Тағдыр - 21

– Айтқаныңыз жөн ғой, əпке. Жездемнің алтын басын кемітер мен бе
екем. Ондай азаматқа бір емес, нешеуін алам десе де, қыз табылмас па... Сіз
отырған ақ орданың босағасы бұйырса да, мен бейбаққа аздық етпес еді.
Бірақ мен өз еркім өзімде жоқ, басым байлаулы сорлымын ғой. Осының
жайы қалай болады? — деген шын сырын айтып.
Бұл сөз де Бибіні алған бетінен қайтара алмады. Қайта қыздың кетəрі
емесін білген соң, ерленіп, батылдана түскен.
– Өзің осы сөзде анық тұрасың ғой? Арғы жағын менің өзіме қоя бер...
Осында ел бар, жұрт бар, ағайын арасының дауын бірдеме қып
тындырармыз, — деді қыздың көңілін орнықтыра сөйлеп.
Енді Ырысқанға да шегінетін жер қалған жоқ еді:
– Не дейін... Егер ата-анамды разы етіп, құдалардың қиқуынан құтқара
алсаңыздар, мен байғұс шырық бұзып қайда барам, — деді ол да тəуекелге
бет байлағандай. — Бірақ бұл əзірге сіздің ғана ойыңыз ғой. Еркектің не
ойлайтынын қайдан білдіңіз?
– Е, шырағым-ай, əйелдердің ақылы бір жерден шықса, еркек қайда
барар дейсің?! — деп Бибі жымиып күлді. — Ол жағын уайымдама...
Демежан бұл шаруаның билігін маған беріп қойғалы қашан.
Той тарқаған күні кеште Тасболаттың үлкен шаңырағында неке қияр
салтанаты болды. Күйеу мен қалыңдық үлкендер отырған үйге кіріп,
шымылдық ішінде бірінші рет бет көрісті... Ырысқан бұл күні үлкендердің
үстіне емін-еркін кіріп, əйелдерге қолғабыс етіп жүрген-ді. Сондай бір
əредікте Бибі қасында отырған Демежанға Ырысқанды сыртынан көрсетіп:
– Мына бір құдашаға көз қырынды салшы. Əдемі қыз ғой, ə? — деді,
жай келді-кеттісі жоқ əңгімедей, ақырын сыбыр етіп. Бибінің қазіргі
қылығы — қыран бүркітті зар күйіне келтіре баптап əкеліп, Алтайы
түлкінің үстінен түсірген жырынды аңшыдан бір де кем емес еді.
Демежанның ойында ештеңе жоқ, Бибі нұсқаған қызға бірінші рет
түстеп қарады да, бірден еден етті.
– Айтары жоқ... Ғажап екен! Ойпыр-ай, мынау — бет біткеннің сұлуы
ғой... Кімнің қызы екен өзі?! — деп таңданысын жасыра алмай қалды. —
Бұл Сайболаттың қыздары шетінен өңді бола ма деймін.
– Ендеше, осы қызды көңіліне түйіп қой. Əңгімесін кейін айтам, — деп
Бибі күйеуінің білегінен ақырын қысып қойды...
Айтқандай-ақ, неке қияр аяқталып, үлкендер өздері түскен қонақ үйге
қарай бет алғанда, Бибі Демежанды оңаша шығарып алып, қызбен арадағы
əңгімені бастан-аяқ баяндап берді. Ырысқанның басы байдаулы екенін, оны
босатып алу үшін, көп күш-жігер, қыруар мал керек болатынын да
жасырған жоқ. Ең соңында қыздың да тəуекелге бел байлап отырғанын, ал
Бибінің өзі Демежан екеуінің атынан серт ұстап, уəде бергенін айрықша
қадап айтты.
қалдырмаған.
Күйеуінің
алды-артын
орап
тіпті
бұлтаратын
жер
Қап, мына Бибінің істеп жүргенін-ай, ə?! Не күлерін, не ашуланарын
білмей, күтпеген жаңалықтан Демежанның басы шарадай болды. Уыстан
шыға жаздаған Жұмықтың бір қызын қолға əрең түсіріп отырғанда, енді
басы даулы екіншісіне ұрынбақ па? Ал Ырысқанның аса көрікті, шын сұлу
қыз екенінде дау жоқ!
– Қыздың өзі келісімін анық беріп отыр ма? Менімен тілдеспей тұрып,
ол қыз мұндай тəуекелге қалай баруы мүмкін? — деді Демежан екі ұдай
күйге түсіп.
– Ырысқан да сені ұнатып қалыпты, — деді Бибі күле тіл қатып. —
Қыздардың іші қу ғой, біз байқамағанмен олар есік-тесіктен сығалап, сені
сыртыңнан көріп жүрген көрінеді.
– Ал керек болса! Əй, бəйбіше-ай, сен де жоқ жерден шаруа тауып
жүресің-ау! — Демежан күрсінді. — Бірақ мен бəрібір Ырысқанның өзімен
сөйлеспей тұрып. мұндай қиын іске бара алмаймын.
Бибіге Демежанды қызбен жолықтыру да қиынға түскен жоқ. Бүгін кеш
тойдың абыр-сабыры басылып, адам аяғы сиреп қалған-ды. Неше күнгі
қарбаластан қажыған жұрт бүгін ертерек тыным алып, жеңгелер жағы
отауда қалыңдықпен күйеуді табыстыру қамында жанталасып жүрген. Бибі
осы əредікті пайдаланып, Демежанды ауыл сыртындағы бір түп ұшқаттың
қасына əкеліп қойды да, көп кешікпей сол жерге Ырысқанды ертіп келді.
