Тағдыр - 29

жылқы жоғалтып, соның ізіне түсе келген жоқшылар екен. Алдырғандары
аз емес, ат-айғыры, ту биесі аралас қырық-отыз жылқының сорабы. Сол
жылқы бергі Қорымсу бойынан Орқашарға көшеміз деп отырғанда, бір
түнде жоқ болып шыққан. Ұрылар күні бұрын торуылдап, ұрымтал мезетті
күтіп жүрсе керек. Басқа жылқышылар ауылға ас ішуге кеткенде, өрісте
қалған екі күзетшіні сойылмен бір-бір қағып, оп-оңай түсіріпті де, топ
жылқыны бөліп алып, дүркірете қуып əкеткен.
Ертеңінде қалмақтар із кесіп жүріп, қолды болған жылқының күнгейдегі
Төртуыл жағына кеткенін шамалайды. Сол маңда бір атақты жауырыншы
бар екен, ол да жауырынға қарап жіберіп, ұзап бара жатқан жылқының
бағытын дəл нұсқап беріпті... Содан іле-шала бір топ қуғыншы шығады.
Олар суыт жүріс, қуғын үстіндегі жылқының жас тезегінен, сойдақталып
жатқан із сорабынан жаңылмай, Сібеті өзенінен өтіп, бергі бетте отырған
Төртуыл ауылдарының шетіне дейін келеді. Бірақ бұл жұрт жаппай
жайлауға көшіп жатқан қарбалас кез болғандықтан, ел ішіне ілінген соң
жылқының ізі шиырға қосылып, адастырып кетеді... Осыдан кейін амалы
құрыған қуғыншылар еліне қайтып барып, енді өздерінің даугер
жоқшыларын атқа мінгізіпті.
Қолқа осы жайларды баяндай келіп, қасындағы серіктерін таныстырды.
Манадан бері сөзге араласпай түсін суыққа салып, түйіліп отырған егделеу
екі қалмақ — жоғалған жылқының иелері екен. Ал олардан төменірек
жайғасқан ұзын бойлы, көсе қара — жаңағы ізшіл, жауырыншының нақ өзі
— Бодуха əулие. Сонан кейінгі жастау жігіт жай атқосшы, шабарман
көрінеді.
Жорға тілді Қолқадан сөз артылар емес. Демежанның алды-артын орап,
тұйыққа қамағандай, жығатын жеріне жақындап келеді.
– Алдырған — албырт. Мал ашуы үстінде бұл қалмақтар көрінгенге күйе
жағып отыр деп ойламаңыз, үкірдай. Қолды болған жылқы сіздің елдің
қалың ортасына келіп сіңіп отыр. Кірген із бар да, шыққан із жоқ. Демек,
ұры — басқа жақтан келіп, із тастаған біреу емес, осы елдің өз адамы. Ал
атын атап, түсін түстеп бер десеңіз, ұрымыз — Байсерке. Дəл жылқы
жоғалар алдында Байсеркенің біздің жаққа келгенін көрген адамдар бар.
Айғақ-куəмыз дайын... Соққыға жығылған екі жылқышының бірі қазір əл
үстінде жатыр. «Бас жарылса бөрік ішінде» деп, енді соның аман қалуын
тілеп отырмыз. Егер ол олай-бұлай боп кетсе, Байсерке ұры ғана емес,
қанды мойын құныкерім болып шығады. Осы істі əділ тексеріп, жоғалған
малымызды алдымызға салып берер деген үмітпен өзіңізге жүгіне келген
жайымыз бар, — деп ауыр салмақ сала, зіл тастай сөйлеп отыр.
Осыдан кейін Қолқа өз үкірдайлары Маданның Демежанға жолдаған
сəлем хатын ұсынды. Хат мазмұны да жаңағы айтылған жайларды
баяндайды. Ең соңында Мадан: «іргелес отырған қазақ-қалмақ бұдан кейін
де тату-тəтті тұрғанымыз жақсы ғой. Ел арасы ушығып, егерге айналып
кетпесін» дей келіп, мына барған адамдарды көп сандалтпай, шаруасын
тезірек тындырып беруді өтініпті.
Демежанның қабағы түсіп, науқасы жанына батқан адамдай шытына
ойланып қалды. «Қап, тағы бір айықпас даудың басталғаны ма? Тынымтағат таптырар күні болар ма екен бұл елдің. Түзден қашып, үйге тығылсаң,
апанда жатқан аюдай сүңгілеп тұрғызатыны бар-ау... Оңаша от басында
өткізетін аз күнгі жайлау қызығын да көп көргені ме?» деп біреулер
тұнығына тас атып лайлағандай, іштей қатты күйінді.
Қазақтың бойында балтамен шауып тастайтын мін-мерез көп қой.
Солардың ішінде Демежанның өте-мөте жек көретіні — осы барымта мен
ұрлық... Ұрлықты тыйям деп қанша алысса да, көп жылдан бері осы бір
Байсерке деген пəлеге шамасы жетпей-ақ қойды. Демежан оны ұры деп
айыптаса, басқа ел жуандары «батырым, барымташым» деп араға түседі.
Көшпелі қауым əлі батырлық пен ұрлықтың ара-жігін ажырата алмай жүр.
