Тағдыр - 30

дүниенің, азабын уағында көре жатар, алдымен оған мына дүниенің
теперішінен құтылу керек еді...
Бұлар араға бір қонып, ертеңінде түс əлетінде Арқарлыдағы Күдері
мешітіне жетті. Бұл мешітті осыдан төрт-бес жыл бұрын Күдері өз
қаражатына салдырған-ды. Өз ортасына үлгі шашып, қу далаға «құдай
үйін» əкеліп орнатуы жас жігіттің атағын осы атырапқа тез жайып
жіберген. Қазір Мұқырдың биік қабағындағы көрнекті жерге салынған ақ
мешіт сонадайдан көз тартады. Дəл іргесінде Сібеті өзенінен су тартатын
Қайыңбай тоғаны ағып жатыр. Əрі-бері өткен адамдар ат басын бұрмай
кетпейтін Сымайыл зəңгінің зираты да осында. Соңғы жылдары Бұқадан
тарайтын Қараменде мен Жұмықтоғастың көп ауылдары осы Қайынбай
тоғанын бойлай егін егіп, қыстау салып, отырықшылыққа бой ұра бастаған.
Əр жұма сайын маңайдағы қалың ел намазға жиналып, осы мешітте бас
қосып тұрады. Мешіттің имамы — жұрт «ноғай молда» атап кеткен
Пахридден қазірет қаладан алғаш көшіп келгенде, жағына пышақ
жанығандай, ілмиген арық кісі сияқты еді. Айналасы үш-төрт жылдың
ішінде кəдімгідей қоңданып, бұғағы салбырап, семіріп алыпты.
Қасам ішіп, жан беру рəсіміне Пахридден имам жетік болып шықты.
Неше күннен бері осы елдің атқамінер игі жақсылары бітіре алмаған
даудың мешітке келіп, шариғат жолымен шешім табатын болғанына тіпті
қуанып қалған сыңай танытты.
– Міне, бұларыңыз бик сауаблы, абзал іс болған. Адам пендесінің ақылы
жетпейтін ақ пен қара, күнə мен нахақ арасы құдай-тағала уатабараканың
құзырында бітім тапқаны жөн-ақ, — деп өз ісіне құлшына кірісіп кетті.
Ендігі жерде үкірдай, зəңгі, елубасы сияқты ел басшылары былай қалып,
бар билік Пахридден имам мен Бодуха ламаның қолына өтті. Бүгінгі жұма
намазына жиналғаны бар, осы оқиғаны əдейі көруге келген əуесқой жұрт
бар, халық ерепайсыз көп еді. Мешітке адам сыймайтын болғандықтан, жан
беру ресмиеті сырт алаңда, зират маңындағы көк жасаңда өтетін болды.
«Жан беру» дегеніңіз жай құран ұстап, ант-суын іше салу емес. Оның. да
үлкенді-кішілі машахаты көп болып шықты. Мұнда да өлікті жерлеу
кезіндегідей тірі адамға кəдімгідей жаназа шығарылады. Күні бұрын қабір
қазылып қойылады... Қысқасы, жан берген адам бұл тірлікке қош-қошын
айтып, о дүниенің табалдырығына барып қайтады. Бұл іске қалмақ
жағынан араласқан Бодуха дама Қара күмəнның ұсақ-түйегіне дейін
түгендеп, соның мүлтіксіз орындалуын қатты қадағалап жүр.
Пахридден имам ең алдымен Байсеркеге дəрет алып келуді бұйырды.
Сонан соң оның сырт киімдерін шештіріп, бір қабат кебін кигізді де, үлкен
ақ киіздің үстіне көлденең жатқызып, жаназа оқудың қамына кірісті.
Кəдімгі жаназа! «Ассалата жаназа!» деп дауыстай жар салып, жиналған
жұртты сапқа тұрғызып жатыр. Осы көріністің өзі-ақ адамды жаннан
түңілдіріп, бүкіл тіршіліктен бездіріп жібергендей еді.
Намазға кірісер алдында, Пахридден қасам ішіп, жан берудің мəнісін
түсіндірді. Оның айтуынша, қазір намаз оқылысымен, жаназасы
шығарылған күнəкар пенденің жаны өзінен қырық кез алыстап кетеді.
Сонан соң ол қолына құран ұстап, ант суын ішеді де, қазулы тұрған
қабірден аттап өтеді. Егер ол шын күнəкар болса, сол жерде жан үзіп,
қабірге құлап түсуі де мүмкін. Тіпті аман қалғанның өзінде, ар-иманнан
ада, құдай алдында қара жүз, жын-шайтандар қауымына қосылып, о
дүниеде көр ғазабын тартып, тозақ отына күймек...
– Соңғы рет ескертемін: күнəлы пенде Байсерке, сен осыған ризасың ба?
— деді имам сөзінің соңында.
– Ризамын! — деген Байсеркенің үні саңқ етіп тіпті айдынданып естілді.
– Онда намазға кіріселік. Ассалата жаназа! Кəне, мұсылман қауым, тегіс
сапқа тұрыңыздар.
