Тағдыр - 14

біздің халықтың алдында екі ғана жол бар: не осы бетінде құлдыққа
көндігіп, шет мемлекеттердің отарына айналады да, не болмаса Цин
династиясын құлатып, бұғаудағы прометейдей бəрін тас-талқан етіп бұзып
шығады.
Манадан бері Ли-шансыңның əңгімесін қалт жібермей тыңдап отырған
Демежан көп жайға қаныққандай болды. Айтып отырса, бұл кісінің де өз
қайғысы өзіне жетіп жатыр екен. Ол бүкіл хань ұлтының жоғын жоқтап,
соның жарғысына түсіп отыр. Тауда бұғы мөңіресе, ойдағы өгіздің мүйізі
сырқырайды. Қатын мен қатын көріссе, əрқайсысы өз қасіретін айтып
жылайтыны секілді, екеуінде бір ортақ күй бар. Цин өкіметінің тұсында
бүкіл елдің тоқсан бес процентін ұстап отырған хань ұлтының жағдайы
əлгіндей болғанда, қоралы қойдың бір шетінде жусаған бір шөкім ешкілақтай көрінетін қазаққа не сорым?! Демежан осы ойын Ли-шансыңнан да
бүгіп қала алмады.
– Өз халқыңыздың артта қалғаны жанға батады демесеңіз, хань ұлты дəл
қазір құрып кетейін деп тұрған жоқ қой. Мұндай көп халық ешкімнің
кеңірдегінен өте қоймас... Ал біздің жайымыз не болады? Цин династиясы
құлап, өкімет өзгергендей болса, біздің қазаққа тиетін жеңілдік бар ма? —
деді ұстазының жүзіне жымия қарап отырып.
– Қазаққа қай өкімет тұсында да жеңіл емес, əрине. Халық неғұрлым
кіші болған сайын, оның уайымы соғұрлым үлкен болады, — деді Лишансың. — Цин өкіметі құласа, қазақ, ең бастысы, халдайлардың
үстемдігінен құтылады. Бұл аз олжа ма? Демек, сіз бен біздің қарсы
күресетін жауымыз ортақ. Ол — Цин династиясы.
Демежан іштен тына күрсінді.
– Император сарайына біздің қолымыз жете қоймас. Бірақ Шихалдай
мен Бахалдайлық болармыз... Шіркін, солардың кекірейген сасық кеудесіне
мініп отырып, басындағы айдарын тұтамдап тұрып кесіп алсам, бұл
жалғанда арманым болмас еді...
Осы мезетте сыртқы есік ашылып, дəлізге біреу енгендей болған. Көп
кешікпей бұлар отырған ауыз бөлмеге қолында себетке салып көтеріп алған
бірдеңесі бар, бір қартаң қытай кірді. Басында қолдан тоқыған қамыс
қалпақ, үстінде етегін сыртына салған көнетоз көйлек, аяғында шүберек
шоқай... Шиден тоқыған желпуіші мен темекі дорбасын беліне байлап
алыпты. Бүкіл түр əлпетінен-ақ өне бойы күн астында жүріп, мейіздей
қатып қалған қытай шаруасы екені бірден аңғарылып тұр. Қолындағы екі
себетті босағаға қойды да, үй иесіне тəжім етіп:
– Шансың, сізде қонақ бар екен ғой. Мен бір айналып келейін, — деп
қайтадан шығып кетуге ыңғайланған.
Бірақ Ли-шансың оны жібермеді. Орнынан тұрып барып, зорлағандай
үстелге əкеліп отырғызды. Өзі əркімнен жəбір көріп, əбден зəтте болған
адам секілді. Осында баса-көктеп келгеніне ыңғайсызданғандай, төрде
отырған Демежанға əлсін-əлі иіле береді. Соны сезген Ли-шансың:
– Сіз бұл кісіден қысылмаңыз. Бұл осындағы қазақ жұртының мырзасы,
менің досым, əрі шəкіртім Демежан деген кісу... Ал мына кісі — Жаң
Шули, менің аньхойлық жерлесім — деп екеуін таныстыра бастады.
Жан енді қысылғанын қойып, қытай тілін жақсы білетін жігітті іш
тартқандай, Демежанмен шүйіркелесіп кетті. Ішкі өлкеден келгеніне төртбес-ақ жыл болыпты. Аньхойлық шаруалардың кезекті бір толқуына
қатысты деген желеумен осы жаққа тобымен жер аударған... Қасында əйелі,
інісі жəне ер жеткен ұлы бар. Қала сыртындағы қарасулардың бірінде екіүш жылдан бері əртүрлі көкөніс өсіріп, өнімін сатып, жан бағып жүреді
екен. Биыл сол маңай əлдебір ұйғыр помещигіне қарап кетіпті де, ол
жерден енді көш деп жатқан көрінеді. Өзінің сол жағдайын Ли-шансыңға
хабарлап, ақылдаса келген беті екен.
Шаруа осы жайларды асықпай баяндап отырды да, кенет əлдене есіне
түскендей орнынан ұшып түрегелді.
– Кешіріңіздер... Ұмытып кетіппін ғой. Шансын, менің сізге əкелген
азын-аулақ сауқатым бар. Биылғы жылдың жаңа өнімі ғой, ауыз тиіңіздер,
— деп мана босаға жаққа қойып кеткен екі себетті бері таман алып келді
де, əлгілердің ішінен помидор, қияр, бейсай мен жусай, тағы бірнеше
əңгелек қауындарды шығара бастады.