Заманы өткен соң, батыр деген адамыңыз барымташыға, одан ұсақтап
барып, ақыры ұрыға айналып кетеді екен ғой... Ал соны түсініп жүрген кісі
бар ма? Осындағы Төртуылдың көп атқамінері Байсеркені ел қорғайтын
батырымыз, арысқа салар айбарымыз деп қолпаштайды. Олар өзге жұрттан
есе қайтару үшін, басқа елдің ұрылары басынып кетпеуі үшін, осындай бір
баукеспе ұрыны, жалаңтөс жанкештіні қолдарында үкілеп ұстап отырғанды
ұнатады. Байсерке əлдеқалай ұрлықтан ұсталып қалса, сол үшін жығынды
болып, айып төлеуден жалықпайды. Жəне соның ауыр салмағы, көп
шығыны қарапайым халыққа түседі.
Байсерке осыдан үш-төрт жыл бұрын Керейден көп жылқы алып, оның
ауыртпалығы тағы да жұрт үстіне түсетін болған соң, Демежан ол
шығынды төлетпей, ұрыны абақтыға жаптырып тастаған. Соған осы елдің
жуандары көнді ме? «Ойбай, арысымызды қапасқа қаматпаймыз» деп,
Төртуылдың ақсақал, қарасақалы түгел жиналып келіп, салмақ салып
отырып алды. Оларды тыңдамаса, Демежанның қаны бөлек бөтендігі,
ағайынға жаны ашымас, жатбауырлығы саналатын болды. Сонан соң, амал
жоқ, мол шығынды қалың Қараменденің мойнына салды да, Байсеркені
абақтыдан босатып жіберді... Өзінің сондағы көңіл жықпас
солқылдақтығына енді өкініп отыр.
Обалы кəнеки, ұрлықты Маншың ұлықтары да қатты жек көріп, оны
қылмыс атаулының сорақысы деп біледі. Бəлкім, маньчжур-қытай
жұртының да өзіндік кемістіктері көп болар, бірақ аштан өліп бара жатса да
ұрлық жасамайды. Олар ұрлықты адам санасынан мүлдем жойып жіберген
десе де болады. Ежелгі ерте заманда бір қатал император ұрлық қылған
адамның бір қолын шауып тастау туралы заң шығарған екен. Содан бері
қылмыстың бұл түрі тас тыйылған. Қазақ ортасында ұрлық бар жəне
жылқыны ұрлағанда бірлеп-екілеп емес, жүздеп-елулеп бір-ақ айдайды
дегенді естігенде, қытай адамдары жағасын ұстайды. Бұл алғаш үкірдай
сайланғанда, Ши-амбының Демежанға айтқан үлкен өтініші де осы
жөнінде болып еді.
– Басқасын көре жатармыз. Алдымен осы ұрлықты тыйшы. Ұрлық
істеген адамға еш рақым болмасын — деп қатты тапсырған-ды.
Енді, міне, «бір қарын майды бір құмалақ шірітеді» дегендей, бір
Байсеркенің өзі-ақ бүкіл ел атына кір келтіріп бітті. Демежан қазір де
ештемеге көзі жетпесе де, мына жылқыдан Байсеркенің қолы таза емес
екенін ішкі бір түйсікпен аңғарғандай болып еді. Мына қалмақтар жай
жүрген жоқ, бірдеңенің иісін анық сезіп келіп отыр. Əйтсе де, Демежан
бірден жығыла кеткісі келмей, екі ұштылау жауап қайырды.
– Біздің қазақ та малы жоғалса, алдымен құмалақ салып, бал ашады.
Бірақ құмалақтың сөзі оншалық дəл шыға бермейді, — деді қонақтарының
жүзіне күле қарап отырып. — Сіздер жауырынға қарап болжаған
екенсіздер. Кім білсін, оған қаншалық сенуге болатынын. Анықтап көрейік:
егер болжамдарыңыз дұрыс шықса, малдарыңызды айдап қайтарсыздар. Ал
балша шықса, онда бəрімізді əуреге салған жалақор жауырынды отқа
жатуға тура келер.
Қалмақтар бірінің бетіне бірі қарап, əлгі сөзді көңілдеріне ауыр алып
қалғаны байқалды.
– Ұрыны ұстап бермесеңіз, өзіңіз біліңіз. Бірақ біздің Бодуха əулиеге
күмəн келтіруші болмаңыз, — деді төрде отырған мал иелерінің бірі. —
Бодуха — жай жауырыншы емес, əрі құрметті ламалардың бірі. Ол
ешқашан өтірік айтпайды.
Бет-аузында бір тал қылтанақ жоқ, ілмиген, арық Бодуха бірдеңе
айтқысы келгендей тамағын кенеді де, қалмақша түсініксіз əлдебір сөзді
күңк етіп, үнсіз қалды. Демежан бір жағы ермек болсын деген оймен, əрі
қалмақ балгерін сынағысы келіп:
– Иə, айтпақшы, атақты жауырыншының өзі ортамызда отыр екен ғой.
Зəумен келіп қалған екенсіз, маған да бір бал ашып беріңізші, —деген əзілшыны аралас.
– Иə, сөйтіңіз... Үкірдайға бал ашып беріңіз — деп оны Қолқа да қостай
түскен.