Жалғыз ракағат жаназа намазы артқы қатардың бірінде тұрған
Демежанға жылдай ұзақ көрінді. Жан дүниесін бір ауыр сезімдер билеп,
іштей Байсеркені аяп кетіп еді: «осыншама қорлыққа, ар-ұждан азабына
көнуіне қарағанда, осы байғұстың қолы, расында да, қалмақ жылқысынан
таза болып жүрмесін. Азаматқа ара түсудің орнына текке күйдіріп, обал
жасап отырған жоқпыз ба» деген бір өкінішті ой жүгіріп өткен. Намаз
оқылып болып, Пахридден мен Бодуха Байсеркенің екі қолтығынан сүйеп,
қабір басына қарай алып жүргенде де, Демежанның төбе құйқасы
шымырлап, өзін өте жайсыз сезінді.
Айналаны бір сұсты тыныштық билеп алған. Өлікті жерлеген кезде де
абыр-сабыр тіл қатулар болушы еді. Қазір ондай да ештеңе естілмейді.
Байсеркенің иіні түсіп, нардай тұлғасы шөгіп кеткендей. Үстіне аппақ
кебіндей шұбалаңдаған бөз көйлек киіп алғандікі ме, өзінде өң-түс қалмай,
қу шүберектей бозарып кеткен... Ол қазір қазулы қабірдің жиегінде беті
ашылған құранды қолына ұстап, Пахридденнің аузынан шыққан ант
сөздерін қайталап тұр.
– Мен — құдайдың құлы, Мұхамметтің үмбеті Байсерке — Алланың
атымен ант етемін! Жоғалған қалмақ жылқысынан да, өлген адамынан да
арым таза, қолым пəк... Сол үшін жанымды беремін. Егер осы істе қылдай
қиянатым болса, құдайдың құлы, пайғамбардың үмбетінен шығып,
дінсіздер қауымында кетейін... Осы арада қыршынымнан қиылып, жан
тапсыруға əзірмін!
Байсерке ант сөзін айтып болып, Пахридден ұсынған қасам суын да ішіп
салған. Енді тек бетіне ақ мата керілген қабірдің үстінен аттап өтуі ғана
қалып еді. Нағыз қиын кезең енді туғандай. Қияметтің қыл көпірі де
мұндай болмас. Жұрт демдерін ішіне алып, сілтідей тынып қалыпты...
Байсерке, не үшін екен, ордан аттауға жүрексінгендей бөгеліп тұр. Біресе
көр аузындағы ақ матаға, біресе басын көтеріп, көгілдір аспанға қарайды.
Мына қалпында қараңғы көрден аттап өтуі екіталай, күмп беріп ішіне түсіп
кететін сияқты... Ол енді не де болса тəуекелге бел байлап, ордан аттауға
бейімделе берген.
Бірақ аттап үлгермеді. Осы сəт артқы қатардан ышқына айғайлаған бір
жат дауыс естілді. Ащы айғайы құлақты жарып, өлі тыныштықты дар
еткізіп айырып жібергендей болған бір адам:
– Ағатай-ай, біз үшін өз жаныңды қинамашы! Сенің орнына қазылған
көрге мен-ақ түсейін... Бермеші жаныңды!.. Уа, тоқтатыңдар, халайық!
Жылқы — менде. Ұрлаған — менмін... Малыңның көзі түгел, осы қазір
алдына салайын! — деп жан ұшыра дауыстап сөйлеген күйі жұртты
кимелеп алға шықты.
Жиналғандар аң-таң болып, енді сол дауыс шыққан жаққа қараған. Бұл
— Байсеркенің немере інісі, сырықтай ұзын бойлы, батыр тұлғалы жас
жігіт Қойшыбай болатын. Ол келген бойда ағасының мойнына асылып,
еңкілдеп жылап жіберді де, оны қабір басынан аулаққа əкеткенше асығып,
қолтығынан ұстап сүйрелей жөнелді.
Байсерке əлі де есін жия алмай, өлі мен тірінің арасында сенделіп
тұрған-ды. Інісінің жетегінде кетіп бара жатып:
– Əй, Қойшыбай-ай, бекер істедің-ау! Қуғыннан құтылуға енді бір-ақ
аттам жер қалып еді ғой, — деді бармағын тістеп.
Сол-ақ мұң екен, манадан бері байлаулы тұрған тіл мен көмейдің тиегі
ағытылып, көпшілік араның ұясындай гулеп қоя берді. Енді əуесқой топ
Байсерке мен Қойшыбайды қоршап, неше алуан сұрақ жаудырып жатыр.
Оқиғаның бұлайша аяқ астынан кілт бұрылуы Төртуыл кісілерін де
қатты абыржытып тастаған. Байсеркенің əнеугүннен бері мойындамай,
қанша жұртты сарсаңға салып, енді келіп ойламаған жерден омақаса
жығылуы сүйекке таңба түсірердей үлкен намыс болып еді. Оның есесіне,
қалмақ жоқшылары айы оңынан туғандай айдарынан жел есіп шыға келді.
Бодуха лама тіпті ашық табалауға дейін барып еді. Ол бір шетте оңаша
тұрған Көксеген мен Демежанның қасына келіп:
– Үкірдай, қалай екен? Менің сəуегейлігіме енді күмəн келтіре
қоймассың. Айтқаным айна-қатесіз дəл келген жоқ па?! — деп əжім
айғыздаған көсе жүзі быт-шыт болып, оқырана күлді.
Демежан онсыз да бойын кернеген ашудан жарыла жаздап тұр еді.