– Жаң, достым-ау, сен мені мүлде байытып тастадың ғой. Мұның бəрін
маған қалдырмай-ақ жарым-жартысын базарға апарып сатсаң болмай ма?
— деп үй иесі қалбалақтап қалды.
– Биыл өнім жаман емес. Шетінен жабылып сатып та жатырмыз...
Мынау сізге əкелген дəм ғой, — деген Жаңның өзі де мəз-мейрам.
– Міне, көрдің бе, біздің шаруалар қандай, ə? — деді Ли-шансың енді
Демежанға бұрылып. — Бүкіл империяны асырап отырған — осы
шаруалар ғой. Біз кейде соның да қадірін білмейміз-ау... Ал кəне, мына
қауыннан жемейміз бе? —деп жаңағы əңгелектердің бірін пышақпен тіле
бастады.
Əңгелегі балдай тəтті, əрі сап-салқын екен. Аузына сал сан тіліңді
үйіреді. Иісі де керемет, жұпардай аңқып бүкіл бөлмені алып кетті.
– Бұл өлкенің топырағы тамаша ғой. Не ексең сол шығады, — деді Жаң
мына оқымысты адамдардың өз қауынын түшіркене соғып жатқанына
баладай қуанып.
– Ол жерден көшсеңіз, енді қайда баратын ойыңыз бар? — деді Демежан
қауынның тағы бір тіліміне қол созып жатып.
– Білмей тұрмын. Бұл жақта жер көп қой... Бірақ бəрінін де иесі бар.
Əлде қала төңірегіндегі помещиктердің біріне жалданамыз ба... Басымыз
қатып тұр...
Осы сəтте Демежанның басына бір ой келе қалды да, Жаңға мынадай
ұсыныс айтты:
– Мына Ли-шансың біледі, мен былтырдан бері қырдан жаңа зəйімке
салдырып жатырмын. Жер жағы жетеді, су да тапшылық етпейді... Егер
алыссынбасаңыз, сол жерге барып, бау-бақша өсіруге қалайсыз? Күшкөлік, жер-су, бəрі менен. Тек шыққан өнімнен бізді де құр тастамасаңыз
болғаны.
Күтпеген ұсынысқа Жаң не айтарын білмей, жаутаңдап Ли-шансыңға
қарай берген.
– Міне, табылған ақыл... Жаң, сені бүгін бұл жаққа құдай он бастап
келген екен, — деді Ли-шансың оны бірден қостап.
– Ол қай жерде? Қаладан тым қашық емес пе?
– Оншалық қашық емес. Қаладан ұзаса отыз шақырымдай болар, — деді
Демежан. — Өздеріне үй салып алуға көмектесемін. Ал алған өнімдеріңді
базарға əкеліп сатам десеңдер, ат-арба тауып берейін... Əйтпесе, көкөніс,
қауын-қарбыз дегенің қазақ үшін жеңсік ас, оларыңды егіс басынан-ақ
талап əкетуі мүмкін.
– Ойланайын. Əйеліммен, ініммен ақылдасайын...
– Ойланатын ештеңе жоқ, келісіміңді бере бер, — деді Ли-шансың
əңгімеге араласып. — Демежан сенің бақшаңның өніміне қарап отырған
кісі емес. Тек күздің күні бала-шағасын қауын-қарбызға тойдырып, қазақ
ағайындарды көкөніске дəніктірсең жетіп жатыр, — деп рахаттана күліп
алды.
Жаң желкесін қасып, аз ойланып отырды да:
– Егер Шансың да солай ұйғарып тұрса, не істейміз, барамыз да, — деді
ақыры көнген рай танытып, — Бірақ биылғы өнімді саудалап, жиып-теріп
алғанша, мұрсат бересіз.
– Жарайды. Тек əбден дайын болған кезіңізде мына Ли-шансыңға
құлаққағыс етсеңіз, өзім көлік жіберіп, көшіріп алам, — деді Демежан. —
Көкөністен басқа, тал-терек, бау өсіруге қалайсыз.
– Ол қолдан келеді...
– Онда тіпті жақсы. Мен болашақ зəйімкемнің төңірегіне күндік жерден
көрініп тұратын зəулім теректер, əр алуан жеміс ағашын өсірсем деген
ойым бар.
Сонымен екі жақ уəде байласып, қол алысты. Демежан қарапайым
қытай адамдарымен қош айтысып далаға шыққанда, күн кіші бесінге таман
еңкейіп қалған еді.
II
Сауданың өз заңы бар. Ол ешкімнің де бет-беделіне қарамайды.
Сондықтан да болар, қалалы жерде ақшасыз аттап баса алмайсың.
«Талтаңдасаң талтаңда, ақшаң болса қалтаңда» дегенді бұл жұрт тегін
айтып жүрген жоқ. Қалаға келгелі Демежанның мал сатылып, қалтасына
ақша түскеннен кейін ғана көп шаруасы біртіндеп біте бастады.
