженханға ресми қарағаннан
кейінгі алғашқы сайлау. Бұрын Маңшың өкіметі қазақтарды халық ретінде
санға да, санатқа да қоспай, осы өлкеде уақытша мал жайып жүрген, қаласа
көшіп келіп, қаламаса кез келген уақытта көшіп кететін тұрақсыз, кірме
жұрт деп есептеген ғой. Сондықтан оларда өкіметке салық жинап беретін
əр рудың зəңгілерінен басқа əкімшілік жағынан нақтылы басқару жүйесі
жоқ болатын. Енді жағдай өзгерді. Қазақты да халық деп танып, басқару
ісіне кейбір өзгерістер енгізуге тура келеді.
Ши-амбының көңіліне бір тоқ санайтыны, шекара бөлісінің аумалытөкпелілігіне қарамай, Тарбағатай аймағындағы қазақтар мұрты бүлінбей
түгел осында қалып қойды. Кейбір ауыс-күйіс болғанымен, одан Маншың
өкіметі ұтылған жоқ. Шекара бөлісі кезінде, бүкіл Шығыс Түркістан
бойынша, қазақтың мың жарым түтіні Ресей қарауына көшіп өтсе, оның
есесіне екі мыңнан астам түтін Қытай жатына қоныс аударыпты. Демек
қазақтар осы өлкені түбегейлі мекен етуге бел байлады деген сөз. Мұндай
халықпен енді мықтап шұғылданбаса болмайды.
Жалпы, қазақтар туралы Маншың билеушілері əр кезде əртүрлі көзқарас
ұстанып келді. «Бұл халыққа баяғы Жоңғарлардың кебін кигізіп, жойып
жіберейік, не болмаса батыстағы өздерінін байтақ даласына қарай қуып
тастайық» деген солақайлар да болды. Ал Ши-амбы ондай əпербақан, ұрдажықтарға қосылмай: «Қазақтар бізге əлі де қажет» деген пікірді жақтады.
Өйткені осы бір көшпелі халықтың төрт түлік малын өсіріп, мемлекетке
жүйрік аттар мен семіз ет, жүн, тері дайындап бергеннен басқа титтей
залалы жоқ екенін бұл жақсы түсінді... Сонан соң, алда не күтіп тұрғанын
кім білсін, Ұлы империя қашан бұл өлкені түбегейлі өзіне қаратып, іргесін
бекітіп алғанша, бір байырғы халықтың жер иесі ретінде осында қоныстана
тұруы саясат үшін өте қажет еді. Мұның ар жағында Ши-амбының өз
мүддесі де бұтып жатқаны белгілі. Кез келген ұлыққа өзінің туған
халқынан гөрі бура ғана жұртты басқару əлдеқайда тиімді. Мұнда сен не
істесең де, əй дейтін ажа, қой дейтін қожа жоқ. Анда-санда жоғары жақтың
көмейін мол сыйлықпен тығындап қойып, өзін ен байлықтың ортасында
қалағанынша жүзіп жүре бер. Сондықтан жоғарыда əртүрлі пікір таласы
жүріп жатқан кезде, Ши-амбы қазақтар жөніндегі өз көзқарасын
императордың атына толық жазып жіберген-ді. Көп кешікпей астанадан
жауап келді. Онда Жоғарғы император кеңесі мұның ұсыныстарын толық
қостайтынын білдіріпті...
Аймақ əміршісі кеңсеге қайтып келген соң, қол астындағы кіші
чиновниктерге қамал құрылысын тездету жайында əртүрлі тапсырмалар
беріп, өз қолындағы шексіз биліктің рахатын сезініп сəл отырды да, бір
мезгілде қабырғада ілулі тұрған Шынжаң өлкесінің əкімшілік картасына
көз жіберді. Оның ішінде Жоңғар даласына, əсіресе, өзіне тікелей
бағынышты Тарбағатай аймағының территориясына назар тіктеп, өзіменөзі кеңескендей, қадалып көп отырды.
Ши-амбы соңғы кезде осы өлкенің өткен тарихына ден қойып жүрген.
