Тағдыр - 39

Ал енді осыдан кейін қойнында жатқан əйеліңе сеніп көр! Күдіктің жегі
құрты жүрегіңді кеміріп, мүжімей көрсін!.. Тұрысбектің мұнда келісі де
тегін емес. Əншейінде мұнын айбатынан ығып, маңайын баса алмайтын
бота тірсек төренің бұл қай басынғаны? Демек оның да қаладағы
ұлықтардың аужайын түйіп, ауыз жаласып, əлдебір жемтік иісін сезгені
ғой... Қор болған жерің осы екен, Демежан!
Кенет оның басына тағы бір жат ой сап ете қалды. Мына отырған
сұмырай қатын да мұнын басына бұлт үйірілгенін сезіп, өзіне болашақ
қоныс, өріс іздеп жүрмесін... Мына қылығына қарағанда, солай болуы да
ғажап емес. Жарайды, еркектің көңілі ауды делік. Егер жат ойы болмаса,
оны Ырысқан неге қондырады? Қазақ қанша қонақжай болғанымен, үйінде
еркегі жоқ жас əйелдің сыпайы сылтау айтып, жолаушыны қондырмай
жіберуге қақысы бар. Ертең сөз болады, күйеуімнің бетіне шіркеу келеді
деп жасқанар еді. Демек, Ырысқанның ештеңеден ығып, тайсалмағаны ғой.
Ал білгеніңді істеп ал деп ашыққа кеткені.
Дастарқан жасап берген соң күтуші əйел кетіп, отбасында екеуі ғана
қалған-ды. Демежан кеседегі шайды қолына ала беріп, Ырысқанның жүзіне
тағы бір рет қарап өтті. Бет-əлпетінде түк өзгеріс жоқ, ақ жібек орамалын
шекесіне қиғаш тартып отырған тəкаппар да кербез қалпы. «Əйел заты
ағып жатқан су сияқты. Оның үстінен бірлі-жар мал өтпек түгіл, рулы ел
көшіп өтсе де із қалмайды» деп ойлады Демежан ішінен. Осы үйге
жақында ғана бөтен еркектің қонып аттанғаны есіне түскенде, зығырданы
қайнап, өз əйелін арам астай жек көріп кетті. Бүгінше сыр бермей, үндемей
кетермін деп ойлаған. Бірақ шыдай алмады.
– Мен жоқта бұл үй əрі-бері өткен жүргіншінің түнеп аттанатын бекетіне
айналыпты ғой? Не болды? Кəне, шыныңды айт! — дегенде, даусының
қалай қатты шығып кеткенін өзі де аңғармай қалды.
Осы сөзді манадан бері Ырысқан да күтіп отырса керек, бұған жалт етіп
қарады да:
– Нақсүйерін жеткізген екен ғой... Мені қарауылдағаннан басқа ол қубас
қатынның бітірері бар ма? — деді үлкен қой көздері шыныдай шытынап.
– Бибінің обалына қалма. Ол мұндай дүние сөзін сөйлемейді, — деді
Демежан. — Демек, Тұрысбектің қонып кеткені рас қой?
– Рас... Қуыс үйге қонақ келмеуші ме еді?!
– Иə, сонан кейін не болды? Қонақты немен сыйладың?
– Не болушы еді... Бүркіттің алған жеміне бір қарақұс қонды да кетті.
– Солай де... Қарақұстардың қашанда дайынды торитын əдеті ғой. Бірақ
жат тұмсығы тиген жемтікке бүркіттің қайта оралмайтынын ойладың ба?
Ырысқан үндей алмай, көзімен жер шұқып отырып қалды. Демежан өз
бойынан əлдебір жеңілдікті сезінгендей болды. Жанын жегідей жеген
күдіктен гөрі, ащы да болса шындық артық еді... Бұдан ары бұл үйде бір сəт
те бөгелгісі келмеген. Орнынан баяу көтерілді де, керегенің басында
сорғып тұрған киімдерін алып киіне бастады. Енді қамшысын таппай
тұрған-ды. Ырысқан ірге жақта жатқан қамшыны алып, қолына ұстатты.
– Мə, ұр мені! Аямай сабашы... Ашуың басылсын. Арқамда сенің
қамшыңның табы қалсын.
Демежан бойын кернеген долы ашуды күшпен зорға тежеп, ызалана езу
тартты.
– Жоқ. Ұрып қайтейін. Мен шырылдатып қатын сабайтын қазақ емеспін
ғой... Дəметпей-ақ қой: сен тіпті ұруға да татымайсың. Сен о баста беті
жылтыраған тексіз қар едің. Есіктегі басынды төрге сүйресем де, сол қар
күйіңде қалдың... Қош бол!
Соны айтып есікке қарай бет алған. Ырысқан қуып жетіп, иығына
асылды.
– Демежан-ау, енді мен не істеймін? Одан да мені өз қолыңмен өлтіріп
кет!
– Білмеймін... Бүгіннен бастап сен азатсың. Төркініңе кетесің бе, төреге
тиесін бе, əлде балаларыңды бағып, осында отырасың ба, ол жағын өзің
шеш. Бірақ мені қайта оралар деп күтпе!