Бодуха қиық көзін төңкеріп, Демежанға жалт етіп бір қарады да, қызылкүрең қаптал шапанының қойын қалтасынан шүберекке оралған əлденені
алып шықты. Əлгінің қаттауын жазғанда, арасынан сарғыш тартқан
кішкентай ғана жауырын көрінді. Нобайына қарағанда тоқтының, не
ешкінің жауырыны. Өзі өте ақырын сөйлейтін адам екен.
– Бұған енді от керек қой. Азырақ қоламта, шоқ болса да жарайды, —
деді баяу тіл қатып.
Демежан жерошақ басынан от əкелуге бұйырған. Күтуші жігіттердің бірі
бір таба шоқты қышқашпен қысып көтеріп келді де, киіз үйдің ортасына
қойды. Бодуха құйрығымен жылжып, оттың қасына жақындаған. Тоңған
адамдай жаңағы жауырынды шоққа қақтап біраз отырды. Сонан соң
дөңгелек үстел үстіндегі ондық шамды өзіне таман тартып, айнаға үңілген
кербез келіншектей, əлгі жауырынды аударып-төңкеріп, көп сығалады.
– Біз енді балға не түссе соны айтамыз, үкірдай. Айыпқа бұйырмайсын,
— деді əлден уақытта басын кегжең еткізіп.
– Əлбəтта. Біз сізден тек шынды, барды болжа деп отырған жоқпыз ба.
Ақ сөйле! — деді Демежан езу тартып.
Кенет Бодуханың қиық көзі үлкейе түсіп, жауырынға қадалып қатып
қалды. Соның бетінен, шынында да, бірдеңені көріп отырған тəрізді.
Жынымен сөйлескендей ерні жыбырлап, түсініксіз сөздер айтып қалады.
Анда-санда шалқайып шаңыраққа қарап алады да, қу жауырында құты
қалғандай қайта төнеді.
– Апыр-ай, о... Бұл не болғаны сонда? — деп құйрығымен жорғалап,
Демежанның қасына жақындады. — Кəне, оң қолыңызды беріңізші.
Демежан қолын ұсынған. Бодуха алақанға үңіле түсіп, басын шайқап
қойып, кейін шегініп кетті. Əлденеден абыржығандай түсі бұзылып, өз
тілінде серіктеріне бірдеңе айтты.
– Балгерім, сенің қыбыр-жыбырың көбейіп кетті-ау. Балыңа не түссе де
қорғанбай айта бер, — деді Демежан мына əуре-сарсаңның тезірек бітуін
қалап.
Бодуха сол сөзге шамырқанды ма, жауырынға қадалып қараған күйі
сөйлеп кетті.
– Сен, үкірдай, қазақтың қарадан шыққан ханысын ғой. Бас кеспек болса
дағы тіл кеспек жоқ. Маған кейін қаһарыңды тігіп жүрме. Мен əулиенің
берген аянын, тəңірінің көзіме көрсеткен сəуесін айтамын, — деп аз
бөгелді. — Жауырын қуанарлық ештеңе айтпайды. Кілең дау-дамай, атысшабыс көріп отырмын. Биыл жасын қырыққа толған екен, сол аз өмірінде
тыныш өткен бір жылың жоқ. Досын аз, жауың тіпті көп-ақ. Бүгінге дейін
жалмап жұтып қоймай қалай аман қойғанына таңым бар. Дəл қазір басыңа
қиын қатер төніп тұр. Жеті күн, жеті ай, жеті жыл... Нақ кесіп айта
алмаймын. Əйтеуір бір зауалдың бары анық. Жауларыңның саған арнаған
уы, не ататын оғы қалтасында жүр... Сақ болғайсың. Садақаңа сенбе,
сақтығыңа сен! Басқа не айтайын, менің балыма түскен нəрсе осы, — деді
Бодуха.
Мына сөзді естігенде, Демежанның тұла бойы шымыр-шымыр етіп,
арқасы мұздап кеткен. Бірақ сыр берген жоқ, қарқылдап күліп жіберді.
– Апыр-ай, басыма мың бір пəлені бір-ақ үйдің-ау. Жарайды, ақылкеңесің есте болар.. Садақам емес, сыйлығым. Келген жолына менен бір ат
мініп қайт! — деді қалмақ балгері ырза боп кетсін деген оймен.
Осы тұста Қолқа сөзге араласып:
– Кейде балға əртүрлі нəрсе түсе береді ғой. Əйтпесе аймақтағы ең
беделді үкірдайдың басына осыншама қауіп төніп тұр дегенге кім сенеді?!
—деп Бодуханың айтқандарын жуып-шайған болды...
Алыстан келген жолаушыларды ұзақ күттіріп қоюдың орны жоқ.
Ертеңінде Демежан қасына Тыныбай, Түсіп бастатқан төрт-бес кісі ертті
де, қалмақ жоқшыларын бастап, Қаражал, Бөкенбай жайлауларында
отырған Қараменде ауылдарына қарай бет түзеді. Сол елдің үстінде топ
құрып, қалмақтың дауын біржола бітіріп қайтпақ.
Бұлар сол күні Қайрақтыны жайлаған Шөтіктің шеткі ауылдарының
біріне қонды да, жол-жөнекей Бөлекбай мен Ысқақты, Берікболды ертіп
алып, ертеңінде кешке таман Қаражалдағы Көксеген аулына келіп түсті.