Екеуін оңаша тастап, өзі сытылып тұра жөнелмек болып еді, бірақ Демежан
оны жібермей ұстап қалды.
– Жоқ, сен кетпейсің, бəйбіше... Осы əңгімені бастаған өзің екенсің,
ендеше ақырына дейін басы-қасында боласын.
Қазан айы орталап, күз кеші салқын тартып қалған шақ. Ырысқан
басына үкілі құндыз бөрік киіп, қос етек көйлек, жеңсіз қамзолының
сыртына патсайы жеңіл шапан жамылып алыпты. Жарық айлы бозғылт
кеште ақ жүзі бұрынғыдан да ағара түсіп, көзін төмен салып, үнсіз тұр.
Əлде түн ызғарынан, əлде ішкі толқыныстан тұла бойының сəл қалтырап
дірілдегені байқалады...
Демежан сөзді неден бастарын білмей, аз ойланып тұрды да:
– Ал, Ырысқан... Өзіңді балдыз дейін бе, əлде құдаша дейін бе, бөтен
адам болмадың ғой, — деп тағы іркілді. — Біз мына Бибі екеуміз жай ғана
ерлі-зайыпты емес, мұңымыз да, сырымыз да бір адамдармыз. Осы Бибі
өзіңмен сөйлесе келе араларыңнан бір сыр туған екен. Айыпқа
бұйырмасаң, соның мəнісін өз аузыңнан естиін деп тұрмын.
Осы сəтте асыл тасты алтын сырғасы ай нұрына шағылып, қыз селт етіп
басын көтеріп алды. Дəл қазір ез тағдырының шешілгелі тұрғанын, сол
үлбіреген тағдыр таразысына қаймықпай тура қарайтын сəттің туғанын ол
да түсінген тəрізді. Енді қысылып, қымтырылуды қойып, сəл діріл
араласқан нəзік үнмен байыпты жауап қатты.
– Не дейін, Демежан аға?! Сізді де жезде, не құда демей-ақ, аға дегенім
дұрыс шығар... Мен де бар сырымды жасырмай, Бибі тəтеме айтқанмын.
Сол сөзім — сөз. Мен тұрымтайдың тобынан үркіп, қолтығыңызға келіп
тығылған бір торғаймын ғой. Паналатасыз ба, əлде келемеждеп күлкі етесіз
бе, ендігісін өзіңіз біліңіз.
Демежан əлі толық байыбына барып үлгірмесе де, өзінің енді қайтпас,
бұлтармас бір тəуекелге бел байлауы керек екенін, ер жігіттің басына сын
болардай бір қиын сəттің туғанын анық түсінді. «Бəлкім, тағдырдың өзі
итермелеп, осыған əкеліп тұрған шығар» деп ойлады ішінен.
– Барды айттың, жақсы айттың-ау, Ырысқан. Сен де бір мұңлық екенсіңау! — деп қыздың қолынан ұстаған. Нəзік саусақтарынан дір еткен бір
толқын сезілгендей болды. — Осы сөзін үшін бар бедел, бақ-дəулетімді
аямаспын. Қолдан келмей қалса амал жоқ, қолдан келсе Бибі екеуіңнің осы
жұбыңды жазбауға тырысармын.
– Рақмет, айтқаныңыз келсін! — Ырысқан əлдебір жеңілдік тапқандай
қалтырай күрсінді. — Осылай деріңізге сеніп ем... Мені ылғи да ғайыптан
бір күш келіп құтқаратындай көрінуші еді. Сол құтқарушы періштем сіз
боларсыз, Демежан аға.
– О, жаратқан, жүрегім енді орнына түсті ғой! — деді Бибі де жадырай
түсіп.
Демежан Бибінің де қолын қармап, қыз қолының үстіне қойды да,
күректей əлуетті алақанымен екеуін бірдей қысып ұстап тұрды.
– Бəлкім, əу баста пешенемізге осылай кездесуді жазған болар. Айлы
кеште қыз бен жігіт ұшырасып жүріп, осылай үшеу ара сыр бөліскен
жандар болды ма екен?! Бұл да менің ешкімге ұқсамайтын айрықша
тағдырым шығар, — деді толқи тіл қатып. — Тек мына бір бейуақта түн
жамылып тұрып, сендерден сұрар бір ғана тілегім бар. Табысқан өздерің
ғой, екеулерін апалы-сіңлідей əмісе осылай тату-тəтті өмір сүрсеңдер
болғаны...
Негізгі сөз осымен біткен-ді. Аздан соң үшеуі бір үйдің адамындай
шүйіркелесіп, ауылға бірге қайтып келе жатты. Айлы түнде Демежанның
онсыз да биік бойы ұзара түсіп, Бибі мен Ырысқанды екі қолтығына алып,
қаусыра құшақтап келеді. Көңілі көтеріңкі, кімнің алдында болсын
жасқанып, қуыстанары жоқ, ары таза, жүзі жарық еді. Соған шүкірлік етеді.
Мұны жалғыз деп кім айтады? Қазақтың екі бірдей ару қызы бар қасында...