Есікті жұлқа серпіп далаға шыққан. Жаңбыр басылыпты. Түн аспанын
құрсаған бұлт қабаты тозған текеметтей ыдырап, соның жыртық-тесігінен
жалғыз-жарым жұлдыздар сығалайды. Ауада салқын сыз бар. Демежан
көкірегін кере, терең тыныс тартты. Қазір оның бойын ашу да, кек те емес,
өзекті өртеген өкініш, дəрменсіздік билеп алған. Өзін бір түрлі аяп кетті.
Неткен еңбегі еш, тұзы сор адам еді?! Біреуге жасаған жақсылығың тек
жамандық болып қайтатыны несі? Осынау тірлікте бұл қимайтын, бұл
қымбат санайтын не қалды өзі? Бір есептен осынын өзі дұрыс болды ма,
кім білсін. Бұған енді əрқандай жаза, тіпті өлімнің өзі де қорқынышты
емес. Өлгеннен кейін артым не болады деп қиналмайды, оның да төбесі
көрініп қалды.
Ол ауылдың сыртына шығып, жаңбыр суына малшынған боз жусанды
кешіп, тағы біраз жүрді. Ойлап қараса, бүкіл өмірі бір ұзақ түс тəрізді, бұл
əлі қалың ұйқыда жатқан секілді ме, қалай? Сол ұйқыдан оянса бəрі де
бұрынғы баз қалпына келетіндей... Айналаны бетке жұққандай қою
қараңғылық тұмшалап алған. Ауыл адамдары тағы да ұзақ ұйқыға бас
қойған сияқты. Тек, Бибі отырған үлкен үйдің іргесінен түн түнегін жарып,
жалғыз сəуле от жылтырайды. Демежан сол отқа қарай аяндады.
Ертеңінде түске таман ауылға күтпеген жерден Бабалық келіп түсті.
Арбасын жегіп, жай сауда істеген адамның кейпінде жүргенімен, келген
жұмысы басқа екен. Оны төтенше тапсырмамен қаладағы Ыбырай
байбатша жіберіпті.
– Қазір ұлықтардың беталысы жаман. Кеңсе маңындағылардың сыпсың
өсегіне қарағанда, көп кешіктірмей Демежанды ұстайтын секілді. Матен-амбының
тырнағына бір ілінсе, одан құтылып шығу қиын. Демежан
уақытша алыс бір жаққа бой тасалай тұрғандай бола ма, əйтеуір, қапыда
қалмасын, — деп татар досы дұғай-дұғай сəлем жолдапты.
Демежан өз басына төніп келе жатқан əлдебір қауіп барын сезгенімен,
бірақ істің беталысы дəл бұлай жеделдеп кетер деп ойламап еді? Не істеу
керек? Бой тасалау дегені не пəле тағы да? Бір сəт тығырыққа тірелгендей
торығып отырып қалды. Бұл əңгіме үстінде қастарында Бибі ғана бар еді.
Байғұс əйел дыбысын шығармай, үнсіз егіліп жылап жіберді.
– Ұлықтың да, көре алмаған көп ағайынның да көзіне күйік болып
жүргені — үкірдайлық мансап қой, сол құрғырын өздеріне өткізіп беріп,
құтылсаң қайтеді — деген көзінің жасын сүртіп отырып. Демежан
күрсінді.
– Əй, бəйбіше-ай, мансабын алам десе, ұлықтың қолын кім қағыпты.
Олардың ойы арыда жатыр ғой. Мені абақтыға бір сүңгітіп алмай,
көңілдері тынар деймісің?!
Үй ішін бір сəт үнсіздік билеген. Барар жер, басар тау жоқ, айнала тас
қамау, өткелсіз шыңырау құз тəрізді. Қара көзі жасқа толып, боталап
отырған Бибі осы тұста ешкімнің есіне келмеген тағы бір ой айтты.
– Онда, орныңнан түсетінің туралы арызыңды жазып жібер де, арғы
беттегі менің төркініме тартып кет. Сенімен бірге мен де кетейін... Ол ел Ақ
патшаға қарайды ғой, ұлықтың құрығы жете қоймас.
Бабалық ауыр хабарды жеткізерін жеткізсе де, содан шығатын жол
таппай, қабырғасы қайысып, қатты қиналып отырған. Мына сөзді
естігенде, селт етіп басын көтеріп алды.
– Бибіштің осы ақылы менің де көкейіме қонып тұр. Айтты-айтпады,
ұлықтың арыны қайтқанша, қайын жұртыңызға бара тұрсаңыз қайтеді.
Кейін ел іші тынышталып, ап-сап басылған соң, қайта ораларсыз, — деген
ол да Бибіні қостап.
– Сен не, маған қашқын бол демексің бе? — Демежан оның бетіне
ажырая қарады.
– Қашып кетпеңіз, қайын жұртыңызға амандаса барыңыз... Қажыға
сəлем бермегелі де көп болды емес пе сізге?
Бірақ Демежанның бұл ақылға көнетін сыңайы көрінбеді. Аққұба кесек
жүзі күреңітіп, намыспен тұтана түсті де:
– Жоқ, Бабалық, оның жөні келе қоймас, — деді басын шайқап. — Бибі
екеуін мені қайындататын кезді тапқан екенсіңдер. «Өз жұртын сыншыл
болғанда, қайын жұртың міншіл» деген қайда?.. Суыр сиған қуысқа қасқыр
сия бермейді. Жолбарыс жымында жатып өледі. Сайболатқа сауға сұрап
барғанша, абақтыда шірігенім артық емес пе.