Келесі күні-ақ бұлар іске кіріскен. Ең алдымен шабарман жіберіп,
Сартеректі жайлайтын Байсеркені шақыртып алды. Қараменденің қазіргі
биі Күдері мен Жұмабай, Сұлтанай, Мақып сияқты басты-басты
адамдарына түгел хабар бергізді. Сол жерде сойыс қамдатып, үй тіктірді.
Көксеген аулының үсті үлкен жиынға айналды. Қалмақтарды бөлек үйге
түсірді де, алдымен істің анық-танығына көз жеткізіп алу үшін, Байсеркені
оңаша ортаға алып, өздері тергеу жүргізе бастаған.
Бұл күнде жасы қырықтың ішін аралап кеткен палуан Байсерке кейінгі
жылдары күресті мүлде қойып, үнемі ат үстінде, жортуылда жүретін-ді. Өзі
де əбден толысып, еңсегей ірі денесі бұрынғыдан ары мелжемдене түсіп, ат
үсті шайқасында бірнеше кісіге алдырмайтын нағыз көкжалға айналып еді.
Байсерке — Бұқаның кедей табы, аз ауыл Бөріден шыққан жігіт. Бөрі десе
— бөрі, үй басы өре түрегелетін шетінен қолшыл, қара сойыл азаматтары
көп. Əсіресе, Майшыбай, Қойшыбай дейтін ағайынды жігіттер
Байсеркемен тізе қоса қимылдағанда, соңдарына түскен қанша қуғыншыға
да алдырмайды десетін.
Осы Бөрінің жігіттері көптен ұрлықпен айналысып, қыс күндері
Жандыбай бұлатын қыстайтын кедей ауылдардың қазаны үнемі майланып
жататынын осы елдің бəрі-ақ білуші еді. Бірақ олар өз маңайына
соқтықпай, жылқыны ту-ту алыс жақтардан əкелетін болған соң, ағайын
арасы көрмеген-білмегенге салынатын. Білетіндердің айтуынша,
Байсеркенің шығыстағы Керей, Уақ, Жұмық арасында, теріскейдегі
Мұрын, Тоғас ішінде өзі сияқты сыбайлас ұрылары бар. Əрқайсысы өздері
алған жылқыны қолға сақтамай, жаңағы сыбайластары арқылы алысқа
асырып, айырбас жасап, тез жытырып отырады. Ұсталмаған — ұры емес,
айғақ-куəсы, не малының көзі болмаған соң, көп ретте жоқшылардың сөзін
өрге бастырмай, қамшыларының ұшын да берместен құтылып кетуші еді.
Демежанның ұрыларға тісін басқаны соншалық, егер осы жолы қалмақ
жылқысы Байсеркеден шықса, аямасқа бекіген. Өзіне ниеттес серік іздеп,
осы жайды Күдеріге айтқанда, ол да мұның сөзін айнымай қостады.
Байсеркенің лаңы Күдерінің де жүрегіне майдай тиіп болған-ды. Қайда
барса да бетіне шіркеу болып, алдынан шығады екен. Ол, Демежан,
Көксеген үшеуі оңаша қалған бір сəтте өзінің басынан өткен бір жағдайды
əңгімелеп берді.
Өткен күзде ол Қошқарбай ішіне екі ел арасындағы бір даумен барып,
ойда-жоқта бір тойға қатысады. Күдерінің ақындығын жақсы білетін жұрт
оны кеу-кеулеп ортаға алып, сол төңіректі тыйған Дəмелі деген ақын
келіншекпен айтыстырмақ болады. Күдерінің айтысатын ойы жоқ екен,
бірақ Дəмелі өлеңмен өзі соқтығып, бастырмалатып бара жатқан соң,
амалсыз жауап қайыруға тура келеді. Алғашында жай сөз қағысудан
басталған айтыс қыза келе ел мен елдің арасын салыстыруға, бірін-бірі
мұқатып, жамандауға дейін барады. Онда да алдымен тиіскен келіншектің
өзі екен. Бір сөздің кезегінде жырынды Дəмелі мұның алдына Байсеркені
көлденең тартыпты:
Байсерке— сенің ағаң залым еді, Зарлатып момын елдің малын жеді.
Сонда да Төртуылға шыр бітпейді, Арамдық жұртқа қашан жағып еді? —
дегенде, мұндайды күтпеген Күдері төбеден ұрғандай отырып қалыпты.
Əлгі сөздің шымбайына батқаны сонша, маңдайынан сұп-суық тер шығып,
қасындағы серігінен насыбай сұрап атқан боп, аз-кем аял жасайды.
Сол сəтте есіне бір сөз түсе қалады. Осы айтыс болады дегенді
естігенде, сол елге ертеректе ұзатылып барған Төртуылдың бір қызы бұған
жаны ашып: «əй, ол көкбет саған жеңдірер деймісің. Дəмелінің өлеңі неше
таңға таусылмайды. Оны сүріндіретін бір ұятты жерінен ұстамасаң күш
бере қоймас. Қайын атасы шайқы-пəнилеу кісі еді, бір күні ұйқысырап
жүріп, келінінің көрпесін ашыпты деген сөз бар. Сол есінде болсын» деп
ескерткені бар-ды. Күдері амал жоқ, жаны қысылғанда, келіншектің сол
осал жеріне жармасып еді.
Дəмелі-ау, жақсы менен жаман тең бе, Жамандап жалпақ елді мұның
жөн бе? Бір өшің кеткендей-ақ шүйлігесің, Атана қол салдырған саған мен
бе?