Кеше Бабалық пен Диқанбай олжалы оралған. Айдап апарған малдарын
орыс көпесіне жақсы бағамен бұлдап өткізіпті. Содан кейін-ақ іс оныңа
айнала бастады. Бүгін Бабалықтың көмегімен қаладан тағы бірнеше
ағашшы-ұста жалдады. Шəнішевтердің қоймасынан толып жатқан есік,
терезе сатып алды. Үйдің төбесін жабатын, еденге төсейтін əлденеше
бөрене-мəтшалар, тілінген дайын тақтайлар керек еді. Оны да бір бай
саудагердің қоймасынан тауып, сұрағанын беріп, сатып алысты. Сол
алынған дүниелерді бүгін бірнеше арбаға тиеп, оған Диқанбайды бас етіп,
Боздаққа жөнелтіп жібергеннен кейін ғана, Демежан уһ деп тыныс
алғандай болып еді.
Күн екіндіге еңкейе бергенде, кешегі уəде бойынша, Бабалықтың үйіне
келген. Жас жігіт қойын сойып, қолын қусырып, күтіп отыр екен. Бұлай
адам санатына қосылып, ел қатарлы шаңырақ көтеріп, кісі түсетін үй
болғанына өзі де разы сияқты. Демежанды құрақ ұшып, қуана қарсы алды.
Сұңғақ бойлы, талдырмаштау келген, кісі көрсе бет моншағы төгілердей
ұялып тұратын, ақ сарының əдемісі деуге болатын, жап-жас келіншегі бар
екен. Бабалық қазақ салтына бағынбай, əйелін бірден таныстыра бастады.
– Ал, Демежан аға, сұр бойдақ атана жаздап, қыздан қыз таңдап жүріп,
ақыры қолымызға қондырған келініңіз осы кісі. Аты — Шəкет... Бір
тəуіптің ертеректе маған бал ашып бергенін өзіңізге бұрын айтып едім ғой.
Соның айтқаны рас болса, бұл келініңіз осы оттың басын шүпірлеген қара
домалақтарға толтыруға тиіс.
Онсыз да үлбіреп əрең тұрған жас келін бетін басып, есіктен зыта
жөнелді. Екеуі біраз қалжың айтысып, күлісіп алған соң, Бабалық өзінің
Шəкетке қалай үйленгенін əңгімелеп берді. Шəкет — мына төменгі Еміл
бойын қыстайтын Қарақұрсақ ішіндегі Итемер деген ауқатты кісінің
қарындасы екен. Бабалық жеке кəсіпке көшкелі сол ауылдарға саудамен жиі
барып жүреді де, ақыры осы қызбен көңіл жарастырады. Оң жақта отырған
бай қызына кезінде құда түсушілер де аз болмаса керек, бірақ Шəкеттің өз
басы Бабалықты қалаған. Бастабында қыздың өзге туыстары: «жалғыз атты
саудагерге қарындасымызды бермейміз» деп біраз өрекпіген екен. Ауыл
ағасы Итемер алды-артын ойлайтын аңғарлы кісі болса керек, басқаларына
басу айтып:
– Əй, мен бірдеңе білсем, бай-манаптың мырзасынан осы жалғыз атты
саудагерім озып жүрмесін. Бұл заманда өзіне-өзі сенген кісі ғана жалғыз
жүреді... Өзі бір басқа бір көз, еті тірі жігіт екен. Оның үстіне баланың өз
көңілі де осыған ауып тұрса, екі жасты жылатып, обалына қалып қайтеміз.
Сүйгеніне қосайық, — деп кəдімгідей той жасап, қарындасын былтыр
күзде жасау-жабдығымен ұзатыпты...
«Бас екеу болмай, мал екеу болмайды» деген рас. Онсыз да еті тірі
Бабалық былтырдан бері өзіне қайын жұрт — сүйеніш тауып, арқа-басы
кеңіп қалған көрінеді. Жаңадан бас құрады дейтін емес, жас жігіт үй ішінің
жиһаз-мүлкін де қордаландырып, жинап тастапты. Қырдың оюлы сырмақ,
тұс киіз, текеметіне, қаланың кілем-кілшесі, биік айна, үстел-орындығы
қосылып, айрықша бір жарастық танытады.
Екеуі қымыз ішіп, шөл басып, біраз əңгімелесіп отырған соң, бой жазу
үшін далаға беттеді.
– Сізбен сұхбаттас болсын деп, қаланың екі-үш саудагерін қоса
шақырып едім. Олар да келіп қалар, — деп, үй иесі төс қалтасынан күміс
баулы сағатын алып қарады.
Бабалықтың қазіргі отырған үйі жұпынылау көрінгенімен, ауласы ат
шаптырым, қора-қопсы, бау-бақшасы тіпті мол екен. Тұрған жері де
көтеріңкі,«дөң көше» деп аталатын үстіртке орналасқан. Жаңа байып келе
жатқан жас жігіттің көңілі тіпті арыда жатыр: болашақта ауланың төрінен
жаңадан үй салдырмақ. Тал-терек, жеміс ағаштарын отырғызып, айналасын
түгелдей бауға айналдырмақ. Мал қорасы, сауда бұйымдары сақталатын
қойма-склад дегендерін мына оң жақ қапталға түсуге тиіс. Жəне соның
бəрін орындалмас армандай, бұлдыр қиял түрінде айтпайды, күні ертең
солай болатынына көзі жетіп, төндіре, сендіре сөйлейді. Оның сөзіне
Демежан да титтей шəк келтірген жоқ. Кеше ғана Шəнішевтің делбесін
ұстап жүрген атшы баланың аз уақыт ішінде мынадай дəрежеге көтерілуі
көп сырды аңғартқандай. Ол Бабалықтың əңгімесін зейін қойып тыңдап
тұрып: «шіркін, біздің қазақтың əрбір жасы тіршілікке осындай бейім
болса, мұртымызды балта кеспес еді-ау!» деп іштей сүйсініп қалды.