Бұл өңірде бұрын кімдер жасады? Атақты Жоңғар хандығы қалай құрылып,
қалай күйреді? Мұнда қазақтар қашан келіп қоныстанды? Осынын бəрі дəл
осы тұста оған өте қажет еді. Өз басынын тарихқа үңіліп, архив ақтарып
отыруға уақыты да, ебі де жоқ-тұғын. Сондықтан ол осыдан бірнеше күн
бұрын өз құзырына Ли-шансыңды шақырып алған. Оған неше түрлі
сұрақтар қойып, бірнеше сағат бойы жалықпай тыңдаған. Ли-шансың өткен
тарихтың ұшы-қиырына жете алмайтын болған соң, түстен кейін үйіне
барып, өзінін Шығыс Түркістан шежіресі жөніндегі жазбаларын əкеліп
берді.
– Осыны бір оқып шығыңызшы, ұлы мəртебелім, — деген қолмен
көшіріліп, əдемілеп түптелген, үлкен бір томдықты ұсынып жатып. — Көп
жылдан бері көз майымды тауысқан еңбегім еді. Егер сізге ұнай қалса, осы
еңбектің орталықтан кітап болып шығуына көмектескендей боласыз ба? Ол
жағын соңынан сөйлесерміз...
Ши-амбы кешеден бері сол қолжазбаны оқып жатыр еді. Оқта-текте
кітаптан басын көтеріп: «Гимназияның қарапайым мұғалімі осынын бəрін
қайдан біле береді?» деп басын шайқап тамсанып қояды. Бұл тарих деген
де қызық нəрсе екен ғой. Кімдердің табаны тимеген, кімдер шандатпаған
бұл өлкені?! Ежелгі Гундер мен Түрік қағанаттарын былай қойғанда,
Шыңғыс хан заманынан бұрын да, одан кейін де бұл Құлыстайды негізінен
Наймандар мекендепті. Ал Наймандарды XVII ғасырдың орта шенінде
Ойраттар ығыстырып шығарыпты. Сөйтіп батыс пен шығысты бірдей
тітіреткен атақты Жоңғар хандығы осында өзінің гүлдену дəуірін өткізіп,
бір ғасырдан астам емін-еркін дəурен сүріпті. Ен соңыңда өз иелігін
кеңейте түсуді көздеген Цин империясы Жоңғар мемлекетін жер бетінен
тып-типыл өшіріп, бұл өлкені күшпен қаратып алғанына да, міне, жүз отыз
жылдай уақыт өтіпті.
Алыс тарихқа көз жіберсең, бір ғажабы, дүние алма-кезек төңкеріліп,
күштілер мен əлсіздер үнемі орын алмастырып отырған екен. Оған
мысалды алыстан іздемей-ақ осы Ши-амбының арғы аталары
Маньчжурлерді-ақ алайықшы. Бір кезде солтүстік шығыс аймақтарда өзара
қырқысып жататын таңғұттар мен шүршіттер түптің түбінде бас біріктіріп,
бір тұтас Маньчжур ұлысына айналады, сөйтіп ұлан-байтақ Қытай
мемлекетін өзіне қаратып алады деп кім ойлаған?! Олар күні кеше
монғолдар мен Қытайдың Минь династиясынан кезек соққы керіп, қиыр
шығысқа барып паналаған көшпелі тайпалар емес пе еді.
Тұңғыш рет Таңғұттар мен Шүршіттердің басын қосып, бір тудың
астына жинаған — Нурхашит хан болды. Ол 1616 жылы «Шығыс Алған
ордасы» деп аталатын қуатты Маньчжур мемлекетін құрып, өз иелігін тез
кеңейте бастады. 1624 жылы ішкі Моңғолия феодалдарын өзіне
бағындырды. Маньчжурлерге бағынбай көпке дейін тіресіп келген —
ежелгі Шыңғысхан Ордасының жұрнағы — Халқа хандығы болатын. Бірақ
халқа-моңғолдың ер жүрек ханы Лигден өлген соң, олар да ұзақ шыдап
тұра алмады. 1636 жылы ішкі Монғолияда құрылтай шақырылып, сол
жиында бүкіл монғол тайпалары маньчжур билеушісі Авхайды өздеріне
ұлы қаған етіп сайлады.