Осы сөзді естігенде, манадан бері өлеңі өрге домалап, бет қаратпай
отырған Дəмелі:
– Япыр-ай, қай дұшпаным жеткізді екен, — деп еңіреп жіберіп, үйден
шыға жөнеліпті.
Күдері осы əңгімені əлдебір тұтанған намыспен жаңғырта баяндай келіп,
Демежанға:
– Бұл Байсерке күйелі ағаштай бəрімізді былғап бітті ғой. Бір жерге бара
қалғанда, əсіресе, ел келесіне жүріп, тартысқа түскенде, соны қашан
бетімізге басар екен деп, қыпылдаумен күніміз өтетін болды, — деп өзінше
бір мұң шаққандай болып еді.
– Ендеше, Байсерке десе бауырларың езіліп, қорғаштай беруді
қойыңдар. Ұрлық кімге абырой əперуші еді. Ұрылардың ұясын
талқандамай тұрып, бұл елге тыныштық жоқ! — деп Демежан одан ары
ширыға түскен.
Бірақ бұл жолы да оңайшылықпен алдыра қоятын Байсерке көрінбеді.
Үкірдайы, зəңгісі, биі болып, үш жақтан ұтылап қуса да, ол қалмақ
малынан ақпын да саумын деп, екі қолын төбесіне қойып, бет бақтырмады.
Өзін ақтайтын қарсы дəлелі де жеткілікті. Қалмақ жылқысы ұрланатын
тұста Байсеркенің Орқашар бөктеріне барғаны рас екен. Бірақ ол бұл жолы
ұрлықты ойына да алмай, таза ниетпен, көптен қатынай алмай жүрген
Шотай ішіндегі қайын жұртына барыпты. Жəне жалғыз да емес, ер-əйелі,
бала-шағасы аралас, боқташақ бір қауым адам боп барған. Қайын
жұртында он шақты күн аялдап, талай ауылдарда қонақта болғанын сол
елдің бəрі растайды. Ал əйелінің төркінінен ондай үйірлі жылқы емес,
сынық өркеш сары атан мен құла төбел бесті жетелеп қайтқанын осындағы
ағайындар түгел көрген.
– «Қасқырдың аузы жесе де қан, жемесе де қан» дейсіндер ғой. Əйтпесе,
осы жолы, құдай куə, қалмақ жылқысынан қолым таза, — деп Байсерке
ант-су ішіп отырып алды.
Оның бұл соңғы жауабын қалмақ қуғыншылары да естіп отыр еді. Бірақ
олардың да түпке сақтаған өз дəлелдері бар сияқты, Байсеркенің сөзіне
илана қоймады.
– Қайын жұртына жай бардың ба, əлде жылқы торып, жортуылмен
бардың ба, онда біздің жұмысымыз жоқ. Жылқыны өзің алмасаң,
сыбайластарына шығарып бердің. Əйтеуір, түнде жылқыға тиген де,
күзетшіні ұрып жыққан да — сенсің. Егер күзетшінің екеуі бірдей сол
соққыдан өліп кетпесе, қылмысыңды мойныңа қойып берері хақ! — десіп
олар да райынан қайтар емес.
Балгер Бодуха да оқтын-оқтын жауырынға қарап қойып:
– Жылқы алысқа кеткен жоқ, осы елдің ішінде. Алды-арты тұйық бір
қиын жерде тығулы тұр, — дегеннен бір танбайды.
Осылайша алғашқы күнгі тергеу еш нəтиже бермеді. Қалмақтар айғақкуəларын алдырмақ болып, өз еліне кісі шаптырды да, Төртуыл кісілері
Бөрі ауылдарына, Шотай ішіне астыртын адамдар жіберіп, қосымша
деректер жинауға кірісті.
Бірақ бұл даудың жуық арада бітетін түрі жоқ, тіпті одан арман асқына
түсті. Арада үш күн өткенде, еліне кеткен қалмақ жоқшысы қасына көп кісі
ертіп, айбынды топ болып оралды. Өздерімен бірге сұмдық хабар ала
келген. Жылқыға жау шапқан күні сойылға жығылған екі күзетшінің бірі
басына қатты тиген соққыдан оңала алмай, өліп кетіпті. Екіншісінің беті
сəл бері қараған екен, оны атқа мінгізіп ала келіпті.
Мына жағдайдан кейін қалмақ жоқшылары мысасына мініп, мүлде
күшейіп сала берді. Төртуыл жағы енді ұрлық жылқының сыртында кісі
құнына қоса жығылмақ. Куəға тартылған күзетшінің сөзі де бұлтартпастай
анық еді. Ол өзі жортуылда көп жүрген, мосқалдау қалмақ екен. Байсеркені
бұрыннан білетін болып шықты. Жылқыға ұры тигенде, «қайт-қайт» деп
қарсы шапқан екі күзетшінің бірі осы. Ай жарығында өзімен бетпе-бет
келіп, сойыл сілтескен Байсеркені ап-анық танығанын айтады. Бірақ екеуі
беттескенде, Байсерке оның сөзін де өрге бастырмады.