Осы сəтте сыртқы қақпадан үш-төрт кісінің дабырласып кіріп келе
жатқаны байқалды. Алдындағысы — Шəуешектің атақты байы Рамазан
Шəнішевтің өзі. Қасында сəнді киінген тағы бір жап-жас татар мырзасы
бар. Ал жасы қырықтар шамасындағы, басына сəлде ораған, ұзын бойлы,
бөгде кісіні екеуі де тани алмады. Рамазан бай өзіне жарасқан еркіндікпен
сонадайдан самбырлап сөйлеп келеді.
– Уа, Бабалық бай, қайдасың? Қонақтарды қабылда... Мына жаңа
қонысын, қора-жайын құтты болсын!
– Рақмет, байеке, айтқаныңыз келсін. Айтқан сөзіңіз періштенің
құлағына шалынсын. Сіз сияқты бай болуға жазсын құдай тағала, — деп
Бабалық та қонақтарының алдынан шығып, қошемет көрсетіп жатыр.
Шəнішев бай мана таңертең Демежанмен көріскен-ді. Дегенмен тағы да
қол беріп амандасты.
– Демежан мырза, сіз келіп те қалғансыз ба? Қыр қазағы жайбасарлау
болушы еді. Біздің алдымызды орап кеткеніңіз қызық болды-ау.
– Біз сіздер сияқты сағат-минутқа қарап отырмаймыз. Қонаққа шақырған
жер болса, «шабан үйрек бұрын ұшар» деп, күн еңкейген соң-ақ солай
қарай тарта береміз, — деп күлді Демежан.
Шəнішев Демежан мен Бабалыққа енді қасында тұрған серіктерін
таныстыра бастады. Алдымен жас татар мырзасын көрсетіп:
– Бұл — Ыбырай деген азамат. Ыбырай Ғабдулжаппаров... Семейден
келіп осында дүкен ашып жатқан атақты Ысқақ байды білесіздер ғой?
Соның туған інісі. Атымтайдай жомарт, серілігіне қарап, жұрт бұл жігітті
Ыбырай байбатша деп те атайды... Ал мына кісі, — деді қасындағы биік
қабақ, құс тұмсықтау келген, сəлделі адамды нұсқап. — Қаламызға таяуда
келген, исламияттың адал құлы, əрі насихатшысы, бір сөзбен айтқанда,
біздің жаңа піріміз — Ешен-Сейіт дамолла.
Рамазан бай сол үрдіспен Демежан мен Бабалықтың да кім екенін
серіктеріне айтып шықты. Жəне бұл екі кісінің де Демежанды сырттай
білетінін, тіпті бір көруге құмар болып жүргенін, бүгін оңтайлы сəтті
пайдаланып, əдейі ертіп келгенін де сөз арасына қыстырып жіберді.
Бабалық қала салтымен оң қолын кеудесіне қойып:
– Ал, құрметті қонақтар, үйге кіріңіздер! — деп жатқанда, қақпадан тағы
екі адам көрінді.
Бұл келген — Шəуешектегі саудагерлер қауымының бағынатын
басшысы Хасен ақсақал деген кісі еді. Ақсақал деген атақ бұл арада оның
қарттығына қарап қойылмаған. Бұл кісінің лауазымы солай. Əйтпесе жасы
тым үлкен емес, ұзаса елудің ішінде ғана. Ресейден келген татар, өзбек,
орыс саудагерлерін осы ақсақалдар басқарады да, сол арқылы орыс
консулына бағынады. Бұрын бұл қызметті Таужан Жұртбайұлы деген кісі
жеке атқарып келген еді. Кейін ол орнынан түсті де, жыл сайын молая
бастаған саудагерлер жұртшылығын Тасқожа Ишан мен осы Хасен ақсақал
бөліп басқаратын болды... Хасен шарға бойлы, көзі шүңірейген, шикіл сары
кісі екен. Кешіккеніне қайта-қайта кешірім сұрап, тұрғандарға жағалай қол
беріп жатты.
Қонақтар үйге кіріп, төр алдына төселген көпшік-көрпелерге жайғасты.
Кешікпей ортаға дөңгелек үстел қойылып, қымыз құйыла бастаған. Бұл
жердегі əңгіме негізінен сауда төңірегінде, базардың арзан-қымбаты, мал
бағасы жөнінде айтылып жатыр. Күміс қорының азаюына байланысты,
жақында күміс ақшаның орнына мысқал деген жаңа ақша (жиырма тиын —
бір мысқал) шығады екен. Сол туралы да біраз сөз болды.
