Тағдыр - 15

байламға берік бекіген Демежан:
– Сіздің талабыңызды түгел болмағанмен, жарым-жартылап болса да
орындауға тура келетін шығар, — деді дамоллаға бұрылып. — Несін
жасырайын, біздің ел — дін жолы, шариғат заңынан тыс жатқан, керек
десеңіз, бес уақыт намазын да дұрыстап оқымайтын тым қараңғы. Соларды
сəждеге жығып, шариғат жолына салып берсеңіз, мен тіпті қуанар едім, —
деп сəл кідірді де, есіне бірдеңе түскендей жымиып күлді. — Біздің бір
атамыз үйінде намаз оқып жатса, кемпірі ұнатпай ұрсып отыр дейді:
«Аллауакбар деп жүріп, аз ғана қойды құрттың. Дəрет алам деп жүріп,
дамбалдың ауын жырттың. Қияғалассала деп жүріп жалғыз түйені қиядан
құлаттың. Енді екі жағына кезек қарап, қылғынғанды тауып алған екенсің.
Бала-шағадан аулақ, өз басына көрінсін!» депті... Көріп отырсыз ғой, біздегі
жағдайдың қандай екенін?
Мына əңгімені естігенде, жұрт қыран-топан күлкіге қарық болды.
Əсіресе, Ыбырай күлегеш жігіт екен, бүйірін басып жатып қалыпты.
Көпшілік жапа-тармағай оқыранып бара жатқан соң, амалсыз ЕшенСейіттің өзі де күліп еді.
– Əне, көрдіңіз бе, адамдар қандай міскін күйге түскен? Əлгі кемпір
байғұс намаздың не екенін білмей өтті ғой дүниеден... Қандай күнə! Қандай
надандық?! — дей берді.
– Сондықтан халықты бұл бетінде қоя беруге болмас. Таяу жылдардың
ішінде Төртуыл ортасынан бірнеше мешіт салдыруды мен өз мойныма
алайын, — деді Демежан үй ішіндегі дабыр-дұбыр басылған мезетте. —
Мешіт салу қиын емес, оған кəміл сене беруіңізге болады. Ал медресемектеп дегеніңіз біз үшін сəл ертерек шығар. Өйткені біздің қазақ медресе
түгіл, өз басына үй тұрғызуға құнты жетпей жүрген халық қой, — деп аз
ойланып қалды да, сөзін қайта жалғады. — Былай етсек қайтеді? Сізге
арнап бір мешіт пен медресені алдымен осы қаланың өзіне салсақ болмас
па? Сол медресеге мен қыр елінен бала жинап берсем, оқытар ма едіңіз?
– Неге оқытпаймын, əлбетте, оқытамын, — дегенде Ешен-Сейіттің өңі
жылына түсті, — Мен хадимша ғана емес, жəдитше білім беруді де
жақтайтын адаммын. Медреседе оқыған балалар мұхтасар мен қаламшарипті ғана тамамдап қоймас, жаңаша хат танып, жазу-сызуды һəм
меңгеріп шығады.
– Онда осы бəтуаға тоқтайық: сізге алдымен осында мешіт салып
береміз, медресе сол мешіттің қасында болады. — Демежан соны айтып,
қасындағы татар байларына бұрылды. — Сіздер қарсы емессіздер ғой?
Ортамыздан салынатын мешіт құрылысына сіздер де үлес қосады деп
ойлаймын.
– Оған сөз бар ма?
– Бұл ортақ ниетке жеке біз емес, мына Хасен ақсақалдың қарауындағы
бүкіл саудагерлер қауымы тегіс қосылады, — десті отырғандар.
Ендігі мəселе — орталықтан мешіт салуға ыңғайлы жер табыла ма? Осы
жөнінде біраз əңгіме болды. Бабалық манадан бері үлкендердің сөзін зейін
қоя тыңдап, бар ықыласымен беріліп отырған-ды. Бір кезде есік жақтан
қопаңдай көтерілді де:
– Айналайын, аталар, осы бір игілікті істің басқа жерде емес, менің
мына шағын шаңырағымда сөз болғаны қандай жақсы еді. Өз басым соны
үлкен жақсылыққа жорып отырмын. Егер мешіт салуға орын қажет болса,
менің осы ауламда жер жетеді. Соның қақ жарымын сол құтты мешіт құдай
үйіне атағаным, — деп салды.
Бұл сөзге отырғандар тегіс елең етіп:
– Ой, бəрекелді!
– Міне, болашақ мешіттің орны да белгілі боп қалды.
– Иншалла, бұл іс сəтімен аяқталады екен, — десіп дуылдасып жатыр.
– Егер осыған тоқтасаңыздар, мен де бір жал-құйрықсыз, жалқы жігіт
едім, сауабы тиер ме екен, бəтихаңызды беріңіз, Қазірет! — деп Бабалық
қолын жайған.
Ешен-Сейіт те бөгелген жоқ:
– Саған Алланың рақметі жаусын, шырағым. Дəл іргеңнен мешіт үйі бой
көтерсе, оның шарапатынан сен де құр қалмассың. Жаңа жалғызбын дедің
ғой. Илайым, осы шаңырақтың асты үбірлі-шүбірлі ұл-қызға толатын
болсын. Аллауакбар! — деп бетін сипады.
Ары тарт, бері тарты жоқ, іскер адамдар арасында шаруа да тез бітеді
екен. Осы кеш Бабалықтың шағын дастарқанында бұдан кейін ел өмірінде
елеулі із қалдырған біраз мəселенің басы қайрылып қалып еді.
ІІІ
Құлыстай өңірін мекен еткен Төртуыл елінің көші-қоны көктем мен
күзде алыс сапар шегетін жыл құстарының жолымен орайлас келуші еді.
Қоңыр күз аяқталып, қараша туған мезгілде қалың ел күзектен дүрк
көтеріліп, түстіктегі Барлық тауына қарай бет түзейді. Аспанда қайтқан
қаздар тізбектеліп, көк тұңғиығына үш бұрыштана, сынадай қағылған
тырналар тырауласа, жерде сол құс керуенінің астында қора-қора мал
шұбырып, үздік-создық түйелі көштер түстікке қарай бұйда созады. Барлық
— күнгейінде қар жатпайтын, бұл елдің құт мекені атанған жылы тау.
Қалың ел бара салысымен көктемнен бері мал тұяғы тимей, сонысы
жапырылмай, желкілдеп тұрған қалың қауға тұмсық тығып, қыс бойы сайсаланы сүр жамбастай кертіп жейді.
Содан наурыз айында қар көбесі сөгіліп, көктемнің шеті жылт етісімен,
көшпелі ел қыстаудан қайта көтеріліп, жыл құсымен бірге енді терістікке
қарай бағыт алады. Сол бетінде буаз малдың бұйығы-мимырт жүрісімен
баяу жылжып отырып, дарияның мұзы бұзылмай тұрғанда, Емілдің бергі
бетіне өтіп алады да, Саржиектің сары даласына, Өбісін, Жарсуға келіп қой
қоздатады. Бұл төңіректе төл аяқтанғанша аз күн аял жасайды да, одан
Боздақ, Шəша, Арқарлы жазығындағы өз көктеу-қоныстарына келіп
жайғасады. Былтыр күзден бергі осы айтылған жеті-сегіз ай, шаруа баққан
малшы қауым үшін бейнет-машақаты мол, жан алып, жан беретін қарбалас
тірлікпен өтеді. Көшпенділердің арқасын кеңге салып, уһ деп тыныс
алатын бір шаты — жаздың үш айы, көк жайлаудың үсті ғана. Қазақ атаулы
сол үш айда ауыр бейнеттің зорығын, сүйекті қармаған қыс ызғарын
бойдан қуып, жыл бойы қатал табиғатқа кеткен есесін осы мезгілде бір
қайтарып қалады.
Биыл да сол үрдіс айна-қатесіз қайталанды. Маусым айының орта
шенінде уəделесіп қойғандай көктеу қоныстарынан айналасы бір аптаның
ішінде дүрк көтерілген малшы қауым қатпарлы қалың тау Тарбағатайдың
сай-саласын қуалап, арғы жонға тартып берген. Əр рудың өз жайлауы,
өзінің көш жолы бар. Кедей демей, бай демей, бейне ана омырауына
жармасқан нəрестедей, тау төсіне қарай өрмелейді. Бұл мезгілде адам түгіл,
мал екеш малды да ойда ұстап тұру қиын. Тұмсықтарын тау қойнауынан
ескен салқын самалға тосып, өздерінің үйреншікті жолымен айдау тілемейақ заулап береді.
Демежан соңдарынан қуып жеткенде, Керімбай ауылдары бөктерден
жылжи көшіп, жұрт жаңалай отырып, арғы алыс жайлауларға барып қалған
кезі еді. Қалың Байғара-Жауғаш Ойжайлау мен Балажайлауды алып жатса,
қалған Қарақұрсақ пен Ақболат, Шөтік жағы Жуантөбе мен Қайрақтыға
ошарылыпты. Одан шығысқа қарай Төртуылдың тағы бір жуан табы
Қараменде мен Жұмыктоғас, Баймұрат пен Құтымбет бауыр басқан
қоныстар: Ақирек, Бөкенбай, Қаражал, Ақтас жайлаулары жалғасып жатыр.
Бұдан біраз жыл бұрын тартылған шекара сызығын дəл қазір ешкім
күзетіп тұрмаса да, суық айбары анадайдан айқын білініп тұр. Өкіметтің
бірдеңесін көрсе пəлесі тиер деп аулақ жүретін қазекең ала бағандарға
оншалық жақындамай, берірек серпіле қонғаны байқалады. Бұрынғыдай
емес, арғы бет пен бергі беттің жаз бойы мидай былығып, қоян-қолтық
араласып жататыны да азайыпты. Етекбасты Еженханға қарағанда, Ақ
патша адуын, ширақтығын танытып, өзіне қараған жұртты бері қарай көп
жақындатпай, өз үйірін шақар айғырдай қайырып əкеткен секілді.
Құйрығын тілерсектен шорт кескен шолақ аттарына мінген орыс
солдаттары оқта-текте шекара бойлап жүріп өтетін көрінеді...
Үй салудың əлегімен біраз уақыт ыстыққа ұрынып, қажыңқырап келген
Демежан бірнеше күн бойы ауылдан ұзамай, Бибінің отауында, ағайынтуыстың қасында болды. Келген күннің ертеңінде іргелес отырған үлкен
ауылға барып, əке-шешесіне сəлемдесіп шыққан. Керімбайдың өңі сұсты,
қабағы қатулы көрінді. Баласынан қаланың жаңалығын, ұлықтардың қалай
жүріп жатқанын тиіп-қашып сұрастырды да, одан өзге шаруа жайын
қазбаламады. Демежанның жаз бойы ойда қалып, Боздақта үй салдырып
жатқанын біле тұра, оған мəн бермеген, елемеген сыңай танытты. Былайша
түс жыртып ештеңе айтпағанымен, баласының қыруар мал сатып, айдалаға
зəйімке салмақ болған оғаш тірлігін онша ұната қоймаған-ды. Онысын
артық əуре, қазаққа жараспайтын жат қылық деп біледі. Өткен қыста
əкесінің алдынан өтіп, өзіне тұрақты мекен салу жайын ақылдасқанда,
Керімбай қостамайтынын анық сездіріп:
– «Қазақ байыса қатын алады, сарт байыса там салады» деуші еді. Осы
сенде сарттан жұққан бірдеңе бар-ау деймін, балам, — деп мұртының
астынан күлген де қойған. Содан қайтып екеуінің арасында бұл туралы
əңгіме болған емес. Демежан өз төтелі əрекет етіп, ойына алған ниетін
орындай берген.
Бүгін де əке қабағы ашыла қоймады. Тілімді алмай өз бетіңмен кеттің,
қасымда жүріп сүйеніш, қалқан болудың орнына өзінше бір машақаты көп,
өнбейтін шаруа тауып, қараңды көрсетпей қойдың деп, қыжыртып
отырғаны белгілі. Оның есесіне Ажар бəйбішенің жаны қалмай, баласының
үстіне түсіп, бəйек болып жүр. Қымыз ішіп отырғанда, Демежанның жүзіне
əлсін-əлі көз салып, бір аналық уайыммен қарап қалды да:
– Балам-ау, өзін биыл шаруа басты боп, күнге қақталып, əбден жүдеп
кетіпсің ғой. Өзіне ыстық өтіп кеткен жоқ па, күнім? Əлгі салып жатқан
үйін не болды? Жуық арада бітетін түрі бар ма? — деп жөн сұраған сол кісі
болды.
Демежан да анасын өз шаруасынан мол хабардар етіп, байыппен жауап
қайырған:
– Жоқ, апа, ондай ауру-сырқаудан аманмын. Жай шаруада жүріп,
шаршағандікі ғой, — деп езу тартып күлді де, əдейі əкесі естісін дегендей,
қызып жатқан жұмыс жайын төндіре, құлшына əңгімеледі. — Ол үй биыл
бітеді, апа. Жəне үй болғанда қандай! Жай қатардағы үй емес,тұтас бір
зəйімке болайын деп тұр. Қабырғалары əлдеқашан қаланып, төбесі
жабылып болған. Енді тек іші-сыртының сылағы мен есік-терезесін
орнатуы ғана қалып тұр. Осы жолы қаладан тағы бір топ ұсталар əкеліп,
мал қоралары мен қосымша қойма-складтар салдырып жатырмын.
Құрылысқа қажетті ағаш-тақтай, терезе-кəсектеріне дейін түгел түсіртіп
беріп кеттім, — деді өзі де көңілдене түсіп.
– Е, оның дұрыс болған екен. Үйіңнің іші құтты болсын, жарығым. Енді
қартайғанда көк жұлын боп көше бермей, сондай бір тұрақты, жылы мекенжай тұрғызып алсақ бəрімізге де теріс болмас еді, — деп Ажар бəйбіше
өзінің аналық ақ тілеуін айтып жатты.
Керімбай бұл жолы да жіби қоймады. Бəйбішесіне ажырая бір қарады
да:
– Жылы орын керек болса, балаң қоржа24 салдырып жатқан жоқ па.
Сонда барып саялап жатарсың, — деді, қостағаны əлде кекеткені белгісіз.
Мұндайда «е, несі бар, жатсам барып жатам» деп шап ете қалатын əйел —
Ажар емес қой. Күйеуінің жүзіне салқын раймен қарап, іштен тына
күрсінді де, өз шаруасымен айналысып кетті,
Жасы жетіп қажығандікі ме, əлде ағайын арасының алты бақан, ала ауыз
болып, діңкеге тигендігінен бе, əйтеуір соңғы жылдары əке мінезінде көп
өзгеріс бар. Басына тау құласа да былқ етпейтін баяғы қалың пұшпақ, сыр
бермес, сырбаз Керімбай жоқ қазір. Жоқтан өзгені көңіліне дық алатын,
күйгелек, қазымыр шалға айналып бара жатыр. Сақал-шашының қырауы
барған сайын молайып, əжім айғыздаған өң-шырайы қуқыл тартып,
шүңеттеу келген қос жанары кісіге қарағанда салқын ызғар танытады.
Айналасындағы ағайынға да, туыс-бауырға да тым қатал. Ырықтан шығып,
құрық əкететін содыр-сойқанға ғана емес, көңілінен шықпаған жай
кісілерге де айып-анжыны мол кесіп, кейде дүреге жатқызудан да
тайынбайтын болып жүр. Осының бəрі жетіскендіктен емес, əрине. Өзекті
өртеген ішкі қыжылдың, соныңа ермей, жетекке жүрмей қор еткен
бəтуасыз елге деген кекті ашудың сыртқа шыққан бұлқынысы.
Демежанның кейде əкесіне жаны ашиды. Кеше кəрі зəңгі Сымайылдың
барында, тоз-тозы шығып бытырап жүрген осы Төртуылды бір жерге
жинап, бастарын қосып ел еткен — сол екеуі еді. Тарбағатайдың күн
шалған төскейі мен Барлықтың қалың қатпарынан тандап жүріп қоныс
əперген де осылар болатын. Бірақ соның қадірін біліп, алғыс айтар ағайын
бар ма бұл күнде? «Ағайынға қадірім жоқ — күнде көрер бетімді, қатынға
қадірім жоқ — күнде көрер етімді» деген осы... Енді, міне, қоластындағы
Төртуылдың əр зəңгісі əр жаққа тартып, сайда саны жоқ саяқтың үйіріндей
бытырап бара жатқан түрі мынау. Керімбайға қарасты екі зəңгі ел:
Кенжеғұл мен Шоқан сонау Барлықты мекендеуші еді. Олар да қанына
тартып, қара көбейтіп, бері қисаюдың орнына, жер шалғайлығын желеу
етіп, іргелес отырған Мəмбетке қарай ойысып барады. Олардың да көмейі
белгілі: Төртуыл үкірдайына қараймыз деп, не Мəмбетке бағынбай, жеріміз
шалғай деп, не Керімбайға шылбырының ұшын бермей, екі аралықта шөрешөремен күн кешпек.
Жарайды, алыстағы мойны қашық елді былай қойғанда, күнде бет
көрісіп жүрген осы төстегі Төртуылдың іші оңып тұр ма? Кəрі зəңгі
Сымайылдың көзі жұмылғалы, осындағы Дəулетей əулетінің басы бірікпей,
пышырап кетті. Жуан ата Бұқадан тарайтын Қараменде мен
Жұмықтоғастың қазіргі зəңгісі — Олжабайдың Көксегені еді. Кейінгі кезде
ол да өзінің жуандығына басып, Керімбайдың сөзін бірде тыңдаса, бірде
тыңдамайтын болып жүр. Қарамендемен ыңғайлас жүретін Баймұрат пен
Құтымбет жағынан да Керімбайға деген керенаулық байқалады. Ақболат
пен Шөтік жуандарының да айтқанға көніп, айрандай ұйып отырғаны
шамалы. Керімбайдың қасында ең соңына дейін қалса, аз ауыл Байғара мен
Жауғаш қана қалатын түрі бар. Осындай бас-басына би болған берекесіз
елмен қалай ғана қыр асарсың, қайда барып оңарсың? Дəл төбеңнен төніп,
үйелменіңмен ұйпаймын деп ұлық отырса, бір бүйірінде қанжардай
қадалып халдайлар жүр. Шіркіндер, өзгені ойламаса да, соны неге
ескермейді екен? Атқамінер ел пысықтарының жатса-тұрса ойлайтыны —
халықтың қамы емес, қапысын тауып Керімбайды құлату, мұның орнына
үкірдай болу. Кейінгі кезде олардың тым қалашыл, ұлық жағалағыш болып
кеткені де содан. Кейбіреулері аймақ əміршісі Ши-амбыға бата
алмағанымен, қулығына құрық бойламайтын əккі зымиян Шихалдайды
төңіректеп жүрген көрінеді. Төртуыл жуандарына шырға тартып,
қолтықтарына су бүркіп жүрген — сол сұмның өзі ме, кім білсін...
Əрине, мұндай жағдайда төңірегі сұйылып қалған сұңғыла əкенің
Демежаннан күтері көп. Керімбайдың кіндігінен тараған өзге балалары
Сағымжан, Сүйежан, Əбдірасылдар бір төбе де, Демежан бір төбе. Күні
ертең өзі олай-бұлай болып кетсе, орнын осы Демежан басатынына сенеді.
Бірақ бұл баласы құлашты тым кеңге тастап жүр. Ағайын арасының ала
ауыздығына мəн бермей, исі қазақтың жарғысына түсіп, жоғын жоқтағысы
келеді. Шамасына қарамай, азуы алты қарыс халдайлармен тіресетін ойы
бар. «Аяз əліңді біл, құмырсқа жолыңды біл» дегенді ескермейді. Əйтпесе,
халдайлар кім? Бұл кім? Халдайлар — Еженханның сүйген құлы, осы
өлкеге өз қолымен əкеліп отырғызған сенімді тірегі. Ал Демежан болса —
əзірше тағдырдың бұйрығымен бас сауғалап жүрген осындағы көп
қазақтың бірі ғана. «Арыстан айға шауып мерт болыпты» дегенің осы емес
пе? Керімбай өз баласының үй салып, егін егіп, отырықшы ел болам
дегеніне қарсы емес-ау. Оның ағайын арасындағы айтыс-тартысқа бел
шешіп кіріспей, қайдағы бір ұсақ-түйекпен айналысып кеткені ішіне
сыймайды. Қалың қазақтың көшін бастау үшін, алдымен өз табаның берік
болуы керек қой. Бүкіл ел сенің көсемдігіңді мойындап, еңіреген ерім,
асқар белім деп, екі тізгін, бір шылбырын қолына сеніп тапсыруы керек. Ал
айналаңда аш қасқырдай анталап, сенің өліміңді күтіп жүрген тойымсыз
тобырға жақсылық жасадың не, жасамадың не?! Қазір олар Керімбай
əулетіне ұлықтың көзі түзу болған соң, ашық алысуға бата алмай жүр. Ал
егер, жаман айтпай жақсы жоқ, кəрі Ши-амбы бір күні апиынға уланып,
қылжиып қалса, бұл жұрттың нендей мінез шығаратынын бір құдайдың өзі
білсін.
Дəл қазір іргедегі биік сүйек төсекке арқасын сүйеп, аю терісінің үстінде
үнсіз мүлгіп отырған Керімбайдың басындағы ой осы еді. Оны Демежан да
жазбай таныды. Жас кезінен əкесінің, қас-қабағын бағып өскен жігіт,
көбінше оның ішіне үңілуге, кейде тіпті онымен жарысып ойлауға
дағдыланған. Əкесінің көп тұжырымын мақұлдай тұра, оған айтар дауы да
жоқ емес-ті. Түбінде сондай бір қиын əңгіменің де боларын іші сезеді.
Алайда дəл бүгін əкесімен түс жыртысып, қойма ақтарысып жатқысы
келмеді.
Оның есесіне, əкесіне ұнайтын басқа бір жаңалық айтып, көңілін
аулағысы келген. Сонысы дұрыс болып шықты. Демежан осы жолы
Шəуешекте Ешен-Сейіт деген дамоллаға жолыққанын, сол кісінің қыр
елімен байланыс жасағысы келетінін, қалада қазақ балалары оқитын
медресе ашып, қыр елінде мешіт салдыруға үндеп жүргенін баяндаған. Бұл
бастаманы қаладағы өзбек, татар байларының да қатты қуаттап отырғанын
айта келіп, алдағы күзден бастап сол істі қолға алуға өзінін уəде беріп
шыққанын да жасырған жоқ.
Мына əңгімені естігенде, соңғы жылдары құдасы Құрман қажының
əсерімен дінге бой ұрып, бірадарлау болып жүрген Керімбайдың өңі
жылынайын деді.
– Е, мына сөзін құлаққа кіреді, — деді əкесі тез жадырап. — Осындай
бір ой менің де басыма келіп жүруші еді... Ата жолын, адамшылық жолын
ұмытсақ та, құдай жолын ұмытуға қақымыз жоқ. Бұл жұрт енді құдайдан
қорықпаса, адамнан именуді қойды ғой, түге. Ел етекке түскен соң менің
есіме салшы: əр зəңгі ел өз ортасында бір-бір мешіт салатын етіп,
міндеттеп қоялық.
Бірақ бұл да бір сəттік қана босаңсу екен. Сəлден соң Керімбай қайтадан
мысасына мініп, қатайып алды. Өзі біреулерді күтіп отырған сияқты. Ел
ішінің бір дауын бітіру үшін, таңертең Тыныбай зəңгіге кісі жіберген екен.
Көп кешікпей үй сыртынан ат дүбірі естіліп, біреулердің түсіп жатқаны
байқалды.
Аздан соң соза-соза сəлем берісіп, үйге қамшыларын сүйреткен екі адам
келіп кірді. Алдыңғысы — қырықтың ішіне жаңа ілінген, кесек, сұлу жүзді,
түр-тұлғасы, киім реті де ажарлы Тыныбай зəңгі болатын. Жауғаштың
Керімбайдан кейінгі бетке ұстар бір азаматы осы... Оның қасындағы
көнетоз түйе жүн шекпені бар, мосқалдау еркекті де Демежан таниды.
Бұларға алыс атадан қосылатын, Байғара ішіндегі Құрамыс деген момын
шаруа. Бірақ өзі əлдебір қылмысы бар адамдай өң-түстен айрылып, үкірдай
жаққа жапақтап қарай береді.
Тыныбай үкірдайдың денсаулығын, үй ішінің амандығын сұрап, аз-кем
отырған соң, Демежанға бұрылған. Қаладан қашан келгенін, ол жақтағы
жаңалықтарды, тақ бір сол үшін қатты алаңдап жүргендей, салынып жатқан
үйдің жағдайын сұрап, біраз əңгіме қылды. Оныкі де дəтке қуат, суға кеткен
тал қармайдының кері сияқты. Керімбайға бата алмай, қаһарын жұмсарту
үшін, əңгімені əдейі ұзаққа созып отырғаны белгілі. Бірақ онысына
Керімбай жібермеді. Шүңеттеу, өткір көзімен Құрамысқа жалт етіп қарады
да:
– Ал енді сен сөйлеші. Ел-жұрттың аманында не бүлдіріп жүрсің? Айт
кəне жаныңның барында! — деп ақырып қалды.
Құрамыстың дəл осы сəттегі бет-əлпетіне қарау кімге де болса ауыр еді.
Бет құбылысы не күлгенге, не жылағанға ұқсамайтын бір кейіпке еніп,
шоқша сақалы дір-дір етіп, сөйлей алмай қылғынып сəл отырды да, бір
мезгілде:
– Не дейін... Менен бір оқыс нəрсе өтті, Үкірдай. Құдай қара бастырып...
Көші-қон кезінде жағдайымыз болмай... Олардың сізге бүйтіп шағым
айтатынын кім білген, — деді үні жер астынан шыққандай құмығып.
«Апыр-ай, бұл байғұс не бүлдіріп қойды екен?» Демежанның ойын
əкесінің қатқыл даусы бөліп жіберді.
– Ау, сен сонда атам қазақтың салтын ұмытқаның ба? Қасым салған
қасқа жол, Есім салған ескі жол қайда? — деп алып, Керімбай бұдан ары
Тəуке ханның жеті жарғысын таратып кетті. — Қазақтың бірден-бір қасиеті
— қонақжайлылығы. Қазақ үйге кірген жыланның басына да ақ құйып
шығарады. Ол — халықтың шашпалығы емес, адамгершілігі, көңілінің
кеңдігі. Бұл салтты қазақтың көшпелі тұрмысы, қатал табиғат, бекетсіз,
қаласыз, ұшы-қиырсыз кең даласы тудырған. Сондықтан да қазақ
қауымының бір табақ еті мен бір шəугім шайының еншісі бөлінбеген.
Қонақтың өзі түгіл, астындағы аты аш қалса, үй иесі айып төлеуге тиіс.
Егер қыстың қақаған аязында қасқыр ішік киген адамның қасында əлдекім
үсіп өлсе, ішік иесі оның жарты құнына жығылады... Жаугершілік заманда
кез келген кісі жасынын үлкендігіне қарамай, жарақты жауынгерге сəлем
беруі керек!.. Сен осыны білесің бе?
– Біз енді қараңғы адамбыз ғой, Кереке... Оның бəрін қайдан біле
берейік. Бір иттік өтті. Кінəлымын. Бір жолға кешірім...
– Жоқ, кешірім деген болмайды. Егер менің қорама түсіп, қойымды
ұрласаң кешірер едім. Ал мұндайда аяушылық жоқ! — деп Керімбай бір-ақ
кесті. — Қазақтың ата салтын бұзып, қонақ қуғаның үшін, жəне əнеугүннен
бері шақырғанға келе қоймай қашып жүргенің үшін, осы қазір ат-шапан
айып төлейсің, не қырық қамшы дүре... Қалауыңды ал!
Демежан істің мəнісіне енді түсіне бастады. Сөйтсе, мəселе былай
болған екен. Осыдан жарты ай шамасы бұрын басқа бай ауылдар арғы алыс
жайлауларға асып кеткенде, қашанда ауқатты ағайыннан көлік алып
көшетін Құрамыс бергі орта қоныстардың бірінде кейіндеп қалып
қойыпты. Дəл сондай күндердің бірінде, апақ-сапақта мұның ауылына
Жұмықтың жоқ қарап жүрген екі-үш адамы қоналқы сұрап келген көрінеді.
Күн сілбіреп жауып тұрған мазасыз кештердің бірі болса керек. Алдағы
елге көлікке жіберген адамы келмей, шекесі тырысып отырған Құрамыс
əлгілерді қондырмай жібереді. Иен тау ішінде басқа қонатын жер таппаған
жолаушылар қалың жаңбырдың астында қалып, көп сандалады. Үстібастары малмаңдай су болып, ақыры таң атқанша бір тастың қуысын
паналап шығады. Жоқ қарап жүргендер — көршілес Мəметектің беделді
ақсақалдарының бірі екен. Ертеңінде суық тиіп ауырып қалғанына
қарамастан, Керімбайды іздеп тауып, түнімен көрген қорлығын айтып,
Құрамыстың үстінен шағым етеді. Мұндай сұмдықты аяқсыз қалдырмай
жазалауын сұрап, өз үкірдайы Еңсеге де айта баратынын мəлімдейді...
Сол күннен бері-ақ Керімбайдың Құрамысқа тісі басулы болатын. Ертең
ел келесінде осы мəселенің алдынан шығарын ойлағанда, одан ары
зығырданы қайнай түскен. Ертеңінде шабарманын жіберіп шақыртқанда,
Құрамыс көші-қонды сылтауратып, үкірдайдың алдына қашқалақтап
келмей жүрген. Өзінше, ұмыттырып жібергісі келіп еді. Бірақ ондайды
ұмыта қоятын Керімбай ма: бүгін осы елдің зəңгісі Тыныбаймен қосып,
алдына əдейі алдыртып отырған беті еді.
Айтылар үкім айтылды, енді оны қайтарып алу қиын. Үкірдайлар
қылмыскерге тек өлім жазасын ғана кесе алмайды. Одан басқа қандай жаза
бұйырамын десе де ерікті. Алынатын айып-анжы өз алдына, кейде
қаладағы Маншың ұлықтарының үрдісі бойынша, дүре соғып тастайтын да
кезі болады... Құрамыстың да қазір басы қатып отыр. Не істеу керек? Егер
жұрт көзінен таса, оңаша жер болса, ол екі құйрықты құдайға тапсырып,
ат-шапанды олжа қып кетуге пейіл еді. Бірақ мына шимаңдай елдің ішінде,
бала-шаға, келін-кепшіктің көзінше бөксесін жалаңаштап, дүреге қалай
жатпақ? Ол ары ойлап, бері ойлап, ақыры айып төлеуге келісім берді.
Тыныбай зəңгі мінезі жұмсақ, майысқақтау кісі еді. Сол шырық
бұзбайтын момындығына қарап, жеңгелері оған «майға өтпес» деп ат
қойған. Ол қазір де Құрамысқа жаны ашып, өзінше ара түскісі келді.
– Үкірдай аға, ағаш та ұстаған жерден сынбайды. Құрамыстың шамашарқын білесіз ғой, бір жолға кешірім етсеңіз қайтеді?—деп майдалап келе
жатыр еді, Керімбай оның сөзін аяқтатпай, шорт кетті:
– Əй, жауырға қонған ала қанат сауысқанша сен неге шықылықтап
отырсың? Ендеше қарауындағы жұртты бетімен қоя бергенің үшін сен де
құр қалма. Саған да бір атан түйе айып кесіледі! — деді бет қаратпас суық
ажармен.
Тыныбайдың сасқаны болар, аға ашуын бойға дарытпай, сылқ-сылқ
күлген болды.
– Əй, қу Құрамыс-ай, құрттың-ау! Осыған ара түсіп нем бар еді. Өзіме де
сол керек! — деп мойнын бір жағына бұрып əкетті.
Осымен сөз бітті дегендей Керімбай орнынан тұра берген. Үлкендер
далаға шығып кеткенде, Құрамыс іште қалып қойып, Ажар бəйбішеге бар
мұңын шағып, жалынып жатқаны байқалды.
– Жеңеше-ау, енді не істеймін? Құрамыстың құрыған жері осы болды
ғой... Үкірдайдың көңілінен шығатын атты қайдан табам? Шапанды қайдан
алам?
– Не істеуші ең, бар болғыр? Еркек емессің бе амалын тап..., — деді
Ажар оның бетіне күле қарап. — Сорлы .... бар ғой: шəбелеңген жаман
қатыныңнан аса алмай,... қуды деген не сұмдық ол? Үкірдай сенің атшапаныңды ... қабырғасын жаппас, елге сабақ болсын деген шығар.
– Жалғыз шолақты белдеуіне байласам да, атты бірдеме қып табармынау,
ал шапанды не істеймін? Сенсеңіз, біздің үйде шапан түгіл, бір жапырақ
жаңа шүберек жоқ...
Ажар іштен тына күрсінді де, төрдегі сандыққа қарай бет алды. Үлкен
сары ала сандықтың кілтін қоңыраулата бұрап, қақпағын ашты да, ішінен
мəуті жағалы, су жаңа барқыт шапан алып берді.
– Мə, мынау шапаның болсын... Сорлы-ау, жалғыз шолағыңды айыпқа
бергенде, өзін қалай күн көресің? Одан да біздің жылқышыларға мен
жіберді деп бар да, жылқыдан бір жарамды ат ұстап əкел. Бар, жөнел! —
деді Құрамысты бұдан ары ұстап тұрғысы келмей.
– Ой, рақмет, жеңешетай... Бала-шағаңның игілігін көр! Осы
жақсылығыңды өле-өлгенше ұмытпаспын-ау! — деп Құрамыс есіктен
шыққанша алқап бара жатты.
Бұл — Ажар бəйбішенің сан рет қайталанған, басына іс түскен осы
Құрамыс сияқты талай жарлы-жақыбайды құтқарып жүрген, былайғы ел
Керімбайға сездірмей іштей біліп қана қоятын, көп жақсылықтарының бірі
еді. Бір қызық нəрсе, өзі көбінше ат үстінде жүріп, мал-жанның есебін
бəйбішесі Ажар мен інісі Майлықтан ғана сұрайтын Керімбай əлі күнге
дейін өз малын өзі түстеп танымайтын-ды. Айыпқа жығылған қолы қысқа
ағайын осы Ажардың ақылымен Керімбайдың өрістегі түйесін, сəйгүлік
аттарын өзіне жетелеп əкеп берсе, үкірдай оның түрі-түсіне қарамай-ақ, көп
малға қайтадан қостыра салатын... Соның нəтижесінде, ағайын арасында
Ажар бəйбішенің беделі Керімбайдан асып түспесе, кем соқпайтын.
Күйеуінің артық-кем кеткен жерін білдірмей жамап-жасқап, үкірдайдың
қаһарынан ығысқан елді маңайына қайта жинап отыратын да — осы «Ажар
апаң» еді.
Керімбай биыл ел жайлауға көшерде, Демежанның еншісін бөліп, бөлек
ауыл етіп шығарған-ды. Мұның үлесіне бір қора қой, екі айғыр үйір жылқы
тиді. Оның сыртында бір ауылдың көшіне жететін түйе, атан өгіз, сауын
сиырлар бөлінген. Демежанға табиғы малшы-қосшы, көрші-қолаң да
өздігінен іріктеліп қалып еді. Олардың көбі Керімбайдың қолтығын
паналап, сырттан көшіп келген кірме ағайындар... Ел жайлауға қарай
беттегенде, Демежан қалада қалып қойды да, кеш тізгінін Бибі өз қолына
алған-ды. Əйеліне разы болатыны, Бибі алғашқы жылы Керімбайдың өз
ауылынан тым қара үзіп кетпей, үлкен ауылға қанаттас, төбесін көріп
отыратындай жақын жерге қондырыпты.
Сонымен, əзірше «Демежанның ауылы» дейтін атағы жер жарып кетпесе
де, биылғы жылы бұл өңірде жаңа бір ауыл пайда болған. Ақ үйлері, ақ боз,
қоңыр үйлері, абылайша, күркелері аралас он шақты үйдің сорабы. Қазақта
отау көтеру, жеке үй болу қиын емес. Ал жеке ауыл дегеніңіз күнде туа
бермейді. Ауыл болу үшін бес-алты үйдің жай бас құрауы жеткіліксіз,
ауылдың жұрт таныған басшысы, өздеріне тиесілі өріс-қонысы болу керек.
Қазірше мына үйлер шоғыры Керімбай ауылдарының бір бұтағы саналып
жүреді де, бара-бара «Демежан ауылы» дейтін дербес атаққа ие болады.
Демежан алғашқы бірнеше күнде өзінің кішкентай ауылын қызықтаумен
болды. Қотанда үлкен бір қора қой жатыр. Ауыл сыртындағы тепсеңде онон бес бие байлаулы тұр. Сол малды бағып-қағып, ауылдың бар тірлігін
тындыратын малшы-қосшы, сауыншы, жалшы бар... Демежан бұрын көп
жайды ескермейді екен. Əлгі адамдардың бүкіл күнкөрісі, аштық-тоқтығы
өзіне қарап тұрғанын ол енді ғана пайымдағандай болды. Əрқайсысының
үйіне кіріп, күй-жайын, мұң-мұқтажын сұрастырған. Көршілерінің бəрі де
тепсе темір үзетін жас адамдар екен. Кейбіреулерінің ғана қолында бағып
отырған кəрі-құртаң, кемпір-шалы бар. Алатын ақы жайын сұрастырып еді,
осы төңіректе жалпыласқан ел бағасы болып шықты. Одан арғыны тіпті
дəметпейді де... Демежан Бибіге айтып, көрші-қолаңға бөлінген сауын
санын молайттырды. Қыстық көже қатығың деп, əр екі үйге бір қарадан
соғым атады. Күнкөріс үшін қолтығын паналаған адамының беделді,
қайырымды, кең болғанын кім жек көрсін, Демежан келгелі малшықосшының да иығы көтеріліп, арқаланып қалып еді.
Бұған дейін кішкентай ауылдың қожасы — Бибі екен. Малшы-жалшы
атаулы жас əйелдің айтқанын екі етпей, аяқтарының ұшымен басатыны
қызық. Демежанның бір таң қалғаны, Бибі бар шаруаны дөңгелек
айналдырып, меңгеріп алыпты. Қанша дегенмен көргені бар емес пе, ол да
оз əлінше Ажар енесіне ұқсағысы келеді. Көршілердің тілін тауып, сыйлай
да, сыйлата да білетіні көрініп тұр. Ең бастысы, ауылда ұрыс-керіс, айғайсүрең, ақыру-жекіру жоқ. Демежанға өз ауылы бір бейбіт, жылы ұядай
жақсы əсер қалдырды.
Бұл күнде жасы отызға таяп қалған Бибінің сырт мүсіні де ерттеулі аттай
жұмырланып, ажарлана түскен. Басына қыр елінің салтымен, оқалы жағы
бар, аппақ шатырдай кимешек-шаршы тартатын болыпты. Тобығына
түсетін қос етек көйлек, қатипа қамзол киіп шыққанда, қыпша белі
солқылдап, қызыл күрең жүзінде тоқшылық, жастық нұры ойнап, еріксіз
көз тартады... Алайда қатал тағдырдың адамға кейде басқанын бəрін үйіптөгіп берсе де, əйтеуір, бір нəрседен қысып қоятын əдеті ғой. Демежан
екеуінің отасқандарына он шақты жылдай өткенімен, Бибі əлі күнге дейін
бала көтермей келеді. Бəлкім, ақжолтай болар, соңынан бір қарайған ерер
деп, ана жылы көп балалы Сүйежанның бір баласын бұлар туа салып
бауырына сап алған. Қазір сол кішкентай Олжабайдың өзі беске келіп
қалды. Бірақ оның соңынан ерген ешкім бола қойған жоқ. Былай қарағанда
төрт түлігі сай көрінетін ерлі-зайыптылардың оңаша қалған кездегі бір
уайымы осы еді.
Бұрын үлкен ауылдың бір отауы болып отырғанда, ырду-дырдумен
білінбейді екен. Ал қазір өздері бір ауылдың бас шаңырағына айналған
кезде, от басында үш-ақ адамның шошайып отыруы көңілді құлазытып,
əлдебір қаяу түсіргендей болады. Демежан байқап жүр: Бибі көбінше осы
олқылықты сездірмеуге тырысады. Күн сайын қазанға асты молырақ
салдырып, түннің бір уағына дейін көрші-қолаңды таратпай, дуылдасып
отырғанды ұнатады.
Бүгін əлдеқалай көршілер ертерек тарап, іңірде өздері оңаша қалған-ды.
Ерлі-зайыптылар біразға дейін қуыршақ ойнағандай кішкентай
Олжабайдың тілін қызықтап, өздерінше мəре-сəре болысты. Қаны сыртына
тепкен, топ-толық, қара домалақ бала бір ауылдың басынан құс ұшырмас
еркесі атанып, жақсы өсіп келеді. Биыл жазға салым сүндет парызын өтеп,
тұңғыш рет ашамайға мінуі дүрілдеген той болып өтті. Бешпетінің екі
иығына, бас киіміне қадалған сондағы үкілер əлі алынған жоқ. Кейде əдейі