Жас əйелдер салқын кеште балапандай бүрісіп, оның кең қолтығына
тығыла түседі. Бастарына пана, жандарына жылылық іздейтін тəрізді.
«Мейлі, осы əйелдердің-ақ, айтқаны болсыншы, — деп ойлады ол
ішінен. — Басқаға шамам келмей-ақ қойсын, осы екі əйелге қорған бола
алсам, мен үшін аз олжа ма? Кім біледі, осыдан кейін отбасы бүтінделер...
Əйел қырық шырақты дейтін еді. Соның бір шырағы менің үйімде де
жанар».
Қонақ үйге келіп, төсекке жатқаннан кейін де, талайға дейін кірпік
айқастырмай, жаңағы Ырысқан жайын ойлаумен болды. Айтылар сөз
айтылды, енді тайсақтаудың орны жоқ. Тағдырын сеніп тапсырған
қорғансыз аруды қалайда қолға қондыруы керек. Соның əртүрлі жолдарын
іздестіріп көрді. Ары ойлап, бері ойлап келгенде, үміт отын тұтатар бір ғана
жол бар екен. Ырысқанның басын шырмаудан босатып, бұған қосуға
көмектесе алатын бір ғана адам бар. Ол — кеше тойға келіп, өзін қонаққа
шақырып кеткен Бұтабайдың Зейнолласы. Енді сол ауылға қыдырып
барып, бұл іске Зейнолланы араластырғаннан басқа амал жоқ. Кешегі
ықылас-пейіліне қарағанда, ол бұған қол ұшын беруден бас тарта қоймас.
Осындай алуан ойдың шырмауында жатып, таң алдында көзі ілініп
кеткен екен, содан күн көтерілгенде бір-ақ ояныпты. Басқалар ерте тұрып
кетсе керек, қонақ үйдің төрінде бір өзі жалғыз жатыр. Көзін алғаш ашып
алғанда сезінгені — кеше мұның өмірінде бір үлкен өзгеріс болған сияқты.
Бір ғажап қуаныш құшқан тəрізді еді... Кенет Ырысқан есіне түскенде,
көңілі шалқып сала берді. Алда үміт пен күдік тайталасқан қарбалас
күндер күтіп тұрғанын ойлағанда, тағаттан айрылып, орнынан атып тұрып
киіне бастады.
Таңертеңгі шай үстінде Демежанның басында «Тасболат бимен
ақылдассам қайтеді?» деген бір ой қылаң берген. Бірақ ол ойынан тез
қайтып қалды. Қазір шау тартып, үйде жатқан, оның үстіне қызын ұзатып
қамкөңіл боп жүрген қарт адамды жастық желікке араластыру бір түрлі
ыңғайсыз көрінген. Оның орнына оңаша шығарып алып, бидің үлкен ұлы
Рақышқа ақыл салды. Рақыш — жасы құрбы азамат, əрі Ырысқанның туған
бөлесі ғой. Ол да бұл құдалықтың аса шырғалаң, қиын шаруа екенін айта
келіп, айналып келгенде Зейноллаға тоқтады.
– Қыз əкесі — Зейнолланың аталас ағайыны. Жақын қарындасын кімге
ұзатам десе де, дəл қазір оның қолын ешкім қақпайды. Қоластындағы
Қожанның да тілін табатын сол. Айтпақшы, бүгін сол ауылға қонаққа
бармаймыз ба? Екі жақтап салмақ салып көрейік, — деді сөзінің ақырында.
Сəскелік қымыздан кейін Демежан, Рақыш, Көксеген бастатқан он
шақты кісі атқа қонды. Бұл жолы əйелдер жағы ілескен жоқ. Жастар да
қосылмады. Кілең ел ісіне араласып жүрген сайдың тасындай жігіттер ғана
іріктеліп шығып еді.
Бұтабай ауылдары онша қашық емес, Шіліктінің шығыс бетінде,
Шағаноба түбіндегі күзекте отыр екен. Салт атты жүргіншілер киіз бетегелі
кең жазықпен суыт жүріп отырып, түс ауа бір өңкей ақ ауылдардың үстінен
шықты. Сатының басты адамы Бұтабай — кезінде аға сұлтан болып, бүкіл
Зайсан уезін уысында ұстаған кісі. Кейін аға сұлтандық жойылып, ру-руға
бөлінген болыстық тəртіп шыққанда, жаңа мансап тайға мінгендей
тақымына толмады ма, ат үсті билігін ержеткен ұлдарына өткізіп, өзі
соларды сырттай бақылап отыратын болған. Былайша бой бағып үйінде
жатыр дегені болмаса, рулы ел əлі де Бұтабайдың ырқында еді.
Зейнолла болыс қазір əкесінен еншісін бөліп, жеке ауыл боп отыр екен.
Бірақ екі ауылдың арасы алыс емес, бір-бірінің түтінін көріп отыратындай,
қос қора қатар жайғасыпты. Жас болыс өз қонақтарын жақсы ілтипатпен
құрақ ұшып қарсы алды. Бұл ауылдың сəн-салтанаты тіпті бөлек: ақ
үйлердің сыртқы ою-өрнегі, ішкі жасау-жиһазы жаңа байыған біреу емес,
жеті атасынан қоры үзілмеген, қаракөк бекзаттықты танытады. Төртуыл
жігіттері үлкен ақ үйге кіргенде, керегенің басы, уықтың қарны,
шаңырақтың күлдіреуішіне дейін күміспен күптеліп тастағанын көріп,
таңданысып қалды. Мұндай салтанат Құлыстай елінде кезіге бермейтін-ді.