Бұл отырыста сөз тізгінін ұстап, əңгімені өрбітіп отырған — Рамазан
Шəнішев. Бұл күнде қырықтың жуан ішін аралап, ақбөртеленіп, семіріп
алған бай саудагер бүкіл түр-тұлға, сөйлеу мəнерінің өзімен-ақ шаруасы
шалқып, тасы өрге домалап тұрған адамның қалпын танытады. Осыдан екі
жыл бұрын орыс саудасын шет елде қанат жайдырғаны үшін, осындағы
бірнеше татар, өзбек көпестеріне «Ресейдің құрметті азаматы» деген атақ
берілген. Соның бірі — осы Рамазан бай. Аздаған татар акцентімен бұл да
қазақша таза сөйлейді. Көршілес екі патшалық — Ресей мен Қытайда
нендей жаңалықтар болып жатқанын көзбен көріп, қолмен ұстағандай
сайрап біліп тұр. Əсіресе сауда жөніне келгенде үстінен су төгілмес
жорғадай тайпалып кетеді. Ол үшін тіршіліктің тірегі — сауда. Одан басқа
дүние асты-үстіне келіп аударылып түссе де бəрібір сияқты.
Рамазан енді бір ауық Орта Азия қалаларының Ресей иелігіне біржола
өтуіне байланысты, соңғы жылдары Шығыс Түркістанға Қоқан, Хиуа,
Самарқант, Марғұланнан келетін сауда керуенінің азайғанын, мұның өзі
жергілікті кəсіп иелерінің емін-еркін көсілуіне кең жол ашқанын қыбы қана
отырып əңгімеледі. Қазір қазақ даласында үлкен сауда орталығына
айналып отырған Қоянды жəрмеңкесі де сөз болмай қалған жоқ. Тек екі ел
арасына жүріп тұратын саудагерлерге Маңшың өкіметі кеден салығын тым
ауырлатып жіберіпті. Отырғандар соны біраз тілге тиек етісті.
Оқта-текте жас мырза Ыбырай да сөзге араласып қояды. Өзі өте
қазағуар, қыр елінің салт-санасын жақсы білетін жігіт сияқты. Дəл мына
Шəнішевтердей болмағанымен, оның да Омбы, Семей, Шəуешек, Құлжа
арасын қосып жатқан ірі саудагер əулетінен екені көрініп тұр. Екеуі оңаша
қалған бір əредікте Демежан оның арғы тегін, Шəуешекке қашан жəне
қалай келіп орналасқанын сұрастырған. Сондағы Ыбырайдың жауабынан
қысқаша ұққаны мынау болды.
Əрине, бұлардың да түп-төркіні Қазанда жатыр. Арғы атасы
Ғабдулжаппар да орташа дəулеті бар, саудамен көзі шыққан адам екен.
Татарлар орысқа ерте қараған, Ақ патшаның пəрманындағы ел ғой. Осыдан
қырық жылдай бұрын орыс-түрік соғысы кезінде Ғабдулжаппардың жалғыз
ұлы Мұзаппарды солдатқа алу қаупі туады. Көзі ашық, сұңғыла əке жалғыз
баласын көпе-көрінеу өлімге айдағысы келмейді де, қалтасын қаржыға
толтырып, қазақ даласына жылыстатып жібереді... Содан, не керек,
Мұзаппар жай сауда жасаған боп, ел ішімен жылжи-жылжи, Семей
қаласынан бір-ақ шығады ғой. Мұнда келген соң да қарап жатпайды, бірден
кəсіп істеуге кіріседі. Ата кəсібі — сауда. Ол барлық жерде керек. Жер
шарының қай түкпіріне барсаң да саудасыз өмір жоқ. Сауда ұлтты да, жерді
де таңдамайды. Сауданың көзін танитын Мұзаппар айналасы бірнеше
жылдың ішінде-ақ қатарға қосылып кетеді. Сөйтіп жүргенде айы оңынан
туып, атақты орыс капиталисі Савва Морозовтың саудасын жүргізетін
адамдармен ұшырасып қалады. Арада көп уақыт өтпей, бұл да сол
компанияға кіреді. Орталығы Омбыдан басталатын сауда капиталының
бұйдасын ұстап, бүкіл қазақ даласын шарлайды. Келе-келе Савва
Морозовтың капиталына қазақ даласы да тарлық етіп, енді оның бір ұшы
Шығыс Түркістанға өтеді. Алтай, Үрімжі, Құлжа қалаларын қамтиды... Бұл
жылдар ішінде Мұзаппардың өзі де əбден қоттанып, байып алған-ды.
Берітінде Морозов капиталынан бөлініп шығып, өз саудасын дербес
жүргізетін күйге жетеді.
Мұзаппар осыдан үш-төрт жыл бұрын Семейде қайтыс болыпты.
Артында төрт бірдей ұл қалған. Ең үлкені Ысқақ екен. Қазір Ысқақ бай
атанып жүрген жігіттің жасы отызға жаңа ілінген. Əкеден қалған мол
дəулеттің тізгіні сол Ысқақтың қолында. Бұл да — жаңағы «Ресейдің
құрметті азаматы» деген жоғары атақты алғандардың бірі. Сауданың бір
ұшы Семей — Зайсанда, екінші ұшы Үрімжі — Құлжада жатыр... Ал
Ыбырайға қарайтыны — тек Шəуешектегі бір ғана тармағы екен. Соның өзі
ұшы-қиыры жоқ қыруар дүние көрінеді. Өзінен кейінгі үйелмелі-сүйелмелі
екі інісі Семейде шешелерінің қолында. Ыбырайдың өзі жиырмаға жаңа
шыққан бозбала дейтін емес, сауданың қыры-сырына судай ағып тұр.