Сөйтіп көп ұзамай шығыстағы аса күшті мемлекеттің біріне айналған
Маньчжурия «Шығыс Алтын ордасы» деген бұрынғы атын өзгертіп,
өздерін «Цин мемлекеті» деп жариялады. Оған бүкіл Монғолиямен қоса
маңайындағы тағы басқа ұсақ тайпалардың бəрі қарады. Маньчжурлердің
жатса- тұрса ойынан шықпайтын ендігі арманы — өздерінің ежелден бергі
қырғи қабақ көршісі — ұлы Қытай мемлекетін басып алу ғана еді. Ақыры
оның да орайы келе кетті.
Бұл тұста мемлекетті үш жүз жылға жуық билеп келген Қытайдың Мин
династиясы өз ішінде етек алған шаруалар көтерілісін баса алмай,
феодалдар өзара жақ-жақ болып соғысып, əбден титықтап тұрған кезі еді.
Дəл сол жылы көтерілісші шаруалар Хуанхадан өтіп келіп, Пекинді қоршап
алған. Мин династиясының ең соңғы императоры Чун Чжань бұл қорлыққа
шыдамай, өз сарайында асылып өлген-ді... Қытайдың əлсіреуін көптен
күтіп отырған маньчжурлер осы қолайлы сəтті пайдаланып қалды. 1644
жылдың жазында шекараға таяу əкеліп, күні бұрын дайындап қойған қалың
атты əскерді бірден жауып жіберді де, өзара соғысып жатқан шаруалар мен
феодалдар тобын оп-оңай талқандап, Пекинді басып алды... Сөйтіп
маньчжурдер үстемдік еткен Қытайдың Цин17 династиясы дүниеге осылай
келген еді. Міне, содан бері де арада 240 жылдай уақыт өтіпті. Цин
династиясы алғаш таққа отырғанда, қытайлар 300 миллион, ал
маньчжурлер небəрі 300 мыңға жетер-жетпес екен. Міне, құдайға шүкір,
көк тəңірісінің қолдауымен, асыл текті маньчжур ұрпағы өзінен мың еседей
көп халықты ұзақ жылдар бойы шып-шырғасын шығармай билеп келеді.
Бірақ қытайдай көп халықты басып алған елдің де, оған бағынышты
болған елдің де шекесі қызбайтыны белгілі. Арада бірер жүз жыл өткенде,
əлгі басқыншының аты ғана қалады да, өздері қытайға сіңіп, жұтылып
кетеді. Бұл елді күшпен өзіме бағындырдым деген Шыңғысхан ұрпағы
Құбылай ордасының да келешегі осылай болып тынған. Маньчжурлер
тарихтың осы сабағын ескеріп, алғашқы күннен бастап-ақ өздерін сақтап
қалудың шараларын қарастырып бакты. Қан бұзылмас үшін маньчжур мен
қытай некелесуге тыйым салды. Қалың қытайды түгелімен айдар қоюға
мəжбүр етті. Сонан кейінгі маньчжурлердің жанын сақтап тұрған —
қолындағы əкімшілік пен шексіз билік. Қазір Қытайда Көктің ұлы
императордан бастап, сарайдағы үлкен ұлықтар, өлке бастықтары мен
аймақтың губернаторлары — династия тірегі тек маньчжур ұлтынан болуға
тиіс... Бірақ соған қарамастан, көп көптігін істемей қоятын емес.
Маньчжурлер, əйтеуір, ата тегін ұмытпай, ақ сүйекпіз деп шіренгенімен,
салт-сана, дін, тіл жөнінен баяғыда-ақ қытайласып болған-ды. Мемлекеттік
дін, этикалық заң жүйесі ретінде, бұлар да сол баяғы Конфуций ілімін
қабылдаған. Осыдан 2500 жыл бұрын өмір сүрген Конфуцийге жан
теңгермей, оған Куңзі18 деген құрметті атақ берді... «Асыл текті маньчжур
ұрпағының бірі — осы аймақтың əміршісі Ши-амбы ғой. Бұл да өзінін ата
салттары мен ана тілін ұмыта бастаған» депті Ли-шансың.