Ламаның бетіне ажырая қарады да:
– Бодауы жоқ бос сөзді қайтесің, Бодуха. Одан да малыңның
табылғанына шүкірлік етіп, аманында ауылыңа қайтсайшы, — деді зілді үн
қатып. — Бізді енді сөге жамандамассың. «Қазақтың ұрысының да иманы
бар екен» деп қайт еліне... Жаңа Байсерке бəрінді жер соқтырып, жерошақтай шұқырдан аттап кетсе қайтер ен?!
– Иə-иə... Сөзіңнің жаны бар, үкірдай. Адамдар бір құдайдан қорықпаса,
бұл дүниені өртеп жібермес пе еді, — деп Бодуха өз сөзін жуып-шайған
болды.
Демежан бұдан ары сөзді ұзаққа созғысы келмеді. Анадай жерде киініп
жатқан Байсеркенің күйбеңін күтіп аз бөгелді де, Бөрі жігіттерін қасына
шақырып алды. Ұрылардың жүні жығылып, жасыңқырап қалыпты. Кісіге
тура қарай алмай, төменшіктей береді.
– Иə, сонымен жылқы қайда? — деді Демежан Қойшыбайға бұрылып.
– Жылқы жайлауда... Мыңбай шатында бекітулі тұр. Алсаң, міне, бас!
Бізден бір қателік өтті, үкірдай.
– Жə, оныңды қоя тұр... Малының көзі түгел ғой, əйтеуір?
– Түп-түгел. Отыз бес жылқы. Бір тайына қол тигізгеніміз жоқ.
– Ендеше, мына кісілерді осы қазір ертіп барасыңдар да, малын түгендеп
алдына саласыңдар. Айып-анжыға тағы он жылқы кесемін. Оны ешкімге
алақан жаймай, жылу жинамай, өз малдарыңнан төлейсіңдер. Ұқтыңдар
ма?
– Ұқтық үкірдай. Айтқаныңызды қалт етпей орындаймыз, — десті
жігіттер құрақ ұшып.
– Ұқсаңдар, жоғалыңдар көзіме көрінбей!
– Апыр-ай, Демежан мырза-ау, кісі құны қалып барады ғой... Оған
қандай билік айтасың? — деген Бодуха осы тұста сөзге араласып.
Демежан ендігі сөзін қалмақ даугерлерінің басшысы Қолқаға қарап
сөйледі.
– Кісі құнын мен бітірмеймін. Оны қаладағы ұлық шешеді. Байсерке сол
істеген қылмысы үшін, бүгін абақтыға айдалады. Ендігі дауды сол қала
ұлығынан қуасыңдар! — деді кесімді сөзін қысқа қайырып.
Қалмақ жоқшылары бұдан ары саудаласпады. Олар уыстан шығып, үміт
үздірген жылқының табылғанына қуанып тұр еді. Өз малынын сыртында
айыпқа кесілген он бестіге разы болды да, атқа қонды.
Бірақ, оның есесіне, Демежан билігіне наразы күңкіл сөздер Төртуыл
кісілерінің өз ішінен шыға бастаған. Көксеген, Ысқақ, Тыныбайлар
Байсеркені абақтыға айдатам дегенін ұнатпай, қырын қабақ танытты.
Көксеген ашық қарсылыққа бармаса да:
– Ит те болса ұяласымыз еді ғой. Арыстай азаматты абақтыға
қаматқанымыз ел атына намыс болып жүрмес пе екен? — деп мəймөңкелеп
бастап еді. Ысқақ оның сөзін іле қостап:
– Бұл — барып тұрған аямастық қой... Байсерке — ел шетінде
қорғанымыз, сойыл соғар айбарымыз емес пе еді. Сүйеніш-тірегі жоқтай,
ел азаматын ұлыққа ұстап берді деген не сұмдық?! Кісі құны қаншаға түссе
де, ел-жұрт болып көтермес пе едік? — деп Байсеркеге бауыры езілгенсіп,
ағайын арасына от тастағандай болған.
Демежан шыдай алмай кетіп:
– Əй, шырағым, жауырға қонған ала қанат сауысқанша беймезгіл
шықылықтағаныңды қойшы. Осы сенен ақыл сұраған кім бар? — деп оны
тыйып тастады. — Қара бұқараның онсыз да арқалаған алым-салығы
аздай-ақ, енді оған «Байсерке шығыны» дегенді қоспақсың ба? Азамат
дегенің — қазан бұзар, үй тентек, ұры ма? Ұяласым, ұрпағым деп, ұры мен
қарыны əуектетіп болдық емес пе. Ұрлаған жылқысының айыбы мен өлген
кісінің құнын үнемі біреу төлеп отырса, Байсерке басқа шықпағанда
қайтеді? Қолымен істеген екен, мойнымен көтерсін. «Арсыз қолым істеді,
арлы бетім ұялды» деп, телі мен тентектің шығынын ел байғұс қашанғы
көтереді? Естерінде болсын, бұдан кейін кім қылмыс жасаса, өкімет заңы
алдында өзі жауап береді. Содыр мен сойқанға, сойыл сүйреткен ұрыға
сонда ғана тыйым болады, — дей түсіп, қатты ширыққан ашу үстінде
шымбайға батар сөздер айтып еді.