Өзінің аңғырттау айтып қалғанын Бибі де енді түсінгендей, қайтып
қолқаламады. Басында қалай ойламаған? Басыма іс түсті екен деп, əйелінің
етегіне жармасып, қайын жұртына барып тығылатын жігіт — Демежан ба?
Мұның күйеуінің орны тым биікте ғой. Өлсе де сол биікте тұрып өледі.
– Кешір, жаным. Менікі — жай əйелдікпен айтылған бір сөз де.
Шынында да, қашайық дегенім — қай сасқаным? — деді өзінің
жеңілтектігіне өкінгендей.
Ал Демежан өзінің ақтығына, заң алдында өзін ақтап алатынына сенімді
еді. Адамды абақтыға қамап, жазаға тарту үшін де, біраз дəлел керек емес
пе. Сондықтан арқасын кеңге салып:
– Меніңше, өйтіп қорқып-сасатындай ештеңе жоқ. Мен бір кісі өлтірсем
екен, почта тонасам екен... Қиын қылса үкірдайлығын алар, асып бара
жатса абақтысына қамар... Тіршілікте оны да бір көрелік, — деп Бибі мен
Бабалықтың көңілін орнықтыра, қарқылдап күлді.
Осыдан кейін Бабалық көп бөгелмей, бір шай ішті де аттанып кетті. Ал
Демежан тағдырдың басқа салғанын күтіп, үйінде қала берген. Бірақ бұдан
кейінгі оқиғалар ол ойлағаннан гөрі əлдеқайда жедел, əрі тым дөрекі түс
ала бастап еді.
Биыл күз ерте түсіп, жауын-шашын молайып, бала-шаға қоңторғай
болып тона бастаған соң, Демежан аулы қыстауға көшіп алған-ды. Бұл
ауылдағы биылғы үлкен жаңалық —мектеп. Сабаққа жақын жерден
баратын болғанына балалар да қуанып қалған. Кішкентай ұл-қыздары əліпбиден сауатын ашып, солардың дүрмегімен үлкендер қоса оқып, соған
бүкіл ауыл мəре-сəре болысып, кəперсіз жүріп жатқан-ды...
Осындай сүреңсіз күз күндерінің бірінде, қазан мен қарашаның
өліарасындағы айсыз қараңғы түнде пар ат жегілген бір арба Демежанның
зəйімкесін бетке алып, салдыртып келе жатты. Үлкен пірешкенің үстінде
қаладан шыққан бес-алты шерік бар. Шеріктердің бірі ат айдап, қалғандары
арт жақта мылтықтарын құшақтап үнсіз отыр. Бəрі де мұрттары енді
тебіндеп келе жатқан балаң жігіттер. Киімдері жұқалтаң екен, күздің суық
желінен ықтағандай, бір-біріне тығыла түседі.
Бұларға бүгін түс кезінде ғана тығыз бұйрық берілген-ді. Қаладан кешке
қарай шығып кетіп, межелі жерге түн ортасы ауа жетеді де, шырт ұйқыда
жатқан Демежан үкірдайды ұстап, кері қайтады. Тапсырма онша жеңіл де
емес, бірақ қаруы бар бес-алты адамға ауыр деп айтуға да болмайды. Бұрын
мұндай жорыққа қатыспаған жас шеріктер не де болса сол ауылға тезірек
жетіп, бұйрықты орындап, қазақ үкірдайын байлап алып қайтуға асығып
келе жатқан.
Əзірше бəрі де, сол бастықтардың айтқанындай, мүлтіксіз жақсы өтіп
жатыр. Түн ортасы ауып, ел ұйқыға кетті-ау деген мезгілде, бұлар Демежан
зəйімкесінің іргесіне де келіп жетті. Ауылға таяған соң жүрістерін
бəсеңдетіп, арба сықырын естіртпеуге тырысып, баяу ілбіген аяңға көшті.
Қара жол ауыл сыртындағы қалың қарағаш пен шынар өскен үлкен бауды
айналып, қоршау-дуалдың түбін жанап өтеді екен...
Кенет, сол тұсқа келгенде, бұлар күтпеген оқиға болды. Қараңғы түн
құшағынан əлдебір адамдар атылып-атылып шыға келді де, арбаның
үстінде бейқам отырғам шеріктерді тарпа бассалды. Айқайлауға да,
мылтық атуға да мұршаларын келтірмеді. Дереу қолдарын артына қайырып
байлап, ауыздарына шүберек пе, киіз бе, бірдеңелерді тығып тастады.
Сонан кейін шеттерінен жерге жығып салып, ал кеп тепкіле... Қамшының
астына алып, ал кеп саба!..
– Сендер Демежанды ұстауға келдіңдер ғой, ə? Демежан деген — мына
мен... Ал, мықты болсаңдар, ұстап көріңдерші, кəне! — деп шықпыртады
басында шошақ тымағы бар, еңгезердей біреуі.
Əне-міне дегенше шеріктердің бəрі өлімші күйге түсіп, естерінен танып
қалды. Əлгі адамдар тым асығыс сияқты. Ыңыранып, талықсып жатқан
шеріктерді сол байлаулы күйінде арбаның үстіне лақтыра бастады.