Ши-амбы осы тұсқа келгенде кітаптан басын көтеріп алды. Лишансыңның айтып отырғаны жалпы шындық болғанымен, маньчжурлердің
тегін тым қазбалап кеткені шамына тиіп, ұнаңқырамай қалды. «Маньчжур
зиялысы болса бұлай жазбас еді, қанша дегенмен өз қанына тартады-ау, —
деп ойлады ішінен. — Мына бетінде бұл кітапты қалай бастырам деп жүр
екен? Дəмесін қарай гөр өзінін...» Бірақ өзіне қажетті деректер іздеп, амал
жоқ, оқуды онан ары жалғастыра берді.
Ал мына қолжазбада Жоңғар мемлекетінің дүниеге келуі — өз алдына
жатқан бір хикая. Əсілі, «Жоңғар» деген сөз ешбір ұлттың да, халықтың да
атын білдірмейді екен. Кезінде Монғолияға қарайтын тайпалар
қоныстанған жер жағдайына қарап: Зунгар (сол қанат), Барунгар (оң қанат)
деп екіге бөлініпті той. Сол «Зунгарды» көрші халықтар өз тіліне бейімдей
өзгертіп, «Жоңғарға» айналдырып алған. Зунгар тобының құрамында
Ойраттың төрт тайпасы: Щорстар мен Дүрбіттер, Торғауыттар мен
Хошуттар бар еді. 1636 жылы монғолдың он қанаты — Барунгарлар Цин
империясына қарап кеткенде, сол қанаттағы жоңғарлар ол қармаққа
ілінбей, асаулық көрсетіп, бөлініп шыққан. Олар көп ұзамай монғолдың
Қобда аймағында құрылтай ашып, өздерін «Жоңғария мемлекеті» деп
жариялады. Щорс тайпасынан қонтайжыны өздеріне хан етіп сайлады.
Жалпы, Ойраттар əр кезеңде монғолдың қоластына күшпен бағынғаны
болмаса, олармен өмір бойы жауласып өткен қаны қас тайпалар еді. Олар
ежелден бері Керей, Найман ұлыстарымен іргелес, Алтай тауларын мекен
етіп келген. Шыңғыс хан күшейіп, бас көтере бастағанда, оған қарсы
соғысу үшін, наймандармен одақ құрғаны да тарихтан белгілі. Бірақ
болашақ ұлы қағанға бұлардың ешқайсысы да төтеп бере алған жоқ.
Монғолдың «Құпия шежіресінде» айтылтанындай, Керей мен Найман
хандығы жеңілген соң, 1208 жылы Шыңғысханға күшпен бағынатын
«орман елі» — осы ойраттар болатын. Монғол империясы ыдырағаннан
кейін, ойраттар қайтадан бас көтеріп, Халқа-монғолдарына үнемі
шабуылдаумен болды. Əсілі монғол хандығының берекесін кетіріп,
олардың Цин империясына тізе бүгуін тездеткен — осы екі ел арасындағы
шапқыншылықтың салдары еді.
Батур қонтайжы таққа отырған жылдары Жоңғар хандығы қанатын кеңге
жайып, едəуір күшейе бастаған. Бірақ тақ таласы бəсеңдемеді. 1665 жылы
Батур қонтайжы өлді де, оның орнына біраз уақыт баласы Сэнге хан болып
тұрды. Ол да ұзаққа бармады. Оны шешесі бір, əкесі бөлек туысы Зодов
деген өлтіріп, хан тағын тартып алды.
Ел ішінде осындай қан төгіс, тақ тартысы жүріп жатқанда, Сэнгенің
туған інісі — Халдан Тибеттегі Далай ламаның қолында шəкірт болатын.