Қонақтар қымыз ішіп отырғанда, екі жігіт құлақтан басып тұрып,
қысырдың құла қасқа тайына бата жасатты. Кеш батқанша əлі біраз уақыт
бар. Салт бойынша, бұлар енді үлкен ауылдағы Бұтабайға сəлем беруі
керек болатын. Қымызға қанып алған соң, барлығы атқа қонып, солай
қарай бет алды.
Бұтабай бұл күнде жетпістің ішін аралап кеткен, ер мұрынды, мол бурыл
сақалды, алпамсадай ірі кісі екен. Кіші ауылда қонақ барын естіп-біліп
отырса керек, жас жігіттерді олқысынбай, оң қабақ танытып, жылы
шыраймен қарсы алды. Алғашқы аман-сəлемнен кейін əрқайсысының атыжөнін, ру-тегін сұрастырған. Бергі жағын айтсаң болды, арғы жағын өзі
сайрап біліп тұр. Күнгейдегі Төртуыл ішін жетік білетіні байқалады.
Баяғыда Сымайыл зəңгімен, Керімбаймен дəмдес, табақтас болған сəттерін
еске алып, өзі танитын үлкендердің аман-саулығын сұрастырды.
Сымайылдай қарттардың қайтыс болғанын естігенде:
– Дүние шіркін бір қалыпта тұрмайды ғой. Буын ауысады, кəрінің орнын
жас ұрпақ басады. «Көп жасаған кəрінің құрдасы қалмайды» дегендей,
ойлап отырсам, біздің де қатарымыз сиреп қалған екен-ау... Біз базардан
қайттық, сендер ентелеп енді келе жатырсыңдар. Мəңгі тарқамайтын өмір
базары деген осы! — деп сол жүдеу тартып, көкірегін қарс айыра күрсінді.
Аздан соң қайта серпіліп, Еженханға қараған қазақтардың қазіргі
жағдайын сұрастыра бастаған. Күнгейдегі Жұмыққа кезек келгенде, езуіне
ойнақы күлкі үйіріліп:
– Біздің Еңсенің халі қалай? «Ұры қартайса сопы болады» деп, кейінгі
кезде үкірдайлығын баласына өткеріп, өзі Меккеге жүргелі жатыр деп еді,
онысынан бірдеңе шықты ма? — деді əдейі сыр тартқысы келгендей.
Бұл — əрине, шалдың жай аңқаусырағаны. Əйтпесе үрген иттің даусы
естіліп жатқан бір кезең астындағы өз ағайындарының күй-жайын білмей
отыр дейсің бе. «Біздің Еңсе» дегені де əшейін мекерлік. Енсе мен бұл екеуі
қандас, туыс бола тұра, бастары бір қазанға сыймайтын, қатты араз кісілер.
Əсіресе шекара сызығы тартылып, ел екіге бөлінгенде, осындағы
Жұмықтың талай ауылдарын Еңсе күнгейге көшіріп əкеткеннен бері, бірінбірі атарға оғы жоқ болатын. Іргелес отырған бұл екі елдің жер дауы, жесір
дауы, барымта-сырымтасы да бір біткен емес.
Осыны жақсы білетін Демежан үй иесінің тұзағына түсіп қалмай,
байыппен ғана жауап беріп отырды. Бұл кезде төр алдына дастарқан
жайылып, қымыз құйыла бастаған-ды. Күміс шытыралы үлкен қоңыр
тегенедегі күздің қоп-қою, сары қымызы сапырған сайын көбігі сынып,
айналаға жұпар иісін аңқыта түседі.
– Жөн-жөн, Демежан шырағым. Əдейі бұрылып, сəлем бергеніне көп
рақмет! — деді Бұтабай қымыз құйылған сырлы аяқтар екінші рет
қайталанған шамада. — Өзіңді бұрын көрмегенмен, атыңды сырттай
естуші едім. Төртуылдың ендігі бір үмітті азаматы сол деп, өзіңді жұрт
жақсы атайды. Абыройың асып, мəртебең көтеріле берсін, қарағым.
– Рақмет, айтқаныңыз келсін! — деп Демежан да өз тарапынан
ризашылық білдірді. — «Жақсы əкенің аруағы жаман баланы қырық жыл
сүйрейді» дейді ғой. Бəріміздің де ел аузына ілініп жүргеніміз, бір жағы,
əкелеріміздің арқасы шығар.
Бұтабай бұл сөзді ұнатып қалды:
– «Атадан ұл туса еді, ата жолын қуса еді» деп бұрынғылар неге тіледі
дейсің. Ұлдың өзі тумайды, келін өзі келмейді. Бəрі де атаның күші, ананың
сүтінен тарайды, — дей келіп, өзінің замандасы Құнанбайға байланысты
бір əңгіме айтты. — Қазір Арғын ішінде мойны озып тұрған азамат — Абай
ғой. Сол бір жолы əкесі Құнанбаймен сөз таластырып отырып: «əке, мен
сенен асып кеттім» деген екен. Сонда Құнанбай іле жауап беріп: «оның
күпірлік болар, балам. Сен менен асу үшін, əуелі мен сияқты өзіңнен асқан
бала тудырып ал» депті... Сол Құнекең айтқандай, əкеден озып туатын да,
азып туатын да бала болады. Тек күн өткен сайын ұрпақ ұсақтап, пейіл
тарылып, ата салтынан айнып кетпесе болғаны да.