– Қой, жарқыным, кісіге өйтіп пəлеңді жаппа. «Қорыққанға қос
көрінеді» деп, мені басқа біреумен шатастырып отырған шығарсың. Саған
тиген менің сойылым болмас. Менімен бетпе-бет келсең, сен бүйтіп сайрап
отырмаған болар едің, — деп əлгі байғұстың өзін ажуаға айналдырды.
Алайда қалмақ даугерлері де қадалған жерінен қан алатын, қайтпас
қайсардың өздері еді. Олар енді Байсеркемен тəжікелесіп жатпай, ауызды
Демежан мен Көксегеннің өзіне салды.
– Өз басын арашалау үшін айыпкер адам не айтпайды. Ұрының сөзіне
ұйып отыратын жайымыз жоқ. Ақ малымызды алған ұры деп те, қанды
мойын құныкер деп те енді өздеріңді ұстаймыз. Ұрланған отыз жылқы
басына қосар, құйрығына тіркеу айыбымен енді алпыс болады. Кісінің
құны — қырық бесті. Сөйтіп дөңгелек жүз жылқыны алдымызға
саласыңдар. Əйтпесе, тұрысатын жерінді айт! Ерегеске барсақ біздің
қалмақ ішінде де сойыл сүйреткен содырлар аз емес, — десіп, тақ бір құда
түсе келген немелердей, Қараменденің зəңгісі Көксегеннің төрінде
шалжиып жатып алды.
Нағыз қиын кезең енді туып еді. Бүйте берсе екі ел арасында барымта,
жарғы басталып, оның ақыры айықпас араздыққа, атыс-шабысқа айналатын
түрі бар. Демежан, Көксеген, Күдері үшеуі Байсеркені орталарына алып,
соңғы рет қысып сұраған.
– Мейлі, жазған құлда шаршау жоқ. Осы жолғы пəлеңді тағы да
мойнымызға көтеріп алайық, не де болса шыныңды айт! — деп сыр тартып
та көрді.
– Шыныңды айтпасаң, өз обалың өзіңе, ұлыққа ұстап береміз де, бар
жауапкершілікті өзіңе артамыз, — деп қоқан-лоқы да жасады.
Бірақ нендей қырға салса да, Байсерке айтқанынан қайтпай, мізбақпай
отырып алды. Дəл қазір оның кесек пішілген, батыр бітімдес, сазарған
суық жүзінен, от шашып, қаймықпай қарайтын үлкен өткір көздерінен сыр
ұшығын аңғару қиын еді. Не бұл жолы, өзі айтқандай, қалмақ жылқысынан
қолы таза, не болмаса із жасырып, құтылып кететініне өте сенімді. Екеуінің
қайсысына табан тіреп отыр екен? Ажырату мүмкін емес... Ақыры Төртуыл
кісілері амалдары таусылып, қалмақ жоқшыларына ең соңғы тоқ етер
жауаптарын айтты.
– Өздерің көріп отырсыңдар, біз қанша тергеп-тексерсек те ештеңенің
анығына жете алмадық. Сендер ұрланған жылқыны Байсеркеден
көресіңдер. Ал ол болса ақпын да саумын деген бір сөзінен танбайды. Не
жоғалған малдың көзі, не ұрыны ұстап алған айғақ-куə жоқ. Бірақ сол үшін
екі елдің арасын егер қылып, атыспайық та шабыспайық. Қалада екі жаққа
ортақ ұлық бар, соған жүгінейік. Біз енді Байсеркеге ара түспей-ақ қойдық.
Ендігі арыздарыңды ұлыққа айтыңдар, — деген-ді.
Бірақ қалмақтардың қаладағы ұлыққа жүгініп, дауды ұзартуға құлқы жоқ
сияқты. Əлде қалаға барса, заңшыл жырынды қазақтар тақымға салып, күш
бермей кетеді деп ойлады ма, өздері жеке шығып ұзақ кеңесті де, тіпті бұл
елдің ойына келмеген қайдағы бір сұмдықты ойлап тапты.
– Жылқының ізі сойдақталып, аулыңа келіп тұрса да, ірге күш көрсетіп,
мойындамай отырсыңдар ғой, ендеше былай болсын, — деді Қолқа бəрінің
атынан сөз ұстап — Тіліміз, дініміз бөлек болғанмен, жаратқан тəңір біреу
ғой. Ұлыққа барып ұйлыққанша, қазақ-қалмаққа ортақ, ата-бабаның ескі
жолына бағынайық. Байсерке «Қара күмəннан» өтсін. «Ұрлық жылқыдан
да, кісі өлімінен де ақпын, адалмын» деп қолына құран ұстап, жанын
берсін де, құтылып жүре берсін. Жылқы — сенікі, жан иманын — біздікі.
Біз де елімізге мал алып қайтпасақ та, тым құрыса бір қазақтың жанын
алып қайтайық! — деген түсін суыққа салып.
Мұнысы жалғыз Байсерке емес, түгел Төртуылға сын еді. «Қара күмəн»
дегенді естігендері болмаса, бұл отырғандардың ішінде ондай сұмдықты
көрген ешкім жоқ екен. Алғаш естігенде қатты шошынып үдірейісіп қалды.
Қалмақтардың да əдейі осындай қиын жерден ұстағаны енді мəлім болды.
Демежан қара күмəнның қалай өту тəртібін сұрағанда, Бодуха лама оның
мəнісін былай түсіндірді.
Бұл — адамның ар-иманына, дін-сеніміне сын болғандай аса қиын шарт.