Ол арт жақтағы ағасының өлімін естісімен оқуын тастап, елге оралды.
Халдан бастабында сыр алдырмай, ханның сеніміне кіріп, аз уақыт ел
ішінде лама болып жүрді де, оңтайы келген сəтте Зодовты мүрдем кетіріп,
1671 жылы өзін бүкіл Жоңғарияға хан етіп жариялады.
Халдан билік басына келген соң, тақталасы кезінде ыдырай бастаған
Ойрат тайпаларын қайтадан біріктіріп, ашса алақанында, жұмса
жұдырығында ұстады. Ол көп кешікпей бүкіл Шығыс Түркістанды өзіне
қаратып алды. Хан ордасын Құлжаға көшірді. Іле бойында малмен бірге
егіншілікті қатар өркендетіп, қарауындағы халықтың тұрмысын едəуір
жақсартты. Шығыстағы Халқа-монғолдары мен батысындағы қазақ еліне
кезек шабуылдап, соғыстан қыруар олжа түсіріп отырды. Аз жылда Халдан
ханның абыройының асқаны сонша, кешікпей оған Далай лама «Халдан
Башухты19» деген құрметті атақ берді.
Халдан Башухтының бұл кездегі қимыл-əрекеті үш жақты қоршауда
қалған көкжал қасқырды еске салатын еді. Ол өз тұсында Цин
империясымен де талай шайқасып, оның əскерін Жоңғарияға жолатпады.
Ара-арасында Монғолия мен қазақ даласына да олжа түсіруді көздеген
жорықтар жасап отырды. Бірақ қанша көкжал болғанымен, тағдырдың
құрығынан ол да құтыла алған жоқ. 1697 жылы, 13-наурызда Цин əскерімен
болған соңғы бір шайқаста жоңғарлар оңбай жеңілді де, Халдан Башухты1
ақыры у ішіп өлді. Өйткені оған енді барар жер, басар таудың өзі қалмаған.
Ол жорықта жүргенде, немере інісі Цеван Ребдан өзін хан деп жариялап,
Жоңғар тағына орнығып отырып алған болатын. Цеван Ребдан таққа
отырғанда, Жоңғарияда жиырма түмен20 түтін, алпыс түмен адам бар деп
есептелген екен. Ол да өз тұсында, баяғы Халдан Башухты сияқты, көрші
елдерге үсті-үстіне шабуылдаумен болды. Қазақтың Тəуке ханы тұсында
қазақ пен қалмақ талай рет соғысып, екі жақ алма-кезек жеңіске жетіп
отырған. Ақыры Цеван Ребдан 1715 жылы Қашқария ұйғырларын, содан
арада екі жыл өткенде Тибетті басып алды. Мұнысы шығыстағы Цин
империясына көрсеткен қыры, тұрысатын жерінді айт деп, ашық майданға
шақырған қоқан-лоқысы еді.
Бұл жағдай, шынында да, Қашқария мен Тибетті сырттай иемденіп
жүрген Цин империясының шамына қатты тиді. Дəл іргесінде Жоңғарлар
жортып жүргенде, өздеріне тыныштық болмасын біліп, ұлы империя осы
бір қоқаңдаған немелерді біржола құртып жіберуді ойлаған. Сол мақсатпен
1722 жылы күзде құрамында алпыс мыңдай əскері бар, мұздай қаруланған
Цин армиясы Құмылдан өтіп, Үрімжі, Тұрпан бағытына қарай ішкерілеп
келе жатты. Жер қайысқан қалың қол осы екпінімен келіп соқтыққанда,
жоңғарлардың мұндай күшке төтеп берер-бермесі екіталай еді. Алайда
күтпеген жағдай Цеван Ребданды төніп тұрған қатерден көрінеу сақтап
қалды. Сол жылы желтоқсан айында Цин императоры Канси ойда жоқта
опат болды да, оның орнына таққа отырған жаңа император, бүкіл ел
бойынша жыл уағына дейін жарияланған азаға байланысты, Жоңғар
жорығын тоқтатып, кезеніп келген жауымен бейбіт бітім жасауға мəжбүр
болды.