Бұл сөзді жауапсыз қалдыруға болмайтын еді. Сондықтан Демежан күні
түсіп отырған шалға көпшік тастап, көтермелеп қойды:
– Адамды заман билейді дейді. Біздің сорымызға қарай, заманымыз
тарылып кетті ғой, ақсақал. Араға шекара түсіп, бір қазақ екіге бөлінді.
Сіздер бұрын терең теңізде еркін жүзген жайын сияқты едіңіздер. Ал біздің
таяз судағы шортанға ұқсап, кейде тыпырлап қалатын да кездеріміз бар.
Егер көрер көзге ұсақтап бара жатқандай көрінсек, оған мына Зейнолла
екеуіміз кінəлы емес, тереңіне жібермей, шыжыммен ұшырып, шырғамен
қондыратын тар заманымыз кінəлы шығар, — деген Бұтабайдың кесек
тұлғасына қарап отырып.
Бұл сөз де шалыңның құлағына жағып кетті білем, төменірек отырған
баласы Зейноллаға қарап:
– Байқайсың ба, мына Төртуылдың аяқ тастасы кесек жатыр-ау өзі! —
деп шын сүйінгенін білдірді.
Осыдан кейін Бұтабай жас қонақтарды көп ұстаған жоқ, қымыз ішіліп
болып, дастарқан жиналған соң:
– Апыр-ай, өздерін бір əңгімелесуге татитын жігіттер екенсіңдер... Бірақ
сендер мені іздеп келген жоқсыңдар, мына Зейнештің қонағысыңдар ғой.
«Тең — теңімен, тезек — қабымен». Заман сендердікі дедік қой жаңа.
Осылай өзара сыйласып, араласып тұрғандарың жақсы. Енді маған
қарайламай сол кіші ауылға барып, емін-еркін сауық құрыңдар, — деп
жастарға рұқсат етті.
Сол күні кешке таман Демежан мен Рақыш екеуі Зейнолланы ортаға ала
отырып, Ырысқанның жайын ақылдасқан. «Бар сеніп келгеніміз — өзіңсің»
деп қатты қолқа салып, қадала өтінген. Бірақ мұның өзі айтарға болмаса,
оңай шаруа емес секілді. Бастабында Зейнолланың қабағы күрт түсіп кетті.
Ырысқанды айттырып қойған жері — осындағы Қожанның бір қырыс
жуаны екен. Ондай адам алғалы отырған жесірін оңайлықпен жібермейтіні
белгілі. Мұндайда қалыңмалды екі еселеп қайтарып, қатты шашылуға тура
келеді.
– Жазған құлда шаршау бар ма. Мал жағын бірдеме қып өтерміз, — деді
Демежан. — Тек ағайын арасы жауықпай, татулықпен бітсе болғаны.
Зейнолла өз міндетін жеңілдеткісі келді ме, осы тұста тағы бір ұсыныс
айтты.
– Қызды арғы бет асырып əкетіп, соңынан келген керді бір-ақ көріп
алсаң қайтеді! — деген. Бірақ бұған Демежан келіспеді.
– Сіз бен біз қыз алып қашатын жастан өтіп кеттік қой, Зеке. Азамат
басымызға арттағы елді шулатып, лаң тастап кеткеніміз жараспас. Жəне
ата-анасын ренжітпеуді Ырысқанның өзі де тілек етіп еді.
– Қыз əкесі қолда ғой. Ол — өзіміздің жақын ағайынымыз... Ал
Қожанды тоқтату қолдан келе қояр ма екен? Бұл жағын біздің əкей ғана
реттей алады, — деді Зейнолла шынын айтып.
Кешке қарай Зейнолла қасына Рақышты ертіп, қайтадан Бұтабайға
кеткен. Екеуі сол жақта көп айналып, не заманда қабақтары ашылып,
қуанып қайтты. Бұтабай Қожанды көндіруді өз міндетіне алыпты. Сол
арада қыз əкесі Жанғазыны да шақырып алып, төрт көздері түгел
отырғанда, Ырысқанды Демежанға ұзататын болып, сөзді біржола пісіріп
беріпті... Демежанның көңілі жайланып сала берген. Жігіттер бүгінгі
отырыстың соңын ойын-сауыққа айналдырып, есте қалатындай бір тамаша
кеш өткізіп еді.
Ертеңінде ауылдан аттанарда, Демежан қасына Көксеген мен
Зейнолланы ертіп, Бұтабайға арнайы барып қоштасып шықты. Қысылтаяң
кезде өзіне қамқор болып, қол ұшын берген ел ағасына шын ризашылықпен
рақмет айтқан. Осы отырыста қыз əкесімен танысып, арадағы əңгімені өз
құлағымен естіп, егжей-тегжейіне толық қанғандай болды.