Шəуешектен жаңа қора-жай салдырып, бірнеше жерден сауда дүкендерін
ашқыза бастаған. Түбі Тарбағатай өлкесіне біржола орын тебетін ойы бар.
Қазақ ортасынан зəйімке салдырып, төрт түлік мал ұстап, бір жағы
егіншілікпен айналысудан да кет əрі емес секілді. Қыр елімен қоян-қолтық
араласу үшін, қалаға таяу қоныстанған Төртуыл ішін қолайлы көріп,
Демежанмен жүздесіп, танысқысы келетін себебі сол екен. Қазір қыр
қазағының ішінде ұлыққа да, халыққа да беделді, ең абыройлы азамат —
Демежан дегенді сыртынан көп естіпті. Жас жігіт осы жайларды таратып
айтып келді де, Демежанға бұрылып:
– Дүниеде қанға тартпайтын ешкім жоқ. Мен мына Рамазан абзи секілді
таза татар емеспін. Бойымда аздаған қазақтың да қаны араласып жүр. Арғы
əжелеріміздің бірі — қазақ қызы, — деді күле тіл қатып. — Сондықтан да
болар, көк жайлауды, жүйрік аттарды көрсем, делебем қозып тұрады. Егер
қарсы болмасаңыздар, нағашы жұртқа жанаса жүрсем деген ойым бар.
Демежан оның бұл сөзін ұнатып қалды. Ыбырай былайғы көп саудагерге
ұқсамайтын, ер көңілді, адамға жұғысып тұратын, жайсаң жігіт болатын
түрі бар. Ол да əзілдей жауап қайтарды.
– Келіңіз, құшағымыз ашық. Біздің елде жиендерге жол бос қой, — деп
сəл ойланып қалды да: — Біздің қазақта: «жиен ел болмас, желке ас
болмас» деген де сөз бар. Бірақ жиен неге ел болмасын малы болса, желке
неге ас болмасын жалы болса... Дəл сіздей қалталы жиеннің ортамызға
келуінен зиян тарта қоймаспыз, — деп отырғандарды ду күлдірген.
Бұл əңгімеге Рамазан бай да көңіл аударып, өз тарапынан қошеметқоштау сөз қыстырып жатыр.
– Ыбырай, мен саған айтпадым ба... «Демежан мырзаның етегінен
ұстасаң қор болмайсың» дегенім қайда. Демежан да — қазір өз елін
отырықшылыққа үйретем деп, егін егіп, зəйімке салдырып жатқан кісі. Енді
оған сен келіп қосылсаң, екеулерің екі жақтап Төртуылды біраз қырға
асырасыңдар.
Бұл əзілдің астарында ептеп қағытқан əжуа да жоқ емес еді. Бірақ оны
Демежан бұл жолы елемеген болды. Ыбырайға деген жаңағы ілтипатын
бұзбай:
– Егер қыр елінің тұрмысымен жақынырақ танысқыңыз келсе, біздің
ауылға қонаққа келіңіз. Қазір жайлаудың нағыз қызып тұрған кезі. Атқа
мініп, қымыз ішіп дегендей, біраз күн бой жазып қайтасыз. Қаладағы
шаруаларым бітсе, мен де бөгелмей қайтқалы отырмын, — деді.
Ыбырай бұл ұсынысқа тіпті құлап түсті:
– Рақмет, Демежан əпенді. Бұл қалада менің таныстарым аз ғой. Ішім
пысып, бек қапаланып жүр едім. Құдай қосса, сіздің артыңыздан іле-шала
мен де жайлауға барып қалармын, — деді құлшына бел байлап.
Əлден уақытта қонақтардың алдына үйеме табақ ет келді. Бабалық
табақтың үстіндегі қойдың басын кімге қаратсам екен дегендей сəл кідіріп
қалды да, мыналардың ішінде қалтасы қалыңы осы-ay деп, тұмсық жағын
Рамазан байға қарай бағыттаған. Ол бас ұстаудың машақатынан қашты ма,
Демежанға таман сырғытты.
– Мал өсірген ауылдың баласысыз ғой, сіз алыңыз.
– Жоқ, бір атаның ұлы, əрі құрметті қонақсыз. Сіз ұстаңыз басты.
– Онда мына Хасен ақсақал ұстасын.
– Жоқ, сіз ашаңыз...
Қонақтардың ешқайсысы қол соза қоймай, сыпайылық салты тым ұзаққа
созылып бара жатқан соң, Демежан басты бөлек тарелкаға салды да,
манадан бері сөзге араласпай үнсіз мүлгіп отырған сəлделі кісінің алдына
қойды:
– Меніңше, бас ұстайтын жол — осы кісінікі. Бəлкім, басқалардан жасы
кіші болар. Бірақ жолы үлкен, оқуы үлкен... Басты Ешен-Сейіт дамолла
ұстасын.
Оны өзге қонақтар да қостап кетті.
– Иə, айтпақшы солай екен-ау.
– Сіз тауып кеттіңіз, — десіп жатыр.
Ешен-Сейіт көп бəлденген жоқ. Қолын жайып қысқаша дұға қайырды
да, талай басты кершеулеп төселген адамның қалпымен, білегін сыбанып,
іске кірісіп кетті.