Осы сөзден кейін оған ашық жон көрсетіп, қарсы келген ешкім болмады.
Не ойласа да іштерінде. Демежан енді бөгелген жоқ. Ұлықтың атына хат
жазып, қасына өз шабарманы Рақым бастатқан бес кісі қосып, сол күні-ақ
Байсеркені қалаға жөнелтіп жіберген. Сонан соң қалмақтың малын
түгендеп, жолға салуды Көксегенге тапсырды да, өзі Тыныбай, Түсіптерді
ертіп, ауылына қарай тартып кетті.
VIII
Күн кіші бесіннен ауып, екіндіге қарай еңкейген мезгілде, өрістен мал
қайтып, айнала-төңірек төрт түліктің шуына толған шақта ауыл
сыртындағы төбенің басына көтеріліп, өмір-болмысқа биіктен кез жіберу
— Демежанның көптен бергі əдеті еді.
Əсілі, көшпенділер тірлігі шағын шаңырақ астындағы тар аяға сия
бермеген ғой. Баяғы Тəуке ханның тұсындағыдай «Күлтөбенің басында
күнде жиын» болмағанымен, əлі күнге дейін ел ағасының сияз ашып, топ
тарататын, жарлық шашып, билік айтатын «кабинеті» — осы төбенің басы.
Қазақтың «ұзын құлағы» арқылы жететін неше алуан жаңалықтар алдымен
осы төбе басында айтылып, содан ары ауыздан-ауызға көшеді. Ел ішінің
арыз-шағымы, тағы басқа ұсақ-түйек жұмыстары да осында бітіп жатады.
Бүгін Демежан төңірегі ондай опыр-топырдан оңаша еді. Қазір қасында
қарт ұстазы Ли-шансың ғана бар. Оның мұнда келгеніне бір аптадан асып
кетсе де, Демежанның өзі үйде болмай, біраз күн Байсеркенің дауында
жүріп, ауылға кеше ғана оралған-ды. Содан бері де ауыл үсті кісіден
арылмай, енді ғана екеуінің оңаша қалған кезі болатын. Əлде қаладан
келген сый қонақпен алаңсыз əңгімелессін деді ме, мұндайда төбе басына
үкірдайдың соңынан ере шығатын ауылдың ересек адамдары да күндегі
əдеттерінен бой тартып, бұларды бүтін жеке жіберіп еді... Қазір Лишансыңның реңі жақсы. Көптен ешқайда ұзамай, қалада қамалып жүрген
дімкəс адам мына кең дүниеге келгелі, ес жинап, қунап қалғаны байқалады.
Қаладан Ли-шансың ала келген бір үлкен жаңалық — аймақ əміршісі
Ши-амбы осыдан біраз күн бұрын Іле жанжұңының шақыртуымен Құлжаға
жүріп кетіпті. Тез жетсін деген тығыз бұйрықпен асығыс аттанса керек.
Соңынан тарап жүрген қауесетке қарағанда, Ши-амбы үстінен түскен арызшағымға байланысты орнынан алына ма, əлде басқа аймаққа ауыса ма,
əйтеуір Тарбағатайға оралуы екіталай деседі. Кешеден бері Демежанды
қатты алаң еткен бір жай осы еді.
Екеуі қазір көк беттегі киіздей ұйысқан мамық бетегенің үстіне
жамбастай жайғасып, сол жайында əңгімелесіп отыр. Егер Ши-амбы бұл
аймақтан ауысатын болса, оның орнына кім келуі мүмкін деген сұраққа Лишансың екі ұштылау жауап қайырды:
– Кім білсін. Қазір орталықта жүзеге асып жатқан реформа мен сарай
маңындағы тартысқа байланысты, басшы бекзадалар арасында ауыс-күйіс
өзгерістер көп болып жатыр. Сондайлардың талайы шенінен төмендетіліп,
Шығыс Түркістанға жіберілді. Оларға да жайлы орын, жақсы қызмет керек.
Тарбағатай сияқты шалғай түкпірге сондай «жазықтылардың» бірін əкелуі
де ғажап емес. Немесе Іле жаңжұңы өз айналасындағы ұлықтардың бірін
жібере ме, нақты кесіп айту қиын, — деген.
Сонан кейін Ли-шансыңның бір айтқаны: Маншың өкіметі орталықта
ғана емес, шеткері аймақтарда да өзінің темір құрсауын тарылта түсіп
отыр. Айдауда жүрген адамдарға күдік күшейіп, қысым көрсетіле бастауы
соның бір дəлелі. Бірақ мұны Цин сарайының əлденеден бел алып, нығаюы
емес, соңғы жанталас, тұяқ серпуі, өз өмірін ұзартудың амалы деп ұғу
керек. Өйткені азаттық жолында алысып жүрген төңкерісші, зиялы қауым
ғана емес, ел ішіндегі ірі өндіріс иелері, тіпті шетелде тұратын білікті, бай
мұғаджырлар да32 династияның билік басынан кетуін талап етіп жатқан
көрінеді. Ал ел тізгініне сырттан қол сұғып отырған шет мемлекеттердің де
монархияның құлауына мүдделі екені белгілі. Қазір жесір патшайым Цыси
Бежіндегі Еуропалық елшілерге күн сайын қонақасы беріп, қанша
жағынғанымен, қиюы қашқан дүниені ұзақ ұстап тұра алмасы анық... Лишансың осы жайларды айта келіп:
– Дегенмен əмірші ұлықтардың ауысуы бұл аймаққа да кейбір ұнамсыз
өзгерістер əкелуі мүмкін, — деді жүдеу жүзінен əлдебір уайым табы
білініп. — Өйткені, Ши-амбының үстінен үздіксіз арыз жазып, оның кетуін
талап етіп отырған — халдайлар ғой... Жаңа келген адам Цин сарайының
ежелгі тірегі — халдайлардың қолтығына дым бүркіп, қайтадан құтырта ма
деп қорқамын.