Бір аңғарғаны, Бұтабай қолдағы Қожаннан гөрі күнгей елімен
қатынасын нығайта түскісі келетін сияқты. Сөйтіп, езінің ежелгі бақталасы
Еңсенің тынысын тарылта түсу үшін, оның ар жағында отырған
Төртуылды өз тарабына тартып, екі жақтан қыспаққа алмақ. Түбі Төртуыл
жігіттерін күнгейдегі Жұмық жуандарына қарсы шүйлеп салатын ойы бар
ма, қалай? Бұтабай алдағы құдалықтың бар ауыртпалығын өз мойнына
көтеріп алғанда, оның артында осындай ауыр салмақ жатқаны да белгілі
еді. Бірақ Демежанның дəл қазір оның бəрін тектеп-тексеріп жатуға
мұршасы жоқ тұғын. Бұтабайдың аузынан Қожанға қайтаратын
қалыңмалдың мөлшерін білді де, туар айда сол малды үйірімен айдап
əкеліп, Ырысқанды біржола алып қайтатын болып келісті...
Арада тағы үш-төрт күн өткенде, Төртуыл кісілері Айжанды ұзатып
алып қайтты. Тасболат кенже қызынан ештеңесін аяп қалған жоқ, басына
отау тігіп, мол жасау-жиһазбен қапысыз аттандырды. Қыз жасауының өзі
жеті-сегіз түйеге жүк болып, бір сəнді көш түзеген. Айжанды апарып
салуға Рақыш, Нұрбүбі бастатқан бір топ адам ілесті. Басында осы топқа
Ырысқан да ілесетін болып, қатты жінігіп еді. Қожандар əлдебір сыбысты
естіген бе, қыз аттанатын күні аңдығандай осы ауылға топырлап келіп
алды. Содан араны ушықтырмау үшін, Ырысқанды амалсыз қалдыруға тура
келген.
Дүниеде қыз ұзатып, думан-тойы тарқап, құлазып қалған қазақ аулынан
көңілсіз не бар екен? «Қыз кеткен соң ауылдан қызық кетер» дегенді жұрт
осындайда айтқан болуы керек. Айжан атқа мінер алдында қарт əкесімен,
артта қалған аға-бауырымен қоштасып көріскенде, көзіне жас алып
босамаған ешкім қалмады...
Демежан да артына қарай-қарай жолға түсті. Өйткені сол ауылда
көңілдері қоңылтақсып, жылап-сықтаған жұртпен бірге, мерзімді уақытын
күтіп, Ырысқан сұлу да қалып бара жатыр еді.
IX
Бұл жылы Құлыстай өңірінде қыс өте қатты болды. Көне көз қарттардың
айтуынша, бұл өлкеге мұндай қалың қар көптен жаумаған көрінеді. Қараша
мен Желтоқсанның өларасында апта бойы сілбілеп жаңбыр жауып тұрды
да, арты күрт суытып, тұсардан келетін қалың қар бірден басып салған.
Оның ақыры ақтүтек боранға, ақырған аязға ұласты.
Сонан кейін де күннің көзі көп көрінбей, төрт түліктің бетіне қарап
отырған малшы қауым боран-шашыннан көз ашқан жоқ. Алғашқы аяздан
кейін-ақ жер беті тоң боп қатып, көк тайғақ мұзға айналған-ды. Қазір сол
құрсау мұз қар астынан нəр татырмай, тебіндегі малдың тұяғын тоздырып,
тоба қазығына жетіп барады. Егер қыс аяғы осылай созыла берсе, тағы бір
ақсүйек жұттың төбесі көрініп тұр.
Күн сайын дүмпілдеп естіліп жататын қазақтың «ұзын құлағы» да оңды
хабар айтпайды. Тарбағатайдың шұрайлы қорық-қойнауын, жылы сай,
күнгей беттерді сағалаған ел болмаса, далалы жерді қыстаған шабаншардақ көп ауылдардың халі тым мүшкіл деседі. Бұрынғы жылдары
Емілдің қалың қопа-қамысын паналаған жұрттың малы қыстан күйлі
шығушы еді. Биыл апталап соққан Ебінің желі ол елдің де құтын қашырып,
қатты күйзелтіп тұрған көрінеді. Ал түстіктегі қатпарлы қалың тау —
Барлыққа мал отарлатып кеткен ауқатты ауылдардан əзірге нақты дерек
жоқ. Ендігі үміт — сол Барлықта. Мұндағы қалың қауым өздерінің қолы
жетпесе де, тым құрыса сол жақта тігерге тұяқ қалса екен деп тілеседі.
Бүгін аспан əлемі ашық болғанымен, шаңытқан бозғылт мұнар арасынан
күннің көзі шелденіп, көк бет қатындай жылусыз бедірейіп тұр. Ауада бет
шымшыған үскірік аяз бар. Ұлы сəске шамасында қос қара көкті парлап
жеккен, артында арқалығы бар, қорапты жеңіл шана Шəуешектің шығыс
қақпасынан шыққан беті, біркелкі бүлкек желіспен қырға қарай жылдам
сырғып келе жатты. Шананың арт жағында Демежан мен Ырысқан иық
сүйесіп, қатар жайғасыпты. Алда ат айдаушы, жас көшір жігіт Сапар отыр.
Жолаушылардың киімі жылы. Демежанның үстінде қасқыр ішік, түлкі
тымақ, мол саптама етігі бар. Ал басына түбіт шəлі бүркеніп, жылы қамзол,
түлкі ішік киген Ырысқанның суық сорған екі беті қызара түсіп, бал-бұл
жанады. Келіншектің аяғын текеметпен қымтап, оның үстіне сеңсең ішік
жауып, орап тастаған. Соның өзінде денені тоңазытқан аяз ызғары айқын
білініп тұр.