Ас үстінде Рамазан бай үй иесі Бабалыққа өзінін ризашылығын айтып
отырды. Бес-алты жылдай қолында жұмыс істегенін, сол уақыт ішінде
қылдай қиянат көрмегенін, өз ісіне адал, тыңғылықты екенін еске алды.
– Мен бұл жігітті туған інімдей жақсы көріп кеттім, — деді ағынан
жарылып. — Өзі адал болған соң, мен де бұдан ештеңені бүгіп қалғам жоқ.
Өзім білетін сауданың жай-жапсарын біраз үйреттім-ау деймін. Міне, сол
еңбегім жанды, Бабалық өз алдына отау тігіп, кəсіп қыла бастады. Түбі,
қазақтан шыққан тұңғыш саудагер осы Бабалық болатынына менің титтей
күмəнім жоқ.
– Илайым, солай болсын.
– «Жақсыдан — шарапат» деген осы. Сіздің білгеніңіздің оннан бірі
жұқса да, бұл жігіт жерде қалмайды, — десті отырғандар.
Алдына бас келіп, жұрт назары өзіне ауғандікі ме, кеш бойы жым-жырт
отырған Ешен-Сейіт дамолладан да тіл шыға бастады.
– Дін-қарындас қашанда бір-біріне жəрдем қолын созып, қайырым
етерге керек. Ол — сенің мұсылмандық борышың... Мұндай ғадалаттік,
əсіресе, сіздер секілді жат жұрттың қолына қарап отырған жамағатқа өтемөте қажет, — деді үйдегілерге жағадай көз салып.
Сөзінің арасына кітаби лұғаттарды көп кірістіріп, аздап шағатай, татар
тілдерін араластырғаны болмаса, бұл кісі де қазақша жатық сөйлейді екен.
Сөз сыңайына қарағанда, Ешен-Сейіт қазаққа жақын, сүйегі — қожа,
өзіміздің Түркістан төңірегінде өскен көрінеді. Жас кезінде бұл да əлдебір
себеппен Аягөз маңайына келіпті де, біраз жыл сонда моллалық құрып,
бала оқытыпты. Содан патша өкіметі тарапынан қудалауға ұшырай ма, ол
жағын таратып айтпады, осы бетке қоныс аударуға тура келген. «Ғылымды
Бүхара-шарифте тамамдадым» деуіне қарағанда, өзінің оқу-тоқуы да аз
болмауға тиіс. Алайда мұнда келгелі оның қадірін біліп, хан көтеріп жатқан
да ешкім жоқ көрінеді. Бұл күнде Шəуешектегі бірлі-жар мешіттің тізгіні
көбінесе ұйғыр, өзбек хариларының қолында болатын. Олар шеттен келген
мұны қақпайлап, орталарына енгізбей жүргені байқалады. Содан
Шəнішевтей ауқатты адамдарға арқа сүйеп, қаланың тек татарлар
қоныстанған махаллаларында ғана өз ықпалын өткізіп, бейтаныс ел ішіне
енді-енді сіңе бастаған жайы бар тəрізді. Өз өмір жолын түгел қазып
айтпаса да, отырғандарға шет-жағасын сездіргендей болды да, келесі бір
сəтте бетін Демежанға бұрды.
– Демежан мырза, сіз қазір жас болсаңыз да, бір елдің үміт күткен
азаматысыз. Сізді халыққа ғадалатті, дін мұсылманға жаны ашитын,
көкірегі ояу, көзі ашық жігіт деп, сыртыңыздан көп естимін... Менің де
сізге айтатын өз илтимасым бар, — деп өзінің бүгін əдейі келген
шаруасына көшті.
Айтып отырғаны Ешен-Сейіттің өз мұңындай көрінгенімен, оның түптөркінінде жалпы халыққа қатысты жайлардың да жатқаны анық еді. Дін
арбабының пайымдауынша, Орта Азиядағы мұсылман қауымының басым
көпшілігі Ақ патшаға бағынса, үлкен бір бөлігі Еженханның қол астына
қарап отыр. Мұндағы халық та аз емес. Шығыс Түркістанды ежелден
мекендейтін ұйғырлар мен қазақтардан басқа, сауданы кəсіп еткен татар,
езбек бауырлар да жыл сайын көбейіп келеді. Демек өз тізгініңді біреуге
беріп, бөтен бір патшалыққа бодан болған екенсің, ендігі күнде əркім өзінің
елдігін сақтап, азып-тозып кетпеудің қамын ойлауы керек. Ол үшін əр
халықтың ұстанған діні, ілім-білімі, соны үйрететін мешіт-медресесі болуы
шарт. Бұларсыз əрқандай қауым қараңғылық құрсауынан шыға алмай,
дінсіз жабайы тобырға айналмақ... Əрине, күнкөріс қамы үшін шаруа
бағып, мал өсірген де жақсы. Имам-ағзам жолымен сауда істеп, кəсіп
қылған да жаман емес. Бірақ халықтың ар-иманы, ұждан-сенімі жөнінде еш
қарекет жасамай, қол қусырып қарап отыру жол ма екен? Бұл туралы
қаладағы кəсіпқой қауымның, ел атасы үкірдайлардың не ойлағаны бар? Ал
болашақ ел мүддесін, көпшіліктің тілегін өз халқына жаны ашитын
Демежандай азаматтар ойламаса, біреулер сырттан келіп бірдеңе жасап
бере ме?!