Тарихта ұшырасатын кездейсоқ қырсық деген осы. Егер сол жылы
император Канси өлмесе, Цин армиясы жоңғарға қарсы шабуылын
тоқтатпай жалғастыра беретін болса, онда енді үш-төрт айдан кейін қазақ
елін қан қақсатқан қырғын соғыс «Ақтабан шұбырынды» да болмас еді.
Ақыры Цеван Ребдан 1723 жылдың көктемінде Цин армиясына қарсы
дайындап отырған қырық мың əскерін қазақ даласына қарай тұтқиылдан
жапты да жіберді. Ал Жоңғар хандығы Цин империясына қарсы соғысады,
енді соның қызығын көреміз деп отырған қазақ хандары қапыда қалды. Бұл
жорықтың немен тыңғаны белгілі: жоңғарлар қазақ хандығын қатты
əлсіретіп, əрі өздерінің де сілікпесі шығып, нəтижеде қазақтарды Ресей
қолтығын паналауға мəжбүр етті.
1727 жылы Цеван Ребдан өліп, оның орнына таққа баласы Галден Церен
отырды. Жоңғарияның бұл ер жүрек ханы өмір бойы қазақтарға қарсы
соғысумен өтті. Қазақ хандығы алғашқы соққыдан кейін тез ес жинап, көп
ұзамай теке тіреске келіп, бірте-бірте күш теңестіре бастаған. Кейінірек
Абылай тұсында өз жерлерін азат етіп, жоңғарларды кейін тықсырып,
айдап та тастады. Алайда жарты ғасырға созылған үздіксіз соғыс Азиядағы
көшпенділердің соңғы сарқыты болып есептелетін, ең жауынгер екі
хандықты да қатты əлсіретіп еді. Бұл жылдары Ақ патша да, Цин өкіметі де
қазақ пен ойраттың бұл шайқасына тікелей араласқан жоқ. Екі жауынгер
халық онсыз да бірін-бірі құртып тынатынына көздері жетті де, солардың
аңыстарын аңдып, орайлы сəтін күтіп, сырттай бақылады да отырды.
Ақыры көп ұзамай соң күткен сəтте келіп жетіп еді. 1745 жылы Жоңғар
ордасының ең соңғы атақты ханы Галден Церен қайтыс болды. Осыдан
кейін-ақ Жоңғар тағының берекесі кетті. Тағы да тақ үшін шайқас
басталды. Галден Цереннің орнына аз уақыт ханның заңды мұрагері — жас
жігіт Цеван Доржи отырып еді. Көп ұзатпай оны Галден Цереннің некесіз
ұлы Лама Доржи өлтіріп, тағын тартып алды. Билік басында ол да алаңсыз,
ұзақ отыра алмады. Өйткені бұл кезде Лама Доржидың да бақталастары аз
емес болатын. Енді оның соңына жоңғар тағынан үміткерлер: Дабашы мен
Əмірсана түсті. Бұл екеуі де оңай жау емес. Дабашы — баяғы Батур
қонтайшыдан тарайтын, бір кезде Тибетке басып кірген ойрат нояны Церен
Дондубаның немересі. Ал Əмірсана болса — Галден Цереннің
қарындасынан туған жиені.
Лама Доржидың айбарынан ығысқан Дабашы мен Əмірсана басында
қазақ ханы Абылайдың қолтығына барып паналаған. Алысты болжайтын
үлкен саясатшы Абылайға керегінің өзі де осы еді. Ол екі қашқынның
қолтығына су бүркіп, аздаған əскери көмек берген болып, оларды үнемі
Жоңғар ордасына қарсы айдап салумен болды. Ақыры əлгі екеуі қазақ
хандығының көмегімен Лама Доржидың түбіне жетіп, бұл жолы хан тағына
Дабашы отырды.
Алайда «əттен хан тағына бір отырсам-ау» деп қатты құмартқан
адамның бірі Əмірсана еді. Бұл жолы мақсатына жете алмай, алдындағы
асын Дабашы тартып əкеткендей бір күйге түскен. Енді бұрынғы
одақтастар: Дабашы мен Əмірсананың арасында тақталасы басталды.