Ырысқанды өткен күзде, сол уəделі уақытында қалыңмалы мен тағы
басқа көп кəделерін тобымен бір-ақ айдап апарып, айналасы он шақты
күннің ішінде ұзатып алып қайтқан-ды. Содан бері де төрт-бес айдың жүзі
болды. Жас келін ұзақ уақыт үйден шықпай, желек астында қамалып
отырып қалған. Тіпті қарыс жердегі Шəуешекті көруге де мұршасы
болмаған. Осыдан бір апта бұрын қаладағы татар мырзасы Ыбырай
бұларды арнайы қонаққа шақырып, сол сапардан ауылға енді қайтып келе
жатқан беттері еді.
Қала тірлігі Ырысқан үшін таңсық болатын. Қаладағы татар, ұйғыр
байларының тұрмысын көріп, өзге бір дүниеге еніп кеткендей айрықша
əсер алды. Ең ғажабы, Ыбырай байбатша осы жолы өзінің досы Күдеріге де
шана жіберіп, келіншегімен екеуін арнайы алдырған екен. Бұлар ойламаған
жерден жаңа үйленген сол жастармен ұшырасып қалды. Ырысқан жат
өлкеде көз жазып қалған бөлесі Айжанмен жылап көрісті. Желек
астындағы мұндас келіншектер бір-бірінен ажыраса алмай, қашан кетеркеткенше жұп жазбай бірге болды. Татар мырзасы Ыбырай да жас
қонақтарынан сый-құрметін аяп қалған жоқ. Қаланың бар қызығын
көрсетіп, армансыз аралатты. Маңайына гармоньшы-жыршыларын жинап,
бірнеше күн бойы сауық-сайран, мереке жасады.
Ырысқан қазір де сол көңілді əсерден арыла алмай келеді. Демежанға
деген еркелігі үдей түсіп, күміс сыңғыр күлкісін де түзеп алған. Жолдың
жалтыр қиясынан шана табаны тая сырғанап ауытқыған кезде, жас
келіншек сыңғырай күліп, күйеуінің құшағына жиі-жиі құлай береді.
Бірақ бұлар үлкен күре жолдан шығып, Боздаққа қарай бұрылысымен,
бұрынғы екпіндерінен айрылып, жүрістері шабандай түсті. Қар қалың,
жаяу борасын жол тағанын үрлеп тастапты. Аттар қасат қарға аяғын сұғып
алып, аттамалап əрең жүріп келеді. Оның үстіне мынадай омбы қарда
қарсы алдыңнан жүкті шана, не аты болдырған біреулер кездеспесін де.
Кездесе қалса, ол да бір құдайдың пəлесі. Жолаушылар бір-біріне:
– Сен бұрыл.
– Жоқ, сен бұрыл...
– Сенің жүгің жеңіл, атың əлділеу екен. Сен бұрылсайшы, — деп тар
жолдың табанында саудаласып тұрғаны.
Демежандар жол бойы осылай аты болдырып келе жатқан, немесе қалаға
қарай шөп тартқан, отын тиеген талай шанаға жол беріп, омбы қарды бұзып
өтуге тура келді. Əйтеуір, парлап жегілген қос қара көк етінің семіздігімен
ғана сыр бермей, ат бауырлап қалатын қалың қасатты малтытып жүріп
зорға тіліп өтеді.
Күн еңкейіп, кіші бесінге таман ауып қалған мезгілде, қарсы алдарынан
салдыртып қатты келе жатқан тағы бір пар атты шана кезікті. Ол
басқалардай кезек сұрап тұрған жоқ, аттары қалың қарды бауырдай тіліп,
жанамалап өте берді де, кілт тоқтай қалды. Демежанды таныған болар,
пұшпағына сүйретілген ұзын сеңсең ішігі бар əлдекім шанадан түсіп,
қорбаңдап жүгіріп келеді. Қастарына таяғанда барып таныды — Бабалық
екен.
– Ассалаумұғалайкум, Демежан аға!
– Əликумассалам! Бабалықсың ба? Иə, жол болсын!
– Өздеріңіз де ат-көлік аман қайттыңыздар ма? Ой, кезіккеніңіз мұндай
жақсы болар ма, Демежан аға. Мен жол-жөнекей сіздің ауылға соғып,
қалаға кетті деген соң, енді неде болса сол жақтан табармын деп келе
жатыр едім, — деді Бабалық аузынан шыққан демі бұрқ-бұрқ етіп.
– Иə, не боп қалды? Аманшылық па, əйтеуір?
– Аманшылық... Мойынталдан оралып келе жатқан бетім. Отын тиеген
керуенді Өбісіннің жолымен қалаға тіке қоя бердім де, өзім бері бұрылып
кеттім.
Бабалықтың өзін не шаруамен іздеп жүргенін Демежан енді ғана
пайымдағандай болды.
– Қалай, уəделі отын кесіліп дайын тұр ма екен? Осы жолы қаншасын
алып қайттыңдар?