– Ей, Байсерке, мынаның біреуі өліп қапты той. Оны не істейміз? —
деген дауыс естілді.
– Үндеме. Демің ішінде болсын... Өлгенін бақтың ішіне көміп кетеміз,
— деді екіншісі.
Осынын бəрі тым тез, айналасы бес-он минуттың ішінде болып еді.
Əлгілер шеріктердің мылтығын тартып алып, тірілерін арбаға тиеді де, сəл
есі барлау біреуіне тізгін ұстатып, қалаға апаратын қара жолға салып
жіберді. Ал өлген шеріктің денесін бақшаның ішіне енгізіп, асығыс шұқыр
қазды да, бетін жасырып көмген болды. Сонан соң белгісіз адамдар талдың
арасына байлап қойған аттарына міне-міне салып, алыс бір жаққа
тасырлатып шаба жөнелді.
Түн жамылған қанды қол қарақшылардың бұл ісін қала мен далада
жаңағы шеріктерден басқа көрген куə жоқ. Дəл іргедегі ауыл адамдары да
ештеңені сезбей, шырт ұйқыда жата берген. Əдейі ұйымдастырылған бұл
қастандықты осы сот аймақтың əміршісі Матен-амбы мен оның
айналасындағы бірен-саран адамдар ғана біліп отыр еді. Оның есесіне, бұл
оқиға ертеңінде-ақ бүкіл аймаққа мəлім болды. «Демежан ауылына барған
шеріктерді көкала қойдай етіп сабап, біреуін ұрып өлтіріпті» деген хабарды
ұлықтардың өзі асығыс жариялады да, одан қазақтың «ұзын құлағы»
арқылы ауыздан-ауызға көшіп, тарап жатты.
Матен-амбыға керегінің өзі де осы еді. Келесі күні таң ата қала
жандармы қырық-елу əскермен келіп, Демежанның аулын қоршады.
Өздерінше тінту жүргізген болып, кешегі өлген шеріктің сүйегін де, тақ бір
бірге көміскен немелердей, оп-оңай тауып алды.
Сонымен, «қылмыс» анықталып, Демежанды қолға алудың шарты да
толып қалып еді. Арада бірер сағат өтпей, ұлардай шулаған ауылды артқа
тастап, жазалаушы əскер тобы қалаға қарай бет алды. Алды-артын бірдей
қоршаған қарулы күзеттің ортасында пар атты арба кетіп барады. Арбаның
арт жағында, ат айдаушыға арқасын беріп, қол-аяғына кісен салынған
Демежан отыр.
VI
Əзірше о дүниеге барып қайтқан пенде жоқ. Бірақ «Адам баласы үш
күннен кейін көрге де үйір болады» дегенді, о баста кім айтса да, тауып
айтқан. Түрме тірлігіне бірте-бірте Демежан да көндіге бастап еді. Оның
қараңғы қапасты мекен етіп жатқанына да, міне, үш айдан асып барады.
Оған қазір ұшы-қиырсыз кең даладан тиген енші — ұзындығы алты аттам,
көлденеңі төрт аттам тар камера. Төбесінде төңкерілген тұңғиық көк
күмбезінен бұйырғаны — темір торлы терезеден тілкімденіп көрінетін
зеңгір аспанның кішкентай қиығы ғана. Бір кезде өр қиялы бүкіл Құлыстай
өлкесіне сыймай жүретін азат ер қазір аюдың апанындай сол тар қуысқа
амалсыз сыйып жатыр.
Ойлай-ойлай ой-қиял да сарқылуға айналған. Адам санасы сыртқы
дүниемен күнбе-күн қатынасқа түспеген соң, ешбір бұлақ-бастау
құймайтын тұйық көлдің суындай сортаң тарта береді екен. Кейде жел
шайқап, толқын тұрып, өзінше буырқанғанымен, бəрібір арнасынан аспай,
көпіршіп барып басылады. Көкірегін кернеген ащы запыран шығар жол
таппай бұлқынатыны бар. Мұндайда Демежан өзінің ақын болып
тумағанына өкінеді. «Егер менің орнымда Əсет сияқты ақын жатса, не
түрлі өлең-жыр, таусылмас дастан-хикая туар еді-ау» деп ойлайды ішінен.
Ақын қиналса тілінен бал тамады. Ал əкімді қинағаннан не шығады?
Басындағы бағын, бағынышты жұртын тартып алып еді, мінеки, көп
жабының бірі болып қала берді.
Демежан күндіз-түні ой соңына түсіп сарылғанда, табан тіреп тоқтағаны
мынау болды. Тас түрме - түңілетін де, таңданатын да нəрсе емес, өз
өмірінің заңды жалғасы, қорытындысы сияқты соңғы бір асуы екен. Тіпті
оны жұрттан алабөтен, мұның басына ғана төнген төтенше зауал деуге де
болмас. Мұның басына кигені де — бүкіл халықтың пешенесіне жазылған
темір ноқта. Тек басқалардың ноқтасы басында түрулі жүр. Ал Демежанды
ұстап əкелді де, тұқыртып байлап қойды. Айырмашылығы — сол ғана.
Басында ноқтасы түрулі жүрген кезін бұл да бостандығым, азаттығым деп
ұғыпты. Енді бұған қалғаны — қапаста өткізетін өмірдің ақтық күндері,
яғни өлімнің дайындығы. Бұдан былай тіршіліктің толып жатқан қамқарекетінен мұның басы азат. Оның бəрі артта қалды. Ендігі мақсат — өзі
шыққан биігінде дұрыстап өле білу керек. Ал биікте тұрып өлу — ел
қатарлы өмір сүруден əлдеқайда қиын.
Адам баласы не үшін өмір сүреді? Жалпы, адам тірлігінің мəні неде?
Демежан осы сұрақтар төңірегінде қанша қазылып ойланса да, өзін
қанағаттандыратын жарытымды жауап таба алмады. Бұл дүниенің
жалғандығы, опасыздығынан басқа қазақтың көне қисындары да
мардымды ештеңе айтпапты. Содан ол біраз уақыт, жақында түрме бастығы
əкеліп берген Конфуцийдің трактаттарына үңілген. Бірақ осыдан жиырма
бес ғасыр бұрын өмір сүрген қытайдың ұлы ойшылы да бұған дайын
ештеңе ұстата қоймады. Оның айтқандарының көбі көңілге қонғанымен,
діттеген жерден шықпай, əйтеуір бірденесі жетпей тұрғандай əсер
қалдырды.
Конфуций адамгершілік тəрбиесін бес салаға бөледі: адамды сүю, парыз,
мінез-құлық нормалары, білім, адалдық... Адамды сүю дегенде оның
ұсынатын тағы бес принципі бар: қайырымдылық, кішіпейілдік, махаббат,
жанашырлық, шыншылдық. Мұның үлгілерін ол қашанда көне заманнан
іздейді. Ертеде өткен Яошунь сияқты əулиелерді кейінгі ұрпаққа өнеге қып
тартады... Демежанның бір таң қалғаны, Абайдың: «талап, еңбек, терең ой,
қанағат, рақым ойлап қой, — бес асыл іс көнсеңіз» дейтіні, жаңағы
Конфуцийдің бес принципімен үндес келеді екен. Абай оны қалай білген?
Əлде аудармадан оқыған ба? Немесе ұлылардың ойлау деңгейі бірдей бола
ма? Ол жағын ажырата алмады...
Ал мінез-құлық нормаларын сөз еткенде, Конфуций адамдар арасындағы
қатынасты тағы беске бөліпті: бастық пен бағынышты арасындағы, əке мен
бала, аға мен іні, ер мен əйел жəне достар арасындағы қатынас. Сонда
айналып келіп айтатыны: баласы əкеге, інісі ағаға, əйелі еріне, төменгі
ұлық жоғарғы ұлыққа бағыну керек те, бəрі жиналып императорға
құлшылық етуі қажет. «Хань ұлты — бір шаңырақ. Күллі халықтың əкесі
де, шешесі де — император» депті ол бір сөзінде.
Əрине, Конфуций де жер бетінде əділетсіздік, теңсіздік барын
мойындайды. Алайда бұл қайшылықтар түптің түбінде адамдардың іштей
түлеуі, адамгершілікті пір тұтуы, бірте-бірте кемелдену жолымен шешіледі
деп санайды. Оның бұл тұжырымына Демежан қосыла қоймады. Адамдар
өздігінен өсіп, ондай əулиелік, тазалыққа жеткенше, түйенін құйрығы
жерге түсіп, ешкінің құйрығы көкке шықпай ма. Сірə, Конфуций бұл
қағидаларын сол кезде дəуірлеп тұрған хань ұлтының жағдайынан, өз
заманының шындығынан алып жазған секілді. Болашақта хань ұлты өз
дербестігінен айрылып, неше ғасыр бойы маньчжурлерге бағынатынын, сол
империяның құрамында қазақ деген көшпенді халық болатынын, күндердің
күнінде оның азаматтарының басына қандай іс түсетінін ұлы ойшыл
қайдан білсін?!
Əлі кемеліне келіп болмаған бұл қым-қуыт дүниеде жалпыға бірдей
ортақ ұғым, тұтас түсінік жоқ. Бір халықтың мүддесі тұрғысынан ізгілік,
ерлікке баланған нəрсе, екінші бір қауымның көзімен қарағанда,
бұзақылық, қарақшылық болып шығады екен. Ақырында Демежан адам
өмірінің мəнін іздестіруді қойды. Оны білудің енді бұған қажеті де шамалы
еді. Қайта одан гөрі: адам не үшін құрбандыққа барып, елден ерек жан
қиюға тиіс? Өз ажалынан бұрын келетін өлімнің мəні неде? Осы жөнінде
ойланса, оның жөні басқа... Бірақ өлімде мағына бола ма? «Өлдің, Мамай,
қор болдың» — сонымен бітті емес пе? Əйтсе де, адамдар тірлікте түрліше
өмір сүретіні сияқты, өлімнің де түр-түрі бар ғой. Ит өлім, ешкімге қажеті
жоқ бейкүнə өлім, ерлік өлім бар. Бұларды қалай ғана бір қатарға
қоярсың?!