Демежан тіл қатқан жоқ. Кенет өз жүрегінің əлденеден шымыр-шымыр
етіп, сыздап ауырғанын сезді. Ши-амбының бұлайша ешкімге жөн
айтпастан тым асығыс аттануы — оған да бір тықырдың таянғаны ғой. Иə,
Ли-шансың дұрыс айтады: аймақта əміршінің ауысуы ел өміріне де, мұның
өз басына да көп қиындықтар əкелуі мүмкін. Дүниені теңгеріп тұрған
таразының басына өзгеріс еніп, оған жаңа тастар салынады деген сөз.
Бұрын Ши-амбыдан жасқанып, бұғып жүрген талайлардың енді батыл бас
көтеріп, ашық айқасқа шығатыны айтпаса да түсінікті.
Ол бір сəт төменде, сай табанында алқа-қотан отырған ақ үйлерге көз
жіберді. Осы арадан ауыл сыртындағы бие бауға шоғырланған көп жылқы,
малдың кешкі сауымына кіріскен адамдардың қарбалас тірлігі, көш
жолымен əрі-бері өткен жүргіншілер де алақанға салғандай айқын көрінеді.
Бір мезет оның ойын қотан ортасындағы даңғаза шу бөліп жіберді. Ауыл
иттері əлденеге қырқысып, ұмар-жұмар таласып жатыр екен. Сол иттердің
маңында үлкенді-кішілі бір топ бала жүр. Төбеттердің ортасына сойған
малдың қан-жынын, өкпесін тастап, əдейі қырқыстырып жүрген —
Олжабай тентек сияқты. Жасы он төртке толғанша ақыл кірмей-ақ қойдыау, осы балаға... Демежан ер жетіп қалған асыранды ұлы Олжабайдың мына
ісіне іштей қынжылып отырғанда, көп иттің қоршауында жан ұшыра
шайқасып жүрген өзінің сүйікті тазысы Көктұйғынды көріп қалды. Текті
тазы бұлайша барақы иттермен таласпаса керек еді. Оны да қисынын
тауып, төбелеске араластырған — Олжабай, əрине. Қап, жүні жұқа, кірпияз
неме оқыста бір жерін жарақаттап алып жүрер ме екен?
Соны ойлап үлгіргенше болған жоқ, таласып жатқан көп ит құйын
соққандай ұйқы-тұйқы бір күйге ұшырады. Көктүйғын, сірə, ызасы келген
болар, көз ілеспес жылдамдықпен қайқы бел қаншық, бұралқы, шардақ
төбеттерді тұс-тұсқа лақтырып жіберді де, қалың. топырдың арасынан
сытылып шыға берді. Сол беті бүлкілдей желіп, төбе басында отырған
иесіне қарай тартып еді. Басқа иттер соңынан бой салып қууға бата алмай
қыңсылап қала берген.
Көктұйғын жүні тықыр болғанымен, аяқтары сом, əлді келген, сүйекті,
ірі тазы болатын. Кеудесі апайтөс, белі қабысып жатыр. Қашан көрсең де
қаншырдай қатып, бауырынан жараған осы бір қалпынан жазбайды.
Қолдан құйылған өлшеулі асты ғана ішіп, Ырысқанның отауында жеке
төсекте жатады. Тұрған бойы суреттей сұлу, жан-жануардың ішіндегі бір
көріктісі еді. Демежан оның осы əдемілігіне, əрі алғыр құмайлығына
қызығып, өткен жылы бір бестіге сатып алғанды. Бірақ өз құнын
əлдеқашан өтеді. Қыс бойы түлкі мен қоянды қынадай қырып, иесін ырғын
қызыққа батырған.
Көктұйғын Демежанның қасына келіп, шағынғандай бір-екі рет
қыңсылады да, жақсылап керіліп алып, ұшында шашағы бар жұп-жұқа
құлақтарын жалбырата, мойнындағы шытыралы қарғысын сылдырлатып,
дүр-дүр сілкінді. Сонан соң ауыл жаққа бұрылып қарап алды да, иесінің
аяғына басын сүйеп жата кетті.
Ли-шансың бұл тұқымдас аңшы итін бұрын тіпті көрмесе керек,
таңырқай сұқтанып қалды.
– Иттің де мұндай əдемісі болады екен-ау! Өзі жəне қандай есті?!
Жаңағы көп иттен көрген жапасын саған шағынып жатқанын көрдің бе, —
деді басын шайқап.
Демежан да қазір Көктұйғынның құндыздай жылтыраған жонынан
сипап, иттердің тісі батып кеткен жері жоқ па деп, өне бойын анықтап
қарап жатқан-ды. Кенет ол тазының көзінен іркілген жасты байқады.