Бұл, шынында да, Демежанның бұрын ойына келмеген тосын нəрсе еді.
Қапелімде не жауап қайтарарын білмей бөгеліп қалды. Жер-су, өріс-қоныс
іздеп, халдайлармен алысып жүргенде, халықтың сауатын ашып, сəждеге
жығу дегенді кім ойлап көріпті. Өзі жасынан қалада өсіп, қытайша оқып
кеткендікі ме, бұл жағына тіпті мəн берген емес-ті. Енді ойлап отырса, əр
халықтың тілін сындырып, сауатын ашу да керек екен... Мына ЕшенСейіттің кейбір сөздері көңілге қонады. Шынында да, дінсіз, ар-имансыз
жұрттың жабайылардан не айырмашылығы бар? Адамдардың көкірек
қуысы бос жатпай, қалайда бір наным-сеніммен толып тұруы керек қой. Ел
қатарлы мешіт-медіресе ашып, халықты ілім-білімге үйрету дегені де
құлаққа кіреді. Сонда не істеу керек? Неден бастау керек? Демежан ашық
жауаптан жалтарып, Ешен-Сейіттің өзіне салмақ салды.
– Айтып отырғаныңыздың бəрі дұрыс, дамолла. Мен алғашында
басыңыздағы сəлдеңізге қарап, сізді осындағы шүметей кесетін көп
қожаның бірі ме деп қалып едім, — деп бастап келе жатыр еді, Ешен-Сейіт
оның сөзін бөліп жіберді.
– Мен — қожа да, молда да емеспін, Демежан мырза. Мен құдай жолын
қуып, халық қамын ойлаған жай ғана пендемін, — деді кəдімгідей
шамырқанып.
– Кешіріңіз... Соны енді байқап отырмын. Қарындас халқыңыздың
болашағын ойлап, бас қатырып жүрген ізгі жан екенсіз... Сонда бізге не
істеуді бұйырасыз? Ашып түсіндіріңізші.
– Менің сіздерден сұрап отырғаным — қолдан келмес, аса бір қиын
шаруа емес, егер дұрыстап түсіндірсеңіздер, халықтың өзі-ақ атқарып
тастайтын тіпті оңай нəрселер, — деді Ешен-Сейіт. Ең алдымен əр үкірдай
елдің ортасына кемінде бір-екіден мешіт салдыру керек. Мешіт — өзіңіз
ойлап жүрген отырықшылықтың басы, бытырап жүрген халықты бір жерге
топтап, жұма сайын басын қосып тұратын рухани ұйтқысы болмақ... Сол
мешіттердің қасынан медресе-мектеп ашу да қиынға түспейді. Естуімше,
сіздерде осы күнге дейін халықтан ғұшыр-зекет жинайтын арнаулы орын да
жоқ көрінеді. Егер ұқыптап ұйымдастыратын кісі табылса, жаңағы мешітмедреселерді халықтан түсетін ғұшыр-зекетпен-ақ қамдап кетуге болар еді.
Бұдан кейін Ешен-Сейіт мұсылманшылықтың тағы бір парызы —
шамасы келетін ауқатты адамдардың Меккеге барып тауап етуі, қажы
атануы қажет екенін де еске салып өтті. Бұл жөнінде Арқадағы Тобықты
елінен шыққан Құнанбай қажыны үлгі қып тартқан. Құнанбай кезінде
қарадан хан сайланған, аға сұлтан болған, аса білікті адам екен. Сол кісі де
егде тартқан шағында Қарқаралы қаласында мешіт салдырыпты. Сонан соң
қажы сапарына барып, Меккедегі кағбатоллаға таяу жерден өз қаржысына
қонақ үй тұрғызған. Мұндай елге мұрындық, басшы болып жүрген кісілер
қазақ даласында емес көрінеді. Меккеге барып қайтқан сондай қадірлі
адамдар қатарында Сайболат елінен Құрман қажыны атады...
– Сонымен бұл мəселе жөнінде сіздің қандай ойыңыз бар, Демежан
мырза? Мен сізден жауап күтіп отырмын, — деді Ешен-Сейіт манағы
əңгімесіне қайта оралып.
Демежан санасы сан саққа жүгіріп, қалың ойдың қамауында отыр еді.
Əсіресе Ешен-Сейіттің: «мешіт — отырықшылықтың басы, халықтың
рухани ұйтқысы болады» деген сөзі мұның өз мақсатымен үйлесім
тапқандай, көкейіне қона кеткен. Ру-руға бөлініп, басы бірікпей жүрген
алты бақан, ала ауыз көшпелі жұртқа шынында да осындай бір орталық
керек сияқты. Бұл ел шеттен келген осындай бір қазіретке ұйымаса, бірінбірі тыңдауды қойды ғой. Ақикөз ағайындар адамнан айбынбаса да,тым
құрыса құдайдан қорқып жүрсін... Олар надандық құрсауында сəждеге
басы тимей осылай жүре берсе, бара-бара нағыз керең құлақ, тас маңдайға
айналуы мүмкін ғой. Ендеше, Ешен-Сейітті бұл іске пайдалану керек. Осы