Оның есіне ұстазы Ли-шансыңның, өлеріне жақындағанда сыр ғып
айтқан бір сөзі оралды: «Тірі пендеге бір өлім хақ. Сондықтан өзін дұрыс
деп тапқан белгілі бір идеялар үшін күрес майданында жүріп, кеудеңді оққа
төсеп өлгенге не жетсін», — деп еді-ау мұнымен қоштасып жатып. Өзі
əбден əл-қуаттан айрылып, қаусаған шағында, жайдан-жай жан тапсыратын
болғанына қатты өкінбеп пе еді сол жолы. Соған қарағанда, өмірдің мəні
күрес болғаны ма? Солай шығар... Ендеше, өлімнің мəні де — күрес. Сонда
өмір мен өлім ажыраспайды. Өлім — өмірдің заңды жалғасы болып, бірінбірі толықтырып тұрады. Ажал — тіршіліктің жолында аранын ашып, кесекөлденең жатып алған тажал, не басқадай қорқынышты бірдеңе емес, қайта
өмірдің мəнін айқындайтын табиғи таразыға айналмақ.
Демежан бұл байламының дұрыс-бұрыстығына көзі анық жетпесе де,
соған өзі сенгісі келді. Осы ойын үлкен бір олжадай көріп, іштей қуанып
қалды. Өзінен əлдебір жеңілдікті сезінген. Шынында да, Демежандай
адамға өлім жастығына көптің бірі боп, құрдан-құр бас қоя салу күнə ғой...
Оған қайта осындай тұтқынға түсіп, жауларынан ауыр жаза күту жарасатын
сияқты ма, қалай?
Адамды адам тар қапас, тас зынданға қанша қамағанымен, сонау бір
төбедегі терезе торындай сыртқы дүниемен жалғастыратын бір саңылау
бəрібір табылады екен. Сондай бір жарық сəуледен тағдыр Демежанды да
мақрұм қалдырған жоқ. Мұны осынау сызды, суық камераға əкеліп қамаған
күннің ертеңінде, қасына қарауылдарын ертіп, түрме бастығы кіріп
шыққан. Жасы алпыстың ішін мол аралап кеткен, көзілдірікті, кəрі
маньчжур бұған жылы шыраймен амандасып, өзінше аяғандай түр
байқатты. Аяғындағы кісенін алдырып, ішіне сабан салынған кенеп
қанардан өзге лыпасы жоқ тақтай төсектің үстіне жұмсақ төсеніш, жылы
көрпе бергізді. Демежанға түрме бастығының түрі таныс, бір көрген адамы
сияқты. Бірақ қанша ойласа да, нақты есіне түсіре алмады.
Түрме бастығының күнде таңертең камераларды аралап шығатын əдеті
екен. Ертеңінде ол тағы келді. Бұл жолы қасында ешкім жоқ, жалғыз өзі.
Есіктен кірген бойда күле жақындап, қол беріп амандасты.
– Халіңіз қалай, Демежан мырза? Мені танымадыңыз-ау деймін? — деді
мұнын бетіне барлай қарап.
Демежан ыңғайсызданып, иығын көтерді.
– Сізді бір жерден көрген сияқтымын. Бірақ есіме түсіре алмай тұрмын.
– Мен — Гаугаңмын ғой... Есіңізде ме, баяғыда сіздің елге алым-салық
жинай барғаным? Сол жолы ел ішінде бүлік шығып кете жаздаған жоқ па
еді?
Бұдан он бес жылдай бұрын болған оқиға Демежанның есіне енді түсті.
Иə, мынау сондағы топ бастығы екен ғой. Екеуі жайлаудан қалаға қайтып
келісімен, Ши-амбының алдына бірге кіргені бар еді-ау.
– Кешіріңіз. Одан бері көп жыл өтіп кетті ғой. Онда менің əкем Керімбай
үкірдайдың өзі тірі болатын...
– Иə, уақыт деген қалай зымырап тез өтеді?! Сондағы Ши-амбының өзі
жоқ бұл дүниеде, — деді Гаугаң тақтай нардың шетіне тізе бүгіп жатып. —
Содан кейін де сізбен бір жолықсам деп талай оқталдым. Бірақ соның сəті
түспей жүретін.
– Енді, міне, жолыға алмай жүрген адамыңызды тағдыр айдап,
алдыңызға алып келді, — деді Демежан езу тартып.
– Есіңізде ме, Демежан мырза, мен сіздің алдыңызда мəңгі қарыздармын
ғой, — деді Гаугаң. — Сіз болмасаңыз, менің сүйегім ендігі қурап қалар ма
еді, қайтер еді.
– Қалайша?
– Ой-я... Сіз ұмытып қалған екенсіз ғой. Ши-амбы мені жайлаудағы
бүліктің бас күнəкары деп тауып, сол үшін өзімді-өзім өлтіруге үкім еткен
жоқ па еді. Сіз ара түспегенде, мен сол күні у ішіп, не асылып, көк
тəңірісіне сапар шегуге тиіс болатынмын.
Əлдеқашан ұмыт болған көріністер Демежанның көз алдында енді ғана
қайта тірілгендей болып еді.
– Иə-иə... енді есіме түсті. Сол жолы Ши-амбы қаһарына мініп, тым
қатты кетіп еді.
– Сіз, əсілі, қайырымды адамсыз ғой. Біреуге еткен жақсылығыңызды
жіпке тізіп жүрмейсіз, — деді Гаугаң қалтасынан алған орамалымен
көзілдірігін сүрткілеп отырып. — Ал мен сол бір күнді əлі ұмытқаным жоқ.