– Гəптың өзі сонда боп тұр-ау, Демежан аға, — деп Бабалық көңілсіздеу
күлді. — Мойынталға бұл жолы он бес шанамен барып едік. Дайындаған
тал мен қамыс соның өзіне үпі-тəпі əрең жетті. Сізге бұрылған себебім де
осы еді.
– Ал ол жақта отын дайындап жатқан біреулер бар ма?
– Ондай ешкімді көре алмадым-ау, Демежан аға. Шөтік пен Ақболат
жағынан он шақты кісі келген екен, əнеугүнгі қатты боранда олар да
ауылдарына қайтып кетіпті.
Демежан əлденеге ширыққандай қабағы түсіп, үнсіз түйіліп отырып
қалды. Əй, ағайындар-ай, өмірі сөзін мен ісін бір жерден шықпай-ақ өтер
ме екенсің?! Істің мəнісі былай еді: өкіметтің жыл сайын жұрттан жиып
алатын «отын салығы» дейтін пəле бар. Төртуыл үкірдайы жыл сайын
қаладағы өкімет кеңселеріне жүз шана отын түсіруге тиіс болатын. Сол
отын қыс қатты, қар қалың деген желеумен бертінге дейін түсірілмей
келген. Биыл қаладағы жұрт та қоңторғай, кеңсе үйлері жылымай, ұлықтар
бүрісіп тоңып отыр. Соңғы жолы осы мəселе сөз болғанда, Демежанның:
«отынды бір айдың ішінде түгел жеткіздіріп берем» деп, Ши-амбыға берген
уəдесі бар-тұғын. Мұндайда зəңгілерге сеніп қарап отыру қиын, əрине.
Сондықтан ол басқадай сенімді жолын қарастырып еді. Əр зəңгінің
адамдары Мойынталдан ағаш дайындайды да, оны тасып жеткізу ат-көлігі
сай, жауапты біреуге жүктеледі. Сонда алдымен ойға алған адамы — осы
Бабалық болатын. Келісім бойынша, Бабалық Мойынталдан жүз шана
отынды қалаға жеткізіп береді де, сол еңбегі үшін келер жазда Төртуыл
елінен жүз қой ақы алады.
Міне, көрдің бе, «отынды əлдеқашан дайындап қойдық» деген зəңгіелубасылардың сөзі балша шығып отыр. Ал солар кезінде қуана-қуана
келіскен-ді. Өздері белдеріне балта қыстырып тоғайға барғаннан гөрі,
несиеге қарайтын жүз қойды жеңіл санаған... Енді осы Бабалықтың өзіне
жалынғаннан басқа амал жоқ.
– Көріп тұрсың, қыс көзі қырауда елден енді адам жинау қиын. Сол
қалған отынды сен өзің дайындасаң қайтеді?—деді ол жас жігіттің жүзіне
тура қарап.
– Ой, Демежан аға, ол үшін қосымша адам жалдау керек қой...
– Адамыңды жалдай бер. Отынды өзің дайындағаның үшін, алатын
ақыңа тағы елу қой қосамын. Оған алаңдама: ел жайлауға шығарда
зəңгілердің желкесінен сығып отырып, жүз елу қойды алдына салып
беремін. Қалай, келістік пе?
Бабалық желкесін қасыды:
– Əй, қиын ғой... Дегенмен тырысып көрейін. Тек сіздің көңіліңіз үшін,
Демежан аға. Əйтпесе мұның өзі оңай шаруа көрінбейді.
Осымен сөз бітіп, əрқайсысы өз шанасына отырды да, қош айтып жүріп
кетті. Ырысқан Бабалықты бұрын танымайтын-ды.
– Бұл жігіт кім? Өзі жүзіктің көзінен өтердей жұлынып тұр ғой, — деді
күйеуіне қарап.
– Бұл — Бабалық дейтін қаланың алыпсатар саудагері. Бір кезде арғы
беттен кəсіп іздеп келген, қорғансыз жетім бала еді. Қазір сауда
саласындағы белгілі адамдардың бірі. Шаруаның көзін танитын, еті тірі
пысық жігіт. Көрдің ғой, бір үкірдай ел атқара алмаған жұмысты бір өзі
тындырып жүргенін...
Осы сөзі өзіне қамшы болып, Демежан іштей ширыға түсті. Қазақтың
шаруаға қырсыздығын, еңкейіп бұта басын сындырғысы келмейтін
керенаулығын қазыла ойлап келеді. «Тəңірім-ай, не жер жыртып егін егуге,
не үй салып қор жинауға икемі жоқ, дүниеден бос қалған осындай да халық
болады екен-ау! — дейді өз жанын өзі жей түсіп. — Қарап отырғаны төрт
түлік мал екен, сол малдың өзін ұқсатып батып отырған жоқ қой. Малына
жылы қора салып, бір қысқа жетерлік шөп үйіп алса, мынадай жұтқа
ұшырар ма еді. Шіркіндер тым құрыса соны неге ойламайды? Не істеу
керек бұл жұртқа? Қайран ел, осылайша қор болып, құрып кеткенің бе?!»
Осындай қалың ой құрсауында отырған Демежан бір мезгілде өз
аулының іргесіне жақындап қалғанын аңдады. Айнала көз жетер жерге
дейін бұдырсыз жазық дала, сіреп жатқан аппақ қар. Дүние кебін кигендей
сұлық түсіп, көңілге суық ызғар əкеледі. Сол қар жамылған иен түзде