Көшпенділер арасында көнеден келе жатқан, қазақ-қалмаққа ортақ бір
төтенше жосын екен. Осындай ауыр қылмыс үстінде, кісі өлімі кезінде,
айғақ куəсыз күдікті жағдайда айыпкер қара күмəн ұстайды. Əрине, мұны
орындауда қазақ пен қалмақ салтының өз ерекшелігі бар. Айтып отырса
қалмақтардікі тіпті сұмдық. Айыпкер құдай алдында өзінің ақтығын
дəлелдеу үшін, будда бейнесі алдына жағып қойған «Бурхан шырағын»
дəрет сындырып өшіру керек. Мұндай адам халық алдында қарабет
болудың сыртында, құдайдың жүзін енді көрмейді деген сөз.
Ал қазақтардікі одан гөрі сыпайырақ. Бірақ ол да оңай емес. Жан беретін
адам үстіне кебін киіп, қазулы тұрған көрден аттауы керек. Жəне соның
алдында қолына құран ұстап тұрып: «Егер менің осы қылмысқа титтей
араласым болса, құдайдың құлы, пайғамбардың үмбеті болмай кетейін. Екі
дүниеде имансыз, көпір қауымында өтейін» деп қасам ішуі керек. Бір
сөзбен айтқанда, бұл да құдайдан безген, қауымнан қуылған сұмпайының
өзі болып шығады.
Мына сөзді естігенде, қазақтар қарадай шошып, қатты тіксініп қалды.
Тірідей жан беріп, иманын сатты деген не сұмдық?! Бірақ көнбеске тағы
амалын жоқ. Жан беруден тайсақтасаң, қылмысқа жығынды болғаның. Осы
шешімді естіртпек болып, екі жақ өздері отырған оңаша үйге Байсеркені
шақырды. Ендігі мəселе соның жауабына байланысты.
Байсерке өзіне қойылған шартты алғаш естігенде, өңінде бір тамшы қан
қалмай, күлбеттеніп, бозарып кетті де, есін тез жинап ала қойды. Өзінің
таудан-тастан қайтпаған өр мінезіне басып:
– Жарайды, сендерге керегі жан екен ғой... Жан алғыш əзірейілім сендер
болсаңдар, соны алып тыныңдар? — деді даусы біртүрлі қарлығыңқырап.
Демежан қалмақтардың малдан безіп, неге жанға жармасқанын түсіне
алмай, қалың ойда отыр еді. Байсерке əлгі сөзді айтқанда, селт етіп басын
көтеріп алды. Жүйрік көңілі оның сөзінен емес, үнінен бір сенімсіздікті
шалып қалғандай болды.
– Бұл сенің соңғы сөзің бе, Байсерке? Əлі де ойлансаң қайтеді?.. Қазақ:
«малым—жанымның садағасы, жаным — арымның садағасы» деуші еді.
Сен жаныңды ар үшін қидың ба, əлде мал үшін қидың ба? Тек шыныңды
айт! — деп ақырып қалды.
Байсеркенің жауабы да қысқа болды.
— «Жау жағадан алғанда, бөрі етектен алады» деп, бəрін жиылып
қалмақпен қоса шауып отырған жоқсыңдар ма. Қалқан болар халқың, ақтап
алар ағайының болмаса, жалғыз жанды жалдамағанда не істеймін? Болсын.
Тəуекел! — деді ол да қасарысып.
Енді бөгелудің орны жоқ. Сол күні түске таман барлығы атқа қонып,
ойға қарай бет алды. Өйткені «жан беру» рəсімі дін орталығы мешітте
өтуге тиіс болатын. Арқарлыдағы Күдері мешіті ара қонып баратын жер.
Бұлар бүгін жолға шығып кетіп, ертеңгі жұма намазына үлгеруі керек.
Бұл хабар сол күні-ақ жайлаудағы бүкіл елге тараған. Қара күмəн, жан
беру дегендері кімге де болса тосын, бұрын бұл өлкеде болмаған оқиға.
Сондықтан далаға қарай атылған топ-топ адамның ішінде осындай қызық
үшін келе жатқан көлденең көк аттылар да аз емес-ті.
Сондай бір бөлек топ құраған Бөрі жігіттерінің ортасында Байсеркенің
өзі келе жатыр. Қазір ол үлкен семіз торы аттың үстінде төбедей болып,
көзге оқшау шалынады. Көптен ұрлықты кəсіп етіп, жаман аты шығып
қалғаны болмаса, нағыз батырға біткен тұлға. Біреу байлығымен, біреу
мансабымен көзге түссе, мұның еншісіне тигені ұрлық болды.
Батырлықтың күні өткен соң, басында барымташы атанып жүрді де, ақыры
бардың бермесін тартып алатын ұрлықты кəсіпке айналдырған. Сол
жортуылмен жүріп-ақ бір рулы елді асырап келеді. Соған орай ел ішінде
беделі де бар, жұрт еріксіз санасатын елеулі адамдардың бірі.
Қазір Байсеркенің қасында жұп жазбай бірге келе жатқандардың ішінде
Ысқақта бар еді. Бірталайдан бері екеуінің ымы-жымы бір. Жырынды
Ысқақ аңғал батыр Байсеркенің көзсіз ерлігі мен бойындағы мол қайратын
көп пайдаланады. Өзі өштескен адамдарға оны əдейі айдап салып,
түнделетіп жылқы алдырып, алысқа асырып жіберетін кездері де аз
болмайтын... Байсерке осы жолы да ел-жұрттан тыққан құпиясын сол
Ысқақпен қана бөлісіп еді.