Мойнымдағы қарызды қалай қайтарам деп, анда-санда сізді еске алып
қоятынмын.
– Рақмет, Гау мырза! Жақсылықты ұмытпау да кім көрінгеннің қолынан
келе бермейді, — деді Демежан. — Сіз алым-салық мекемесінде едіңіз ғой.
Мұнда қалай келіп қалғансыз?
– Сол өзіңіз білетін жайлаудағы бүліктен кейін менің қызметімді
төмендетті емес пе. Біраз жыл қалаға əкелген малдан қан бажы алатын
базар бастығы болдым. Ал жаңа жамбылдың құрылысын аяқтап, мына
түрме салынып біткенде, басқа адам таппағандай, мені осында жіберді.
– Е, жөн-жон... Сізбен қайта ұшырасқаныма қуаныштымын. Бірақ көріп
тұрсыз ғой... — деді Демежан аузына ыңғайлы сөз түспей. — Бұлай
кездесеміз деп кім ойлаған.
– Оқасы жоқ. Дүние деген сол: бір күн бетін берсе, бір күн сыртын
береді...
Ойда жоқта ескі танысы Гаугаңмен ұшырасуы Демежанның қапалы
көңілін сəл де болса сергіткендей болып еді. Соған қарағанда, адамға
жасаған жақсылық қайтпайды деп, үміт үзуге де болмайды екен. Əйтеуір,
бірде болмаса бірде алдыңнан шығады... Содан бері де Гаугаң күн аралатып
келіп, мұнымен əңгімелесіп тұрады. Қалада не болып жатқанын, алыс
астанадағы жаңалықтарды жасырмай айтып тұратын да сол. Кейде қойнына
тығып, əртүрлі кітап əкеліп беретіні бар. Тар қапаста жалғыздық зарын
тартып жатқан адамға соның өзі де үлкен медеу.
Сол Гаугаңның астыртын көмегімен соңғы бір айда Демежанға елден де
адамдар қатынай бастаған. Жақында қасына Диқанбай мен Бөкені ертіп,
Бибі келіп кетті. Əйтеуір Гаугаң байғұс қараңғы түсе əлгілерді түрменің тар
есігінен енгізіп алып, өз кабинетінде мұнымен оңаша жолықтырған. Бибі
көзінің жасын тыя алмай, қашан кетер-кеткенше егіліп жылаумен болды...
Сонан соң аз уақыт ішінде қатты жасып, қартайып кеткен — Диқанбай
екен. Демежанға қараса болды, көңілі босап, аман-саулық сұрағаннан басқа
ештеңе айта алмады. Оған қарағанда, қарт Бөке өзінің жуан сіңір
қайраттылығына басып, күш қоса, жігер бере сөйлеген:
– Басыма мұндай іс түсті деп, тым жасып кетпе, Демежан шырағым. «Ат
жақсысын кермеден, ер жақсысын түрмеден көр», — депті бұрынғы
аталарымыз. Бəлкім, болашақты болжағаннан айтылған сөз шығар. Қамауқапас, айдау-сүргін дегеніңіз өзіндей ер-азаматтың ғана басына түседі.
Жалғызбын, жалқымын деп ойлама, артында тілеуіңді тілеген қалың бұқара
халқын бар. Солар Абдыра даласында өскен ақ дəнді аузына салған сайын,
өзіңді алғыспен еске алады. Сол еңіреген ел-жұртың, жарлы-жақыбай көп
жатағың өзіңе дұғай-дұғай сəлем жолдады... Басқа қолдан келер не бар,
құдайым көлденең қатерінен, патшаның кəрінен сақтасын! — деп тоқтаған.
Сырттай сыр бермегенімен, Бөкенің де көңілі босап қоңқылдап тұрғаны
белгілі. Қайтсін, осылай жақсы тілек айтып, қабырғасы қайысқаннан басқа
қолдарынан келер дəрмен жоқ. Бəрі де жетім баладай жаутаңдап:
– Бұл тергеу-тексерудің шет-шегі бар ма? Сыңайы, қашан босататын
сияқты? — деп мұның өзінен сұрайды. Демежан амалсыздан:
– Сəл шыдайық. Мені абақтыда қашанғы бағып отырар дейсің. Жазға
қарай қоя беретін шығар, — деп оларды жұбатқан болды.
Бірақ мұның бұл сөзіне Бөке мен Диқанбай иланғанымен, Бибі сене
қоймады. Ол күйеуінің көңіл күйін сөзінен емес, қас-қабағынан, дауыс
ырғағынан танып дағдыланған. Уақыт бітіп, қоштасар мезгіл жеткенде,
байғұс əйел Демежанның мойнынан тас қып құшақтап айырылсашы.
Қасындағы қарауыл шеріктен де, жол серік шалдардан да тартына
қоймады. Өлім есірігі тигендей ышқына дауыс салып:
– Білем... Сен мені алдап тұрсың ғой, Демежан-ау! Жүрегім бір
сұмдықты сезеді... Сені тірі қоймайды бұл жауыздар. Енді сенің алтын
жүзіңді көру жоқ қой бізге!.. Босағанда жатып өлейін, мені өзіңмен бірге
алып қал! — деп зар еңірегенде, Демежанның да, қасындағы қарттардың да
сай сүйегін сырқыратқан. Бөке мен Диқанбай екі жақтап:
– Қой, Бибі, сабыр ет. Ондай жаман ырымды бастама.