– Байғұсым-ай, сені аналар əбден жалғыздаған екен-ау! «Көп ит бір жақ,
көк ит бір жақ» деген осы екен ғой, — деді ол баяу күрсініп, — Бұл
бейшараға да өзінің нəсілдестері түп-түгел өш. Олардан артық жаралғаны
үшін, өздеріне ұқсамағандығы үшін жек көреді... Жақсылардың көрген күні
осы ғой қашанда!
Демежан соңғы жылдары қыс айларында ит жүгіртіп, құс салумен
əуестеніп жүрген. Ли-шансыңға сол аңшылық жайын əңгімелеп кетті. Бұл
көріп жүрген тіршілікте саятшылыққа жететін ештеңе жоқ. Дүниенің қамқайғысын ойлатпайтын, пендешіліктің кір-қоқысынан аулақ, адамды
табиғатпен туыстыратын жалғыз қызық сол ғана. Өзінің ел келесінен,
ағайын арпалысынан əбден қажығанын, реті келсе басындағы бар билікмансапты сол қызығып жүргендерге-ақ беріп, қалған өмірін тыныш
өткізгісі келетінін айтып еді... Келесі бір сəтте арғы беттегі өзінің қайын
атасы Құрман қажыны еске алып:
– Сіз ол кісіні жақсы білесіз ғой. Баяғыда шекара бөліп жүргенде,
аулында болғансыз... Батырлықты да, бақ-дəулетін де бір басына үйіп-төгіп
берген кісі сол Құрекеңдей-ақ болар. Сол кісі соның бəрінен уаз кешіп,
дүниеден неге ерте суынды деп, қайран қалушы ем. Сөйтсем, бұл
жалғанның тұрақсыздығын, байлықта, мансап та ешкімге опа бермейтінін
қажы жарықтық ерте ұғынған екен ғой... Мен ол кісі секілді қажыға барып,
құдай жолын қуып кетпеспін. Бірақ қызыл түлкідей бұлаңдаған қу
дүниенің соңына түсуден тыйылармын. Дəл қазір, шынымды айтсам, менде
бала-шағамның қасында тыныш жатудан басқа арман да, тілек те жоқ, —
деп еді.
Ли-шансың оның сөзін зейін қоя, ойлана тыңдап отырған. Демежан
ойын аяқтаған кезде, сыпайылап қана дау айтты:
– Биліктен де, байлықтан да безінуге болар, бірақ өмірден, күрестен
шегіне алмассың, — деді баяу үн қатып. — Өйткені өмір деп жүргеніміздің
өзі — күрес. Сенің қолыңдағы билік кейде сол күрес үшін қажет болады.
Өзін ойлап көрші: егер сен бір елдің үкірдайы болмасаң, ұлықтар сенімен
санасар ма еді? Қолында билік, күш болмаса, халдайлармен тіресе алар ма
едің? Бұл күнде жай кісінің сөзін кім тыңдайды? Осы жағын ойладың ба?
— соны айтып аз бөгелді де. — Мəселен, мені қазір Ши-амбының орнына
Тарбағатайға губернатор қоямыз десе, ешқашан бастартпас едім, — деп
езуі жайылып күлді.
– Ол жағы солай ғой... Дегенмен жетекке жүрмейтін жетесіз жұртың
білек талдырады екен. Екі тізгін, бір шылбырын өз қолында болмаған соң,
жалтақтаған жарты билік те қажытып бітті... Шаршадым. Бір Байсеркенің
биылғы салған лаңы талай шашымды ағартты білем, — дей келіп, жақында
болып өткен «Қара күмəннің» жайын айтып кетті.
Бұл Ли-шансың үшін де бұрын естімеген, тосын жаналық еді.
Демежанның əңгімесін ықылас қоя тыңдап, оның қалай болғанын егжейтегжейіне дейін сұрап, ұғынып отырды да:
– Егер Байсерке сол арада «жанын беріп», қабірден аттап кетсе,
қалмақтар соған иланып, еліне қайтатын ба еді? — деді бұған таңырқай
қарап.
– Қайтпағанда не істейді. Байсеркенің құтылуына бір-ақ қадам жер
қалған. Бірақ жеме-жемге келгенде, сол қазылған ордан аттай алмады ғой.
– Қызық екен... Бұл енді көшпенділер қауымында ғана болатын жай.
Ештеңеден тайынбайтын, қара жүрек ұрының да жан түкпірінде бір
ұшқынының қалғаны ғой. Ал өркениетке жеткен еуропалықтар мұндай жан
беру, қасам ішу дегенге күлген болар еді.
– Адалдық па, əлде надандық па, əйтеуір, біздің халық балалық дəуірден
əлі ұзап кете алған жоқ.
– Сен оған асықпа, — деді Ли-шансың.
– Неге?
– Жылдар өтеді... Сенің халқың да балалық дəуірмен қош айтысады.
Бірақ ол кездегі адамдар қабірді қанша терең қазып қойсаң да, қымсынбай
аттап кететін болады...
Осы сəтте бұлардың назары түстік жақтағы тұмсықтан қылт етіп шыға
келген екі салт аттыға ауды. Кешкі салқынмен суыт жүріп келе жатқан,
бөктеріншегі тоқ, ықшам киімді екі жас жігіт ауылға таман ойысыңқырап
барды да, төбе басында отырғандарға көзі түсіп, осылай қарай бет алды.
Күміс ер-тұрманды, күлте жал құла бестіге мінген өз інісі Əбдірасылды
Демежан сонадайдан танып отырған. Керімбайдың кенжесі, жиырмаға
жаңа келген жас жігіт қазір Ажардың қолында, үлкен шаңырақтың иесі
саналады. Осыдан екі жылдай бұрын қаладағы Ешен-Сейіттің медресесін
бітіріп шыққан. Əзірше осы төңіректің балаларын оқытып, тілін сындырып
жүр. Жақында қалаға осы елдің зекетке жиналған малын айдасып кетіп еді.
Содан оралып келе жатқан беті болса керек.
Екі жігіт арқан бойы қалғанда аттан түсіп, үкірдайдың қасына жаяулап
келді де, дауыстарын соза-соза сəлем берісті.
– Иə, жол болсын. Сен өзің қалада жүріңкіреп қалдың ғой? — деді
Демежан інісіне жылы шырай білдіріп.
– Солай болды. Ұсақ-түйек шаруамен қазіреттің қасында бөгеліп
қалдым, — деді түр-əлпеті Керімбайдан гөрі Ажарға келіңкірейтін келбетті
жас жігіт. — Зекет малынын бас-аяғы жиналғанша едəуір уақыт өтті. Оның
үстіне, қазіретті білесіз ғой, жақында мешітте оқылатын тарауыққа
қатысасың деп, жібермей ұстап қалғаны.
– Жөн-жөн... Қалаңда не жаңалық бар?
– Ештеңе жоқ, сол өзіңіз көргендей. Ши-амбы Іле жақта біраз бөгеледіау деймін... Мұндағы бар билікті уақытша Шихалдайға қалдырыпты деген
сөз бар.
Демежан мен Ли-шансың бірінің бетіне бірі мəністі көз тастап өтті.
Шынымен-ақ, халдайлардың қайтадан атқа міне бастағаны ма бұл?
Шихалдайдың аяқ астынан таққа отыра қалуы, сөз жоқ, соның нышаны.
Бірақ Əбдірасыл осы тұста бұлардың ойын бөліп, тағы бір тосын хабар
жеткізді.
– Айтпақшы, сонан кейінгі бір үлкен жаңалық: қазір Шəуешекке Əсет
ақын келіп жатыр. Ыбырай байбатшаның үйіне түскен екен... Несін
айтасыз, бұл күнде ойын-тамашаның бəрі сол төңіректе.
Бұл хабарға Демежан да бірден елең етіп, қозғалақтап қалды.
– Иə, не дейді-ау... Мынауың бір қуанышты нəрсе екен. Əсетті сен өзің
анық көрдің бе?
– Е, көрмей... Тіпті бір-екі күн қасында жүрдім. Тарауық оқылған күні ол
кісі де мешітке келді. Əсеттің өзі əнші ғана емес, медресе бітірген
оқымысты адам екен ғой.
– Иə, оны қайдан білдің?
– Басында Əсет Ешен-Сейітке қыңырлау сұрақ қойып, екеуі шариғатқа
таласып қалып еді. Артынан ырақайға келіп, достасып кетті-ау деймін.
Əсет сол арада домбырасын ала салып, адам атадан бергі пайғамбарлар
шежіресін өлеңмен қолма-қол жырлап берді.
– Солай де... Ал əншінің беталысы қалай екен? Ол жағын сұрамадың ба?
– Əсет бір сөзінде: «Мамырбек төре шақырып еді. Керей жаққа
жүремін» деп отырды. Бірақ елге апармай қоймаймын деп, біздің Күдері де
қасынан қалмай жүрген.
– Күдері қалада ма еді?
– Ол да жақында келген. Мешіт салдырған адамдарды түгел шақырды
ғой осы жолы.
Демежан ойланып қалды. Бірдемеге қазыла ой жіберген кезінде қиғаш
біткен қою қасының арасында қос сызық пайда болушы еді. Сол
сызықтары тереңдей түсті де:
– Қап, Əсет Керейге өтіп кетпей тұрғанда, осы елге бір əкелуіміз керек
еді. Күдеріге көне қойса жақсы болды-ау! — деді əлден уақытта.
– Көнетін шығар... Күдерінің де ескі жыны қайта қозып, Əсет келгелі
өлеңдетіп жүр.
– Былай етсек қайтеді? — деді Демежан шұғыл шешімге келіп. — Үлкен
əнші іргемізге келгенде үнсіз қалғанымыз ұят болар. Сен ертең қалаға
қайта жүріп кет. Мен Əсетке хат жазып берейін. Соны апарып, ақынды осы
елге қонаққа шақырып кел.
– Барайын, — деді Əбдірасыл сөзге келместен. — Хатыңызды дайындап
қойыңыз. Ертең салқында жүріп кетейін.
Осыдан кейін жігіттер рұқсат сұрап, жүруге ыңғайланған.
– Өздерін ауылға түсіп, қымыз ішпейсіңдер ме?
Əбдірасыл əлденеден ыңғайсызданғандай, қызарақтай күлді.
– Қазір ораза ғой, аға... Күн батып, ауыз ашқанша біз де үлкен ауылға
жетіп қалармыз.
– Ə, солай екен ғой. Біздің Бибі екеулерің-ақ сопысыңдар, əйтеуір. Кейін
сауаптарыңнан бізге де қарасасыңдар ғой,—деп Демежан əзілдей күлді. —
Ал ендеше жолдарың болсын!
Жігіттер аттарына мініп, бір-екі белдің астында отырған Керімбайдың
үлкен ауылына қарай жүріп кетті. Демежан інісіне осы ауылға қона сал деп
айтуға бір оқталды да, таяуда ғана үйленіп, шымылдығы желпілдеп тұрған
жігітті жолынан қалдырғысы келмеді. Əбдірасыл биыл жайлауға шығар
алдында, баяғы өзі қауіптеніп жүретін қара тəмпіш қызға үйленіп тынғанды.
Демежан қалашы жігіттермен əңгімелесіп тұрғанда, Ли-шансың белден
асып, ары таман ұзап кетіпті. Бұл да көк тазысын ертіп, солай қарай
аяндады. Бұлар шыққан төбенің батыс жағындағы тау баурайында қайын,
терек, мойыл аралас өскен жыныс тоғай бар-тұғын. Сол тоғайға дейінгі екі
аралық — жарты шақырымдай ашық алаң. Осы тепсеңдегі қалың
балаусаның арасында қып-қызыл шұғынық гүлдер өсуші еді. Ли-шансың
гүл терудің қызығына түсіп, тау етегіндегі тоғайдың шетіне дейін барып
қалыпты. Соңынан келе жатқан Демежанды көріп, ол да бері беттеді.
– Міне, көрдің бе, қаладағы жұрттың егіп өсіре алмай жүрген гүлдері
мұнда өзінен-өзі жайқалып өсіп тұр, — деді қолындағы гүл шоғын
бұлаңдата, сонадайдан дауыстап.
– Ал біздің адамдар осы гүлдерге көз қырын да салмайды, — деді
Демежан.
– Əрине. Өне бойы гүлдің арасында жүрген соң, оны теріп, əуреге түсіп
қайтсін.
Демежан əлі де жаңағы Əсет туралы ойдан арыла алмай келе жатқан.
Қасына жақындаған қонағына сол жаңалықты хабарлады.
– Қуана беріңіз, Ли-шансың. Біздің ауылға жақында Əсет келеді.
– Ол кім еді? — деді ол бұған таңырқай қарап.
– Əсет — қазақтың атақты ақыны, əрі асқақ əншісі. Мекені —
шекараның ар жақ бетінде. Қазір Шəуешекте жүр екен. Ертең арнайы кісі
жіберіп, осы елге шақырайын деп отырмын.
– Оһо, бұл жақсы болған екен. Ондай өнерпаз адам келсе, жайлау өмірі
тіпті қыза түседі десейші.
– Айтпаңыз. Сол əншіні бір көруге көптен құштар едім. Зəумен келіп
қалған екен, оның бұл сапарын үлкен той-думанға айналдырып, сыйсыяпатымен аттандырсам деген ойым бар.
– Дұрыс болған, — деді Ли-шансың гүл шоғын құшырлана иіскеп
тұрып. — Адам өмірі тым қысқа ғой. Бір уақыт сөйтіп көңіл көтермесе
бола ма. Өзің айналаңа қарашы: мына жасыл жайлау, жақпар тас, жыныс
тоғай сондай бір əнді күтіп, қоса жаңғыруға дайын тұрған жоқ па?!
Бұл кезде күн еңкейіп, батыс жақтағы биік жалдан асып бара жатқан-ды.
Жаңа ғана күн шұғыласы ойнаған сай-сала, теріскей беттерге қоңыр
көлеңке тола бастапты. Қазір тасада қалған ауыл бұл арадан көрінбейді.
Бірақ сол жақтан қой-қозының жамыраған үні, желідегі жылқыны өріске
айдаған жігіттердің қиқуы естіледі.
Кенет Көктұйғын əлденеден секем алғандай, тоғай жаққа қарап бір-екі
рет үрді де, иесінің аяғына оралып, қыңсылап дыбыс бергендей болды.
Оны Демежан да бірден байқап: «мына байғұс əлдебір аңның иісін сезіп,
соған шыдамсызданып тұр-ау, — деп ойлады ішінен. — Жəне мына
аласұруына қарағанда, жай аң емес, мұның жүрегі дауаламайтын қасқыр,
не аю секілді ірі аң болуы да мүмкін».
Бірақ бұл жайды лезде ұмытып кеткен. Оның ойын Ли-шансың бөліп
жіберіп еді.
– Адамды қажытатын — қарттықта, ауыр жұмыс та емес, ешқандай
өзгеріс, жаңалығы жоқ, біркелкі мимырт тірлік, — деді ол жаңағы бір ойын
сабақтай түсіп. — Өне бойы ғылымның, не саясаттың соңында жүрген
кісінің аңқасы кеуіп, миы құрғап кете ме деймін. Өзгені білмеймін, мен
қазір өзімнен сондай бір рухани аштықты сезініп жүрмін... Сен де жаңа
«өмірден қажыдым, шаршадым» дегендей бір сөз айттың ғой. Бұл да
сондай уақыттық торығу... тірліктен суынушылық. Ал жаңағы өзің айтқан