Əнеугүннен бері қанша бетбақтыққа салынғанымен қалмақ жылқысынан
Байсеркенің қолы таза емес-ті. Оның əу баста бір топ адаммен Шотай
ішіндегі қайын жұртына барғаны да рас. Ол жағынан ешқандай күдік
тудырмайды. Бұл сəтсіз жорық сол Шотайда жүрген күндердің бір
əредігінде болып еді.
Шотайлар мен Орқашардағы қалмақтың шеткі ауылдары іргелес
отыратын-ды. Бұл қайын жұртына бара жатып, жол-жөнекей өрісте
жайылып жатқан қалмақтың қалың жылқысын жиі ұшыратады. Емін-еркін
өрістеген кілең бір құр аттарды, туырылған ту биелерді көргенде, ұрының
көзі тұнып кетеді. Сол арада шұғыл шешімге келіп, қасына ере шыққан
інілерінің бірін əлдебір сылтаумен кері қайтарады да, елде қалған
жігіттерге тез жетсін деп хабар жібереді. Мұнда кездесетін жер, уақыт
мөлшері де дəл айтылған-ды... Ал өзі олар келгенше қайын жұртына барып,
аунап-қунап жата тұрады. Бір уақ атқа мініп, ел қыдырған болып, жер
жадысын, жылқы өрісін көңіліне түйіп, бақылаумен болады.
Уəделі уақытта арттағы Бөрі жігіттері де келіп жеткен-ді. Олар ел көзіне
түспей түнделетіп келіп, сол маңдағы ұры сайлардың біріне бекінген. Бұл
туралы қайын жұрт та, құдалар аулында жатқан Байсеркенің басқа серіктері
де ештеңе сезбейді. Бұған дейін жігіттерімен астыртын тілдесіп жүрген
Байсерке бір күні ел ұйқыға кеткен соң атына мініп, өз тобына қосылады
да, бейқам жатқан қалмақтың жылқысына тиіп береді. Сол жолы «қайтқайт!» деп қарсы ұмтылған екі күзетшіні сойылмен бір-бір ұрып, түсіріп
кеткені де рас болатын. Қараңғыда қара сойылдың қате тиерін кім білген.
Күзетшінің бірі өкіріп барып, аттан ұшып түсіп еді. Сірə, мерт болып кетсе,
кеткен-ақ... Байсеркенің олармен ісі болған жоқ. Жөпелдемеде қолға түскен
қырық-отыз жылқыны серіктерінің алдына салып беріп, біраз жерге дейін
ұзатып келді де, соңдарында қуғыншы жоғын білген соң, өзі таң алдында
Шотай аулына барып, бүркеніп жатып қалған-ды. Оның бұл суық жүрісін
қасында жатқан əйелі ғана сезген. Бірақ əйел күмəны басқада еді. Ол
күйеуін осы ауылдағы бойжеткен балдыздарының бірін оятуға барды ма
деп, өзінше тон пішіп, біразға дейін бұртиып жүрді.
Байсерке бұл жолғы ісінің қапысыздығына қатты сенімді болатын. Өмірі
талай ұрлық істеп жүріп, дəл мұндай із жасырып көрген емес-ті. Қайын
жұртына қыдырып барған адамнан біреулер күдіктенеді-ау, ит арқасы
қияннан іле-шала қуғыншы келеді-ау деп, тіпті кəперіне де алмаған.
Қиыннан қиыстырылған өз жоспарының ешқандай күдік тудырмайтынына
шүбəсыз сенгені соншалық, бұл жолы қолды болған жылқыны алыс бір
жаққа асырып жіберуге де асықпай, көші-қон қарбаласы кезінде Мыңбай
шатындағы бір қиын қуысқа қамай тұрып, ап-сап басылған соң, үй басы
екі-үштен сіңіріп кетерміз деп ойлаған... Бірақ оған жеткізбеді ғой. Ілешала арттарынан қуғыншы келіп, адымдарын аштырмады.
Байсерке əнеугүні өзін Демежан мен Көксеген ортаға алып, қатты қысып
сұраған кезде, «осылардан сыр жасырмай не де болса шындыққа келейін»
деп бір оқталған. Бірақ сол ойын Ысқаққа айтқанда, ол мұны қолма-қол
айнытып тастады.
– Демежаннан жақсылық күтпе. Ол саған бар шыныңды айтқызып алады
да, ұлыққа ұстап беріп, көзіңді абақтыда жылтыратады. Ізіңді жақсы
жасырған екенсің, осы бетінде тас бекіп тұрып қал! — деп ақыл берген.
Өстіп жүргенде дау ұлғая түсіп, оған енді өлген күзетшінің құны
қосылды да, жабулы қазан сол жабулы күйінде қала берген. Енді, міне, қара
күмəн деген пəле шықты. Жан беру, қасам ішу қанша қиын болса да,
бұлтаруға мұршасын келтірмеді ғой. Онсыз да былғанып болған күнəкар
жанды беріп құтылудан басқа амалы жоқ. Əзірше ешкім барып келмеген о