– Абақтыға түскен қазақтың алды-арты Демежан дейсің бе. Бұл да ер
басына келген ұшық шығар. Амандық болса, əлі-ақ босанып шығады, —
десіп Бибіні зорға жұбатты.
Бұл кездесудің ауыр тигені сонша, Демежан бірнеше күнге дейін өзінеөзі келе алмай жүрді. Кейін келген Əбдірасыл мен Диқанбайға Бибіні бұдан
ары қалаға əкелмеуді тапсырған. Қазір байғұстың күні не болып жүр екен?
Бибіні ойласа болды, жүрегі қан қақсап қоя береді. Ол тек Бибінің алдында
ғана өзін кінəлы санайтын.
Сонан кейін араға апта салып, Күдері мен Бабалық келіп кетті. Əзірше
атқа мінер ағайыннан төбе көрсеткені — сол екеуі ғана. Олар да Гаугаңмен
астыртын тіл табысып, қарауылдарды паралап, қараңғы түсе жасырынып
келіпті. Ел ішіндегі біраз жаңалықты Демежан солардан естіп-білді.
Жақында Төртуыл елінде төтенше сайлау өтіп, Демежанның орнына
үкірдайлыққа Көксегенді бекітіпті. Дəл сайлау қарсаңында ел іші тағы да
жікке бөлініп, дауысқа Көксеген, Тыныбай, Ысқақ үшеуі қатар түскен екен.
Матен-амбы бұл жолы Көксегенді қолай көріпті. Бірақ сайлауға дейін
əлгілердің бəрін дəмелендіріп, əрқайсысына жеке-жеке уəде беріп жүріп,
Демежанды қаралайтын қағаздарға түгел мөр бастырып алған көрінеді.
Күдері осы жайларды айта келіп:
– Ел жуандарының сізге көп көргені үкірдайлық еді, оларын алып,
армандарына жетіп тынды ғой. Енді сізге ұлықтар бұрынғыдай шүйіле
қоймас, — деген əлденеге үміт арта сөйлеп.
– Е, ұлықтан не қайыр сұрайсың. Қазақтың өз қолымен өзін буындырып
өлтіруге келгенде, бұлар алдына жан сала ма, — деді Демежан күрсініп. —
Ұлықты қойшы, бəрінен де үкірдай, зəңгілердің жиналып басқан мөрі қиын
болып тұр. Оқысаң жаның түршігеді. Маған жапсырмаған пəлесі жоқ.
– Басқа елдің үкірдайлары да мөр басып па?
– Түгел. Бастығы Мамырбек, Тұрысбек болып, Таңғыт, Көксегенге дейін
тегіс қол қойған. Тек Шəйінің ғана қолы жоқ. Бір жыл туған төл еді...
Қадірін жаңа білдім азаматтың.
Сол жолы Күдері бұған тағы бір жаналық хабар жеткізген. Демежанға
бір септігі тиеме деп, қуана, аптыға тұрып айтып еді.
– Айтпақшы, өткен жылы сіздің ауылға барған шеріктерді соққыға
жығып, біреуін мерт қылған — Байсерке мен Ысқақтың жігіттері болып
шықты, — деген өңі балбұл жанып. — Бірге барған адамдардың кейбіреуі
істің мəнісін кейін түсінсе керек. Солардың өзі-ақ жұртқа жайып жүр.
Бұл Демежан үшін аса қажет факті еді. Қуанғанынан Күдеріні құшақтай
алған.
– Бəсе, өзім де солай шығар деп ойлап едім. Маған құрылған қақпанның
ең қауіптісі осы еді ғой... Ал сен осы деректерді қағазға түсіріп, айғақ
куəлардың қолын қойдырып бере аласың ба?
– Сол нəрсе өзімнің де ойымда бар, — деді Күдері. — Əуелі өзіңізбен
ақылдасып алайын деп едім. Сол түнгі оқиғаның əдейі қастандықпен
істелгенін растап, аяғына көп адам қол қойып, Іледегі ұлыққа жіберсек пе
деп отырмыз.
– Бұларың да дұрыс екен. Бірақ соз бұйдаға салып жүріп алмай,
тездетіңдер, — деді Демежан тағатсызданып.
Күдері мен Бабалық екеуінің бұдан басқа да жасап жүрген тірліктері бар
екен. Олар Рамазан Шəнішев, Ыбырай байбатша, Мұрауыт бай сияқты
қаланың беделді адамдарын орыс консулына салып, ұлыққа сол арқылы
ықпал етуді ойластырған көрінеді. Консул Соков қазір Шəуешекте жоқ,
Батыс Сібір шекара басқармасының шақыртуымен, Омбыға кетіпті.
Сол келісімен жаңағы кісілер кіріп сөйлеспек. Егер орыс консулы
шындап араласса, Матен-амбының оны тыңдамасқа шамасы қайсы деп,
жігіттер соны көңілдеріне көп аужал тұтады екен. Бұл жай Демежан
көңілінде де үміт ұшқынын тұтатып, еңкейген еңсесін бір көтеріп тастаған.
Содан бері қала мен даладан бірдей тағатсыз хабар күтіп жүрген жайы бар.