Əмірсана Тарбағатайдағы торғауыттар мен дүрбіттерге арқа сүйесе,
Дабашы хан ордасына бір табан жақын Щорстар мен Хошуттардың
қолдауына ие болды. Бар билікті өз қолына алған Дабашы өзінін бак
күндесі Əмірсананы орда маңына жолату былай тұрсын, қолына түссе түтіп
жеуге бар еді. Ақыры, 1754 жылы аздаған қолмен Ордаға қарсы шапқан
Əмірсана Дабашының отыз мың əскерінен оңбай жеңілді де, бүкіл
Жоңғариядан пана таппай, Цин империясының қоластына қашып өтті.
Ендігі бар үміті — империяның қолдауымен, тіпті, соған жартылай бодан
болса да, өзінін, ежелгі арманы болған жоңғар тағына қалайда бір отыру
еді.
Мұндай қолайлы кезенді Цин империясы да құр жібергісі келмеді. Сəт
сағаты соқты, Жоңғар хандығын жер бетінен аластап, мүлде құртып
жіберетін кез енді келді деп шешкен. 1756 жылы генерал Баньди басқарған
тоқсан мың əскер, Əмірсанаға жол бастатып, Жоңғарияға қарай бет түзеді.
Дəл осы жылы қас қылғандай жоңғар даласына қара шешек деген індет
жайылып, бұқара халықтың аурудан есі шығып жатқан-ды. Дабашының
шағын əскері жер қайысқан қалың қолға төтеп бере алмады. Алғашқы
шайқастың өзінде-ақ күйрей жеңіліп, өзі жан сауғалап, қашуға мəжбүр
болды.
«Дүние кезек» деген сол. Біреуге жасаған қастандығын, опасыздығын
түбінде алдыннан шықпай қоймайды екен. Осыдан отыз үш жыл бұрын
Жоңғарлар бейбіт жатқан қазақ еліне не істесе, Цин империясы соны екіүш есе артығымен алдына келтірді. Қалың ойрат қара шешектен бір
қырылса, қалғандары маньчжур, шахар, сібе-солаң жасағынан құралған
басқыншы əскердің найзасының ұшында кетті. Бұл жолы ешқандай
аяушылық, тұтқынға алу деген болмады. Цин армиясы тірі жоңғар көрсе,
бала-шаға, кəрі-жас демей қырып, жан сауғалап тығылған жерлерінен
тінтіп жүріп өлтірді. Тарихи деректерде бұл қырғын соғыста, ойраты бар,
басқасы бар, бір миллионға жуық адамның харап болғаны айтылады...
Жоңғар ордасының сірге жияр соңғы ханы Дабашы аздаған қолмен мұзарт
асып, Қашқарияға қашқан екен. Оны сонда бас сауғалап тығылып жүрген
жерінен Ош əкімі ұстап алып, Цин өкіметіне табыс етеді.
Мұндайда күші басым жауға төтеп бере алмай, қапылыста қолға түсу де,
өз елінің бостандығы үшін жер құшып, қаза табу да, немесе қорлыққа
шыдамай у ішіп өлу де, бəрі-бəрі де ештеңе емес екен. Жоңғар
нояндарының ішінде соның бəрінен де ауыр жаза шегіп, қасіретті халге
ұшыраған — Əмірсана болды. Оның «Жоңғар тағына бір отырсам-ау»
деген өмір бойғы арманы көз алдында сатымдай ыдырап, жойылған жоңғар
жұртымен бірге келмеске кетті. Əмірсана Цин империясынан өзгені күтсе
де, дəл мынадай қанды қасап қаталдықты күтпеген. Ол, өз ойынша, ұлы
император менің осы еңбегімді ескереді, Дабашының көзін жойып, оның
орнына таққа мені отырғызады деп үміттенген... Енді, міне, дүниеде
жоңғар мемлекеті де жоқ, оны билейтін хан тағы да жоқ бəрі де жер бетінен
жойылып, күлі көкке ұшты. Бір кезде төрт түлік малын сыйдыра алмай
мыңғырып жататын қалың ойраттың орнында ойрандалған жұрты, қан
сасыған иесіз дала ғана жатыр. Бұл – оның талай қырғынға қатысып жүріп
өмірі көрмеген, көрмек түгіл санасына сыймайтын сұмдығы еді. Сол
сұмдықты көргенде Əмірсана ауыр қайғыны көтере алмай есі ауып, аттан
құлап түсті.
Оның бұдан былайғы əрекетін де дені сау, есі дұрыс адамның қылығы
деп айту қиын. Есі дұрыс адам мұндайда у ішіп, пе өзіне қанжар салып өлуі
керек еді. Бірақ Əмірсана өйтпеді. Ол енді көзіне қан толып, өлім есірігі
билеген, жанкешті, жынды адамның мінезіне басты. Цин өкіметінің кейін
жарылқаймыз деген уəдесіне де, итке сүйек тастағандай қорлап ұсынған
«уаң» деген атағына да қараған жоқ. Өзі сияқты əр қуыста бас сауғалап,
қашып-пысып жүрген біраз адамды маңайына топтап алды да, тауға шығып
кетті. Өзінше кек алу жолына түсіп, Цин əскерімен тиіп-қашып соғысқан
болды. Бірақ енді бəрі де кеш еді. Əмірсананың аздаған қолмен аласұрған
шабуылдары бақайшағына дейін қаруланған қалың əскерге шыбын шаққан
құрлы əсер еткен жоқ. Ақыры онысынан ештеңе өнбейтін болған соң,
əлдебір алдамшы үміттің жетегімен Ресейге қашып өтті де, көп ұзамай сол
жақта қайтыс болды.
Сөйтіп, Əмірсана өзінін қайталанбас қайғылы тағдырымен, адамзат
тарихындағы өз елін сатқан, өзімшіл опасыздардың маңдай алдынан орын
алды. Əмірсана туралы қазір ойраттар арасында мынадай аңыз бар. Оны
əлдеқайда қашып жүріп, өз ажалынан өлді демейді. Қалың ойрат Цин
əскерінің қолынан қанға бөгіп, қырылып жатқан кезде, Əмірсана құдайдың
қарғысына ұшырап, төрт көз қара төбетке айналып кетіпті деседі. Сол төрт
көз ит бүгінге дейін Құбының құмында жападан-жалғыз қорлықпен күн
кешіп жүрген көрінеді. Жапан түзде шөлден қаталап, тілі салақтап, бір
жұтым су іздейтін болса керек. Кейде əлдебір алыстан сылдыраған бұлақ
үні естілгендей болады. Əлгі жаққа жан ұшырып жетсе, су дегені
сылдыраған су емес, бұлдыраған сағым болып шығады. Сол алдамшы елес
мəңгі-бақи қайталана береді. Иə, Əмірсана қазір де Құбының құба шөлінде
төрт көз ит кейпіне түсіп, жазасын тартып жүрген көрінеді...
Ши-амбы алдында жатқан Ли-шансыңның жазбаларын осы араға дейін
оқып келді де, басын шайқап отырып қалды. Көз алдынан тізіліп өтіп
жатқан қайғылы оқиғалар, төгілген қан мен ашынған жандар оны да əбден
шаршатқандай болып еді. Алдындағы күміс табақшада əлдеқашан сөніп
қалған имек бас, ұзын трубкасына темекі толтырып, оған аздаған апиын
ұнтағын сеуіп қайта тұтатты.
Апыр-ай, қандай ауыр көріністер... Бір халық құрып бітерде алдымен
ауыз бірліктен айрылып, іштей іріп, тоза бастайды екен ғой. Бұл
көшпенділердің түбіне жеткен бақ күндестік пен тақ таласы екен.
Адамдардың болашаққа деген сенімі азайып, ел ішін өзімшіл опасыздық,
сатқындық жайлап алатын көрінеді... Дегенмен осы оқиғаларды кімнің