Тағдыр - 35

мезгілінен кеш туғаның ғой. Əйтпесе Қабанбай атамыз секілді қол бастаған
батыр болар ма едің, қайтер едің?! — деп топтанып тұрғандарды ду
күлдірген.
– Бұл кісіні қазір батыр емес деп кім айтады. Дохалдайдай долының
айдарын кесіп алу үшін де біраз жүрек керек шығар, — деді қалмақ
үкірдайы Мадан сөзге араласып.
Демежан езу тартып, аз бөгелді де, жаңағы Шəйі сөзінің орайына ол да
бір əзіл айтты.
– Сен өйтіп қортық жаралғаның үшін қорланбай-ақ қой, Шəйі. Өзің
айтпақшы, батырлардың дəурені өтті емес пе. Қазір сен сияқты
орташалардың заманы. Бұл күнде өзгеден артық бойың да, ойын да көзге
шыққан сүйелдей көрініп тұрады... Қазір жылағаныңмен, түйенің құлағына
шығып, жыл басы атанған тышқандай, түбінде осы сен озасың, — деп
қолтығынан ғана келетін құрдасын құшақтап, арқасынан қағып қойды.
Бұлар əрнені əңгіме етіп,
қызметкерлерінің бірі шығып:
күлісіп
тұрғанда
іш
жақтан
кеңсе
– Мырзалар, ішке кіріңіздер. Сіздерді халдай күтіп отыр, — деп
хабарлады.
Далада тұрғандар дабырласа шұбырып, кең ауланың төріндегі кеңсеге
қарай бет алды. Сол беттерінде ұзын дəліздің бір жақ қапталын алып
жатқан, бір кезде Ши-амбы отыратын кең залға өтті. Шихалдай төрдегі
үстел басында шошайып жалғыз отыр екен. Əккі неме бұларды көре сала
орнынан күле түрегеліп, қарсы жүрді.
– О, аймағымыздағы қазақ-қалмақтың игі жақсылары, тегіс амансыздар
ма? Ел-жұрттарыңыз бақуат, бақытты, бейбіт тұрмыс кешіріп жатыр ма? —
деп мұндайда тек аймақ əміршісі ғана айтатын ресми сөздерді тізбектеп,
қол беріп амандасып жатыр.
Егер оның орнында шын губернатор-амбының өзі отырса, оған
қайтарылатын жауап та салтанатты, ресми болар еді. Онда бұлар да:
«Патшалардың патшасы, көктің ұлы Еженханның қамқорлығында...» деп
бастап, біраз көсілер еді. Үкірдайлар қазір ондай көтеріңкі, бипаз сөзге
бармады. Əлде еттері үйреніп кеткен Шихалдайды бойларына тоғытпады
ма:
– Шүкір, аманшылық.
– Өзің де сау-саламат жүріп жатырсың ба, халдай? — деген сөздерді жай
ерін ұшымен ғана айтқан болды.
Демежанның бірталайдан бері Шихалдаймен бет көріскені осы еді.
Уақытша болса да қолына билік тигелі халдайдың өңі майға бөрткен
бидайдай жылтырап, жасаңғырап алыпты. Өмірі шыр бітпейтін тарамыс
денесі балғын тартып, толыса түскен бе, қалай... Жасы алпыстан асып кетті
дейтін емес, селеудей селдіреген сақал-мұртында бір тал ақ жоқ. «Осы да
сайтан сияқты қартаймайды екен, — деп ойлады Демежан оның бетіне
қарап отырып. — Біздің бала кезімізде осындай еді, əлі сол қалпы».
Бірақ қазір Шихалдайдың бүкіл болмысынан бір сенімсіздік, əлденеден
жүрексінген қобалжу бары байқалады. Əкесінің қалпағын киіп алған
баладай қанша қоқиланғанымен, мына кең кабинетті де, мəртебелі, биік
үстелді де толтыра алмай отырғаны сезіліп тұр. Сонысын өзі де білетін
секілді, бейне мыналар əлдебір ұрлығының үстінен түскендей өзінен-өзі
қуыстанып, қибыжықтап біраз отырды да, бірден негізгі шаруасына көшті.
– Ал, құрметті мырзалар, сіздерді мен мұнда аса бір маңызды хабар
айтуға шақырып отырмын. Ши-амбы кеткелі біздің аймақтың басшысыз
қалғанын өздеріңіз білесіздер. Енді, міне, сол күткен сəт те келіп жетті.
Тарбағатайға жаңа əмірші келе жатыр, — деді ол салтанатты түрде.
Отырғандар бірінің бетіне бірі қарап, қозғалақтап қалды да, «ол кім
болды екен» дегендей, қайтадан халдайға еңсерілді.
– Келетін жана əміршіміз — Матен-амбы деген кісі, — деді Шихалдай өз
сөзін ары қарай сабақтап. — Ол бүгін-ертең Құлжадан аттанбақ көрінеді.
Ұзаса он шақты күнде біздің аймақтың шекарасына жетіп қалуға тиіс.
Мəртебелі ұлықты қай жерден, қалай қарсы аламыз? Енді соның жайын
ақылдасайық.
Халдайдың жаңалық хабары бұл отырғандардың санасына əлі толық
жете қоймады ма, бірден дүрлігіп қостай жөнелген ешкім болмады.
– Сонда ол төре қай жерден келе жатыр? Ішкеріден арнайы жіберген
адам ба, əлде осы өлкенің өзінен шыққан ұлық па? — деді шапшаң мінезді
Шəйі шыдай алмай.
– Матен-амбы — Іленің тұрғылықты адамы. Ұлты — сібе, халдайлар
əулетінен, — дегенде Шихалдайдың жүзі жайнап қоя берді. Əсіресе
«халдайлар əулетінен» деген сөзді ерекше екпінмен, астын сызып тұрып
айтты. — Бұрын ол көп жыл бойы Күредегі шекара əскерін басқарып
тұрған. Еженханға шын берілген, ер жүрек офицерлердің бірі. Алдын ала
айтып қояйын, мінезі тым қатал, анау-мынау қылжаққа көнбейтін адам...
Біздің аймаққа сондай бір азулы басшы болмаса, кейінгі кезде тым
жайылып кеттік емес пе, — деп мысық мұртының астынан жымиып күліп
қойды.
Жаңа əміршінің алыс астанадан, Еженханның өз қасынан келмей,
таяудан табылғанына жəне таза қанды маньчжур де емес, осы төңіректегі
көп халдайдың бірі болып шыққанына мына отырғандардың көңілі орта
түсіп, бір сəт қоңырайысып қалды. Ал Демежан ендігі желдің қай жақтан
соғатынын сезіп, іштен тына күрсінді. Бұдан былайғы жұрт кеңесіне
араласпай, бойын жинап, тұйықтала түсіп еді.
Мəртебелі Матен-амбыны қай жерден қарсы аламыз дегенде, бəрі
ақылдаса келіп, аймақ орталығынан үш-төрт күншілік жердегі Майлының
жонын лайық деп тапты. Сол маңдағы бекеттер Керей жайлауымен тұспатұс келеді. Үй тігу, сойыс қамдау да қиынға түспейді. Ұлықты Ұты
бекетінен, не Қарағайтының асуынан қарсы алып, көк жайлау, əсем табиғат
аясында бірнеше күн еркін көсіліп жатуға болады.
– Бұл жолы біздің жас үкірдай Тұрысбек мырзаның желі оңынан тұрдыау деймін, — деп Шихалдай шықылықтап күлді. — Сол араға он шақты үй
тігіп, қонақасы, сойыс қамдау Керей еліне қиынға түспес деп ойлаймын...
Бізден əкеңіз Мамырбек төреге сəлем айтыңыз. Қонақты қалай жөнелтуді
ол кісі бəрімізден жақсы біледі. Ал ел ішінен табылмайтын азық-түліктің
кей түрлерін біз қаладан ала барамыз.
Бұл ұсынысты Тұрысбек те қуана қабылдады. Алыстан келе жатқан
бейтаныс əміршіні бірінші рет күтіп алу абыройы өзіне тигенін тағдырдың
ерекше сыйындай көріп еді.
– Ол жағына алан болмаңыз, халдай. Бəрі өзіңіз айтқандай болады, —
деді ол өңі балбұл жанып.
– Ендеше, келесі жетінің басында бəріміз Дөрбілжінде табысатын
болайық. Бұл сапарға өздеріңізден басқа зəңгі, елубасы, старшын, билерді
де ертіп алыңыздар, — деді Шихалдай.
Осымен сөз бітіп, барлығы далаға қарай бет алған. Бірақ бірден тарап
кете қоймай, келе жатқан əміршіге сырттай тон пішіп, əрқайсысы əртүрлі
жорамал айтып, аулада əңгімелесіп тұр.
– Апыр-ай, мына келе жатқан жаңа ұлықтың үскіні тым қатты деді-ау...
Келмей жатып қорқытты-ау! — деді былай шыға бере Таңғыттың жүзінен
мазасыздық білініп.
Бірақ талайды бастан өткерген Шəйі сияқты көне көздер айылын
жиятын емес:
– Е, тəйірі, «мен тимеген бай бар ма» депті ғой баяғыда бір қатын. Сол
айтқандай, көрген ұлығымыздың алды-арты осы дейсің бе... Білдіңдер ме,
сол ұлықтың тамағы тесік пе екен? — деген Таңғытқа күле қарап.
– Ит біліп пе... Тамағы тесік болмаса, аштан өліп қалмай ма, — деп
Таңғыт қалтасынан шытыралы шақшасын шығарып, насыбайға қол созған.
– Ендеше, шұрқ етпе. Сол тамақ өткен тесіктен үйір-үйір жылқы, қорақора қой да өтеді. Ал қой өткен жерден сен екеуіміз де бірдеме қып
өтерміз... Одан да насыбайыңды əкелші, — деп Шəйі иегін қатып қойып,
қулана күлді.
Ал Демежан болашақ əміршінің халдай əулетінен екенін естігеннен бері
алда бұл үшін өте қолайсыз, қиын күндер келе жатқанын бүкіл
болмысымен сезінгендей болып еді. Сондықтан үкірдайлардың қысыр
кеңесіне араласпай, олармен қош айтысып, атына қарай беттей берген.
Мадан мен Шəйі соңынан қуып жетіп, азғана аял жасауын өтінді.
Бұл екі үкірдай да Байсеркені іздеп жүр екен. Мадан осыдан екі жыл
бұрын барымтада өлген қалмақтың құнын жоқтаса, Шəйі биыл көктемде
ұрланған Мəмбеттің жылқысын даулайды. Ал Байсерке болса жоқ,
абақтыдан қашып шыққан бойы ұшты-күйді ғайып болған. Бірақ ұры қолға
түспей кеткенмен, артында елі-жұрты бар. Сол ұрланған жылқы мен кісі
құнын Демежан қалай өндіріп береді? Соның жайын білмек.
Демежан даугерлердің сөзін тыңдап бола бере, қарқылдап күліп жіберді.
– Əй, сен екеулерің əлі бала екенсіңдер ғой, — деген екі үкірдайдың
бетіне кезек қарап. — Сендерге Байсеркені түрмеден қашырып жіберген
адамды айтайын ба? Онда ана отырған Шихалдаймен сөйлесіңдер. Ұрыны
құтқарып, қолына құрық ұстатып жіберген солар. Ал Байсеркенің өзі керек
болса, ол қазір сен мен менің қолымыз жетпейтін жерде, Дохалдай екеуі
Құлжада, Матен-амбының қасында жүр... Олар да ұлықпен бірге қайтатын
шығар, алдарынан шығып күтіп алыңдар! — деді де бұрылып жүре берді.
Екі үкірдай бірінің бетіне бірі қарап, аңырып тұрып қалған. Демежан сол
күні алдағы жол сапарын қырдағы зəңгі-елубасыларға хабарлау үшін,
Рақымды елге қайтарды да, өзі Бабалықтың үйінде қонып қалды.
ІІ
Ұлық кеңсесінен Демежанның қабағын кірбең шалып, жабығыңқырап
қайтқанын Бабалық бірден аңғарды. Бірақ артық сұрау беріп мазалаған
жоқ. Төргі бөлмеге көрпе төсеп, жастық тастады да:
– Шаршаған шығарсыз. Осында азырақ демалыңыз, — деп далаға
шығып кетті.
Демежан терезесін қараңғылап қойған салқын бөлмеде көз шырымын
алып, бір сағаттай ұйықтап тұрды. Манағыдай емес, тұла бойы сергіп,
жеңілейіп қалыпты. Күн кешкіріп қалса керек, қабырғаға қиғаш сəуле түсіп
тұр. Демежанның оянуын күткендей, осы кезде сырттан үй иесі де оралған.
Енді, міне, қонағын ауыр ойдан сейілткісі келгендей əртүрлі əңгімелер
айтып отыр.
Бабалықтың сауда бабымен бұл Құлыстайда шарламаған жері жоқ.
Іргедегі Төртуыл мен Мəмбет іші ғана емес, сонау шалғайдағы Жұмық,
Керей ортасы да мұның емін-еркін араласатын өз аулындай болып кеткен.
Қай ел, қай ру болмасын басқаны жатырқаса да саудагерді сыртқа теппейді.
Арбасын сүйретіп аулына барса болғаны, бала-шағасымен өздері-ақ
алдынан шұбырып шығады. Оның үстіне бұл жігіт жай бақалшы көп
саудагердің бірі емес, өзінің еті тірлігінің арқасында, əр елдің сорпаға
шығар азаматтарымен жақсы араласып, оларға тек саудасын өткізіп
қоймай, сөзін-назын өткізетін дəрежеге жетіп қалған. «Өзің би болмасаң да,
би түсетін үй бол» демекші, қырдағы үкірдай-зəңгілердің өзі қалаға келсе,
осы Бабалықтың үйіне ат басын тіреп, аунап-қунап жататыны бар.
Үй иесі өз табысын мактан қып, ашып айтпаса да, соңғы жылдары тасы
өрге домалап, байып келе жатқаны байқалады. Қазір ол баяғы жалғыз атты
саудагер емес, өзіне көмекші бірнеше адам ұстайтын болған. Айналыстағы
ақша мен сауда-саттық бұйымдарының сыртында, төрт түліктің əр түрінен
біраз мал да жинап тастаған көрінеді. Егер ел іргесі тыныш болып,
балалары қолғанатқа жарайтын күн туса, түбі қырға көшіп шығып, шаруа
бағып кететін ойы бар.
Бабалық өз жағдайын осылайша сыпайылап жеткізді де, бір мезгілде
Демежанға бұрылып, өзінше бір сыр айтты.
– Көп елді аралап, талай жердің дəмін татып жүрміз ғой. Сонда бір
байқағаным: сіздің даңқыңыз төрт үкірдай елге түгел жайылып кеткен екен.
Əр елдің еңбек соңында жүрген қарапайым қара шаруасы өз үкірдайзəңгілерінен гөрі сіздің есіміңізді көп айтады. Жарлы-жақыбайдың
жоқшысы, қара қалды қақ жарған əділ қазы деп, сыртыңыздан арқа тұтып
жүреді екен. Əсіресе, ана жылғы осы елге Абдырадан су əперіп, тентек
халдайды жуасытқаныңыз ел ішінде аңызға айналып кеткен.
Əрине, өзі туралы жылы сөз естігенді кім жек көрсін, Демежан да
мерейленіп қалды. Сонымен бірге Бабалық осы сөздердің бəрін мұның
көңілін көтеру үшін, бүгін əдейі айтып отырғанын да жақсы пайымдады.
– Бірақ жұрттың бəрі олай емес шығар. Басқаша сөйлеп, сырттай
қыжыртып жүретін теріс азу, қисықтары да аз болмас, — деді оның бетіне
күле қарап.
– Сол ғой — менің де айтайын деп келе жатқаным, — деп Бабалық
əңгімесін ары қарай жалғады. — Жаңағы өзіңізді пір тұтатын қалың бұқара
қауымнан басқа, сіз дегенде қаны қатып қалған, қарадай өшігіп жүретін
тағы бір пəле қуған топ бар. Олар — көбінше, қырыс, надан байлар мен
атқамінер, ел пысықтары. Əлгілер сіздің атыңыз шыққан жерде кірпідей
жиырылып, ұсақ-түйек, пыш-пыш өсекке жем еткісі келеді. Қорқайын ба,
реті келгенде ондайлардың талайымен айтысып та қалдым. Тіпті сіздің
беті-жүзіңізді көрмеген біреулері сыртыңыздан даттап жүреді-ау. Сондай
кездерде: «əттең, еңбегі еш, тұзы сор болып жүрген, қайран Демежан ағамай!» деп сізге жаным ашып кетеді.
Демежан Бабалықтың еш бүкпесіз, ағынан жарылған сөздерін тыңдай
отырып: «осы мен, шынында да, жұрт мүсіркейтіндей дəрежеге жеткен
болуым керек» деп толғанды ішінен.
– Бұл дүние тарылып бара жатыр-ау, бауырым. Қайда барып сияр
екенбіз? — деп көкірегін қарс айыра күрсінді. — Мына келе жатқан Матенамбы дегені халдайлар əулетінен көрінеді. Ол да намысқа шаппас, ескі
кегін қумас деймісің.
Бабалық бір сəт үнсіз қалды. Іштей қабырғасы қайысып, қатты аяп
отырғаны белгілі. Бір-екі рет Демежанның жүзіне барлай қарап алды да, өз
басына келген тағы бір ойды айтты.
– Бұл елдің енді сізде қарызы жоқ. Білетін кісі болса, өгіздей-ақ өрге
сүйредіңіз ғой. «Торғай жаңбыр жауса балапанын қорғайды, бұршақ жауса
басын қорғайды» деген сөз бар. Осы халдайлардың да, тағы басқа ел
жуандарының да сізге көп көріп, қимай жүргені — үкірдайлық болса,
құрысын, сол мансабын қызыққан біреуіне өткізіп беріп құтылмайсыз ба?
Құдайға шүкір, дəулетіңіз жетеді... Ал егер алда-жалда ел тірлігінен
жалықсаңыз, қолдағы малды сатыңыз да, қалаға келіп шалқаңыздан түсіп
жатыңыз. Біріңізді екі етіп, көбейтіп беруді мен-ақ міндетіме алайын, —
деген-ді.
Демежан үй иесінің шын достық пейіліне разы бола отырып, баланың
сөзін қызықтағандай қарқылдап күліп жіберді.
– Əй, Бабалық-ай, сенің таза көңіліңді түсініп отырмын. Бірақ мен ол
қалыпқа сыймаймын ғой... Менен енді Рамазан Шəнішев шыға қоймас, —
деп ойланғандай аз уақыт үнсіз қалды. — Ал мансап-билік жөніне келсек,
сол ажырықты дəл қазір менен ешкім алмай отыр емес пе. Мойныма əдейі
қыл арқан сүйретіп жіберіп, түбінде сонымен шалып, жықпақ ойы бар ма,
кім білсін...
Бұл кезде күн кешкіріп, үй іші ала көлеңке тарта бастаған. Шəкет ауыз
үйден шишалы шам жағып əкеліп, төр алдындағы дөңгелек үстелдің үстіне
қойды да, күйеуіне «бері шығып кетші» дегенді қабағымен ұқтырып, майда
жүріспен есікке қарай беттеді.
Демежан бір сəт төргі үйде оңаша қалған-ды. Шам жарығымен
самаладай жайнап көрінген үй ішінде бір тазалық, кірпияздық байқалады.
Қам-қайғысыз, бейбіт тірлік ұясындай. Шашау шығып, шашылып жатқан
бір сабақ жіп жоқ, əр нəрсе өз орнында, бір-біріне көрік беріп, көз
қуантады. Қай жағына қарасаң да, табыскер азаматтың ғана емес, соны
ұқсатып отырған ұқыпты, ісмер əйелдің қолтаңбасы айқын сезіліп тұр.
«Адам бақытты болу үшін, оншалық көп нəрсенің керегі жоқ екен-ау! —
деп ойлады Демежан айналасына бажайлай көз жіберіп. — Ол үшін сау
басыңды дауға салып, ел билеп, ұлық болудың да қажеті жоқ шығар. Соның
ішінде, əсіресе, осы Бабалықтың таңдап түскен жолы дұрыс-ау. Ең
бастысы, ешкімге тəуелсіз, еркіндік бар ғой басында... Бұл үшін ру жігі,
партия, топ деген ұғым жоқ. Қала мен даланың ортасында емін-еркін,
қаздай қалқып жүргені. Төрт үкірдай елдің ішінде осы жігітті қас көретін
кісі табыла қояр ма екен?!»
Бүкіл өмірі көз алдында өтіп келе жатқан Бабалықтың өзге қазаққа
ұқсамайтын оқшау тірлігі Демежанға бір түрлі қызық көрінуші еді. Бір
мезет оның көз алдына осыдан жиырма жылдай бұрын Рамазан байдың
делбесін ұстап жүретін, жасөспірім атшы бала келіп тұра қалды... Егер көз
көрмей, басқа біреу айтса, нанбас еді. Бір кезде өзі талай рет қол ұшын
берген қорғансыз, жетім жігіт енді мұның өзіне пана болғысы келеді. Біреу
озып, біреу тозып жатқан заман...
Осы кезде біреулердің далада дабырласып сөйлескені естілді де, ілешала төргі үйдің есігі ашылып, бір топ кісінің ішке кіріп келе жатқаны
байқалды. Алдымен əлдекімнің аппақ сəлдесі көрінген. Ешен-Сейіт қазірет
екен. Қасында Əбдірасыл мен Бабалық, бұл танымайтын тағы бір-екі адам
бар. Сірə, жаңа ғана ақшам намазын өтеп, мешіттен шыққан беттері болса
керек.
Ешен-Сейіт даусын соза шаңыраққа сəлем берді де, босағада сəл кідіріп
қалды. Демежан орнынан тұрып, қол беріп амандасты.
– Сау-саламат барсыз ба, Қазірет? Кəне, жоғары шығыңыз.
– Ə, үкірдай, сіз осында екенсіз ғой, — деген Ешен-Сейіт салқындау
сəлемдесіп төрге озды.
Бұл күнде жасы елуге таяп қалған қазірет соңғы жылдары жақсы
толысып, өңейіп алыпты. Қас-кірпігі қою, үлкен көздері, иірілген орақ
тұмсығы мен сопақша жүзіне жарасып тұратын, қысқа тұжырылған,
мөлідей қара сақалы кіршіксіз ақ сəлденің фонында тіпті айшықтанып
көрінеді. Баяғы əркімнің аузына бір қарап отыратын жалтаң көз, жасық
молда емес, үні ажарлы, сөзі өктем. Алғашқы аман-сəлемнен кейін,
Демежанға бұрылып:
– Құтты мешіт — құдай үйінің дəл іргесіне келіп отырып, намазға
кірмегеніңіз қалай, Демежан мырза? — деп кəдімгідей кінə арта сөйлеп
отыр.
Демежан жауап беруге асықпай, мұртының астынан жымиып күлді. «Ал
саған керек болса!.. Мұны сынап-мінейтіндер аз еді, енді қазірет келіп
қосылды ма?»
– Біз жұмыс басты адамбыз ғой, қазірет. Өне бойы мешітке барып
жүрмеген соң, анда-санда төбе көрсеткен не болады? Бірақ көңіліміз хақ,
ниетіміз түзу. Сыртта жүрсек те, біздерді бəтихаңыздан тастамассыз, —
деген сөз аяғын əзілге сүйеп.
Бірақ қазіреттің оған тоқтайтын түрі жоқ, Тықсырып əкетіп барады.
– Міне, көрдіңіз бе, сіздер күнделікті жұмысты, қолдарыңыздағы билікті
көлденең тартасыздар. Алайда сіз қанша лауазымды болсаңыз да, Ақ патша
мен Еженханнан үлкен емессіз ғой. Сол патша ағзамдардың өзі əр жексенбі
сайын құдайға құлшылық етуді естен шығармайды.
Демежан осындай қысылшаңда бір ойнақы мінез табушы еді. Сол
əдетіне басып, бір ащы мысқыл айтты.
– Бізді Ақ патша мен Еженханға салыстырып қайтесіз, қазірет. Патшалар
бір құдайға табынса, оның есесіне, олар өз құзырына миллиондарды
табындырып отырған жоқ па. Тіпті солар оқта-текте шіркеуге кіргенде де,
жұрт алдында өздерінің ұлылығын сезініп, поптарды шұлғыту үшін
баратын болуы керек, — деп лекіте күлді.
Ешен-Сейіт Демежанның мына сөзінен əлдебір уытты ашуды сезіп,
тіксініп қалған. Бірақ райынан қайтар емес:
– Дегенмен, дін жолына бұлай немқұрайды қарауға болмайды, үкірдай
əпенді. Былайғы жұрт сіздерге қарап үлгі алады. Ел ағасы, сіздер күлкіге
айналдырсаңыздар, кім келеді бұл мешітке?
– Шүкірлік етіңіз, қазірет. Адам баласына алдымен қанағат керек, —
деді Демежан, тым асып бара жатқан дін өкілінің өткенін есіне түсіріп. —
Осыдан он шақты жыл бұрын, дəл осы Бабалықтың үйінде сізбен алғаш
танысқанымыз есіңізде бар ма? Сол кезде жағдайыңыз қандай еді? Сіздің
қолыңызда мынадай үлкен мешіт түгіл, намаз оқитын баспанаңыз да жоқ
болатын... Содан бері сіз бен біз қанша жұмыс бітірдік. Мұсылманшылық
жолынан аянып қалған жеріміз бар ма? Шамамыз келгенше, осы мешітті
тұрғызуға ат салыстық. Оның қасынан медресе ашып, қыр елінен бала
жинап бердік. Қазір, қалада ғана емес, Төртуылдың өз ішінде бес бірдей
мешіт бар... Қалай ойлайсыз, осылардың сауабы құдай алдында менің
күнəмды аз да болса жеңілдетпес пе екен?
Бұған келгенде Ешен-Сейіт тез мойындап, күрт түсіп қалды. Қысылғаны
болар, ақсары, сұлу жүзі қызарып кетті.
– Оны білем, Демежан мырза. Мен сіздің ол еңбегіңізді ешқашан
ұмытпаймын, — деді тұтыға, жылдамдата сөйлеп. — Шынын айту керек,
ол кезде сіз бен біздің жолымыз өте сəтті түйілісті ғой. Онда сіз, əрине, тек
құдай жолын ғана ойлаған жоқсыз, қыр сахараға мешіт салдыру сіздің елді
отырықшылыққа айналдырсам деген мақсатыңызға дөп келе кетті...
Айтыңызшы: сіздің де дəл содан зиян тартқан жеріңіз болды ма?
– Олай деп күнəға батар жайым жоқ. Көшпелі халықтың бір жерге орын
теуіп, тезірек тұрақтауына мешіттердің ұйтқы болғаны рас...
– Міне, көрдіңіз бе, дін исламның адамдарды түзу жолға салғаннан басқа
еш залалы жоқ, — деді Ешен-Сейіт. — Жарайды, мешітке келмей-ақ
қойыңыз, бірақ, сіз үйіңізде де ораза ұстап, намазға жығылмайды дейді ғой.
Сол рас па?
– Рас, — деді Демежан бірден мойындап. — Мен көпшіліктің қамы үшін
өз басымды ұмытқан адаммын. Керек десеңіз, бес уақыт намаз оқып, өз
күнəмнан арылуға да мұршам бола бермейді. Сіз осыған сенесіз бе?
– Əлбетте. Халыққа қызмет ету, адам баласына жақсылық жасау — ол да
сауапқа жатады... Бірақ махшар күнінде əркім өз ісіне өзі жауап беруі керек
қой.
– Сіз көктегі құдайды айтып қорқытасыз. Ал мен болсам жердегі
халдайлардың əлегінен құтыла алмай жүрмін, — деп күлді Демежан. —
Сіздердің де осы дүниеге бет бұрып, адамдарға қол ұшын беретін
кездеріңіз бола ма?
– Біздің қузайтынымыз — жалған ісі емес, ақиреттің ісі... О дүниеде
қияметтің қыл көпірі, тозақ оты бар. Осыны ұмытпаңыз, үкірдай.
– Амал не, жазмыштың басқа салғанын көреміз де. Бірақ Алла-тағала
Маншың ұлықтарындай емес, əділетке қарайтын шығар. Бұл дүниеде күйік
тартқан пендесін онда тағы күйдірмес.
– Астапыралла! Мынауыңыз көрінеу күпірлік қой, үкірдай, — деп
қазірет жағасын ұстады. — Тез тəубеге келіп, Аллаға жалбарыныңыз...
Демежан бұдан ары қазіретпен дауласып жатқысы келмеді. Айтыса
берсе əңгіме ұлғайып, аралары ушығып кететін түрі бар. Оның үстіне,
Ешен-Сейіт — Бабалықтың қатты құрметтейтін адамы. Арадан от шығып
кете ме деп, оның да қыпылдап отырғаны байқалады. Сондықтан сөз аяғын
əзілге сүйеп, жуып-шайған болды.
– Кешіріңіз, қазірет. Əлі қартайып тұрғамыз жоқ. Мүхаммет
Ғалаиссаламға да пайғамбарлық қырық жасында қонған деседі ғой... Осы
жолы мына халдайлардың қаһарынан аман қалсам, өзім де құдай жолына
біржола түсейін деп жүрмін, — деп отырғандарды ду күлдірді.
Осыдан кейін бұл тақырыпта сөз болған жоқ. Ешен-Сейіт басқа əңгімеге
айналып, қонақасыға сойылған малдың етін бірге отырып жеді де, үйіне
қайтып кетті.
Ертеңінде Демежан қалаға Əбдірасылды ертіп шығып, бала-шағаға
базарлық алып берді де, өзі түске таман жаяу аяндап, қытай базарындағы
Ли-шансыңның үйіне қарай бет алды. Құжынаған қалың адамның арасынан
иық қағысып, зорға жол тауып келеді. Қайыршылық, жоқшылық табы бұл
көшеден тіпті айқын сезілетін-ді. Айналадан қуырылған жуаның, шіріген
шөп-шаламның, зығыр майының иісі шулығып, қолқанды қабады.
Ол көшенің екі қапталындағы үйме-жүйме жаймалардың арасынан өтіп,
қалтарыстағы таныс үйдің алдына келген. Есік кілттеусіз бос тұр екен,
ақырын ашып ішке кірді. Ауыз үйде ешкім жоқ. Тамағын кенеп дыбыс
берді. Сол кезде ғана түпкі бөлмеден əлдебір тықыр білінді де:
– Бұл кім? — деген таныс дауыс естілді.
Демежан шиден тоқылған ысырма пердені көтеріп, табалдырықтан
аттаған күйі, өз көзіне өзі сенбегендей аңырып тұрып қалды. Жатаған
қамыс креслода əлдебір кітапқа үңіліп, Ли-шансың емес, соған ұқсайтын
біреу отыр. Мұны көріп, орнынан созалаңдап көтеріле берді.
– Ой-я... Демежансың ба? Келгенің қандай жақсы болды! — деді жан
дəрмен мұның қолына жармасып. — Жүр, кеңірек жерге шығайық.
Екеуі ауыз үйге шығып, ас ішетін биік үстел басына қарама-қарсы
жайғасты.
– Иə, халіңіз қалай? Сізді науқастанып қалды деп естідім бе?—деді
Демежан үй иесінің жүдеу жүзіне барлай көз жіберіп.
– Солай боп тұр... Осы көктемнен бері шабағы түскен шарқыш арбадай
сыр бере бастағаным.
Ли-шансың сұмдық арып кетіпті. Онсыз да қырым еті жоқ, қатпа денесі
бұрынғыдан ары қатып-семіп, сіңіріне ілініп əрең тұр. Көк тамыры
білеуленген тақыр құйқасы мен қатпар-қатпар əжім басқан бет-жүзі
шытынай жұқарып, болаты қайтқан көз жанары шүңірейіп ішіне түсіп
кеткен.
– Дəрігерге көріндіңіз бе? Олар науқастың бетін айырған болар?—деді
Демежан даусын сергек шығаруға тырысып.
– Дəрігердің қолына түссең белгілі ғой: қайдағы пəленің бəрін
үймелетеді, — деп Ли-шансың езу тартып күлген болды. Олардың сөзіне
сенсең, менің ауырмайтын жерім жоқ: жүйке жұқарып, жүрек əлсіреген.
Өкпе қабынып, бауырдың қызметі нашарлаған. Санай берсең толып
жатыр... Жаң Шулиден хат жазып жіберіп едім, алған екенсің ғой.
– Иə, сіздің ауырып қалғаныңызды содан естідім.
– Сенің қалаға неге қатынамай жатқаныңды мен де сол Жаңнан
ұғындым. Анаң қайтыс болыпты, қайғыңа ортақпын. Өмір деген сол ғой,
көзді ашып-жұмғанша өте шығады. — Ли-шансың соны айтып, аз-кем
бөгелді. — Иə, өз жағдайың қалай? Дүниеде не болып жатыр?
Демежан сөзді неден бастарын білмей ойланып қалды. Бұрын шешуі
қиын небір түйіншекті бірге талқылап, шер тарқатысып, ішкі сырды бүкпей
емін-еркін сөйлесетін адамы — осы Ли-шансың еді. Оның өзі мынадай
күйге түсіпті. Жайсыз, ұзақ əңгіме қозғасам, ауру адамды қажытып алып
жүрмес пе екем деп, аз бөгеліп отырды да:
– Жаңалық көп, Ли-шансың. Шихалдай қыр еліндегі үкірдайларды түгел
шақырған екен. Кеше соның қабылдауында болдық, — деді.
– Иə, не айтады? Қазір аймақтың тізгінін ұстап отырған сол ғой, — деді
Ли-шансың ентелей түсіп.
– Сіз əлі естімеген екенсіз ғой. Аймаққа жаңа əмірші келе жатқан
көрінеді.
– Солай ма! Иə, кім келеді екен?
– Матен-амбы деген Іленің тұрғылықты сібесі дейді. Халдай əулетінен.
Күреде əскер бастық болған дей ме? Тегінде, сібелерді мұндай жоғары
қызметке қоятын ба еді? Мен осы жағын түсіне алмадым, — деді Демежан.
– Шынында да, қызық екен! — Ли-шансың да ойланып қалды.
– Сонда бізге таза қанды маньчжур ұлығын қимағаны ма?
– Қимағаны емес, жетіспеген шығар, — деді Ли-шансың. — Өзің ойлап
көрші: өзінен жүз есе, мың есе көп хань ұлты мен тағы басқа бұратана
халықтарды басқару үшін, қанша маньчжур чиновнигі керек? Тіпті аздаған
хат сауаты бар маньчжур атаулының қолына түгел таңба үлестірген күннің
өзінде де тапшылық етуі мүмкін ғой. Оның үстіне қазір аласапыран, қуғынсүргін болып жатыр... Сонан соң өздеріне бір табан жақын сібелерге арқа
сүйемегенде қайтеді.
Демежан біраз жайға осы əңгіме үстінде қаныққандай болды. Қайран
Ли-шансың-ай! Аурудан жүдеп-жадап өлгелі отырса да, көкірегі шам
жаққандай сайрап тұр. Қиян шетте жүріп те, Цин сарайының əр қимылын
тамыршыдай болжап, қалт жібермей бақылап отырғаны.
– Е-е, солай деңіз... Сонда Матен-амбы қандай саясат жүргізуі мүмкін?
Ол өзінің халдайларына арқа сүйейді ғой, əрине?
– Оған соз бар ма, — деді Ли-шансың ойланбастан. — Тегінде тақ иесі
маньчжур əкімдерінен гөрі осындай билік басына кездейсоқ келген
кірмелер қиын болады. Олар өз қожаларына жағыну үшін, əртүрлі
қатыгездікке бара береді... Мəселен, біздің хань ұлтынан шыққан, жақында
қызметі өсіп, астаналық өлкенің бастығы болып тағайындалған генерал
Юань Шихай, қазір өз халқына опасыздық жасау жағынан, маньчжур
билеушілерінен де асып түсіп отыр.
– Демек, Матен-амбы да біздің елге қырсықтан басқа ештеңе əкеле
қоймас, — деді Демежан торыққандай төмен қарап. — Ол келе салып,
маған тісін батыра ма деп қорқам.
– Қалайша? Сен оны бұрыннан білетін бе едің?
– Жоқ. Жүрегім бірдеңені сезеді. Матен Іленің тұрғыны болса, ол сөз
жоқ, қазақтармен ежелден атысып-шабысып келе жатқан неме ғой. Ой-өрісі
де белгілі... Мұнда келісімен осындағы ағайындарының кегін қумас дейсіз
бе. Оның үстіне, Дохалдай менің үстімнен шағым жинап, осыдан екі-үш ай
бұрын Құлжаға кеткен. Ол да тегін жүрген жоқ, ендігі сондағы ұлықтармен
ауыз жаласып жатқан шығар.
– Жалпы халыққа ештеңе істей қоймас. Ал сенің басына бұлт үйірілуі
əбден мүмкін, — деді Ли-шансың оны қостап.
– Өзіңізге ішкеріден келген хат-хабар жоқ па? Орталықта қазір не болып
жатыр?
– Бəлендей өзгеріс жоқ. Ихэтуаншылар дүрбелеңінен кейін, жесір
патшайым Цыси Цин тағына қайта келіп орныққан. Ал император Гуансюй
байлаулы бұзаудай əлі соның тұтқынында отыр. «Бір əйелдің айласы қырық
есекке жүк болады» дейтін бе еді қазақтар? Кəрі мыстан Цыси өз өмірін
ұзарта түсу үшін ымыраға келіп, реформашылардың кейбір талаптарын
қабылдайтын болыпты.
– Демек, сіз бен бізге жуық арада атайын деп тұрған таң жоқ десеңізші,
— деді Демежан баяу күрсініп. — Сіз өткенде тегеуірінді, жас күрескер
Сунь-Ятсен туралы үмітті сөздер айтып едіңіз. Олардың əрекетінен де
ештеңе шығатын емес пе?
Ли-шансың қазан-аяқ басындағы бір шөлмекке шөп дəрі тұндырып
қойған екен. Содан орта кесе құйып алып таңдайын жібітті.
– Өзегімді өртеген бір шөл кетпей-ақ қойды, — деді ол шағынғандай
болып. — Жаңа не туралы сөз етіп ек? Иə, Сунь-Ятсен жайында екен ғой...
Мен жақында ғана оның «Қытай проблемаларының шешімі» деген
кітапшасын оқып шықтым. Мұнда ол Цин династиясын аударып тастаудың
айқын программасын ұсынады. Мынадай төрт иероглифтен тұратын - Тянь
минь у чань» («көктің мандаты да мəңгілік емес») деген сөзді бізде СуньЯтсенге дейін ешкім де айтқан емес. Ол өзі құрған «Тунмэнхой»
ұйымының алдына үш үлкен міндет қойыпты! Маньчжур үстемдігін құлату,
республика құру, ел ішінде аграрлық реформалар жасау... Бұл ұйымның
беделі қазір ішкі өлкелерде күннен-күнге күшейіп келеді.
«Е, бұлардікі де əлі тумаған сиырдың уызындай бірдеме болды ғой» деп,
Демежан тағы да марғау тартып, басылып қалды. Бұрын Ли-шансың
азаттық туралы осылай төндіре сөйлегенде, бұған Маншың өкіметі қыл
үстінде тұрғандай, əне-міне құлайтындай көрінуші еді. «Ашқа тартқан —
кешке тартады» деп, ол үміт те құйрығын ұстатпай алыстап барады.
– Цин үстемдігі көп ұзамай күйрейді, оған ешқандай күмəның болмасын,
— деді Ли-шансың оның ойын оқып қойғандай. — Оны сен өз көзіңмен
көресің. Ал мен, өкінішке қарай, сол бір арманды күнге жете алмайтын
шығармын. Мына науқастың беті жаман, түбі алып жемей тынбас, — деп
көзіне жас үйіріліп, мұңайып отырды.
Демежан да оны мазалағысы келмей, бір сəт үнсіз қалған. Ли-шансың
əлден уақытта қайта сергігендей болды:
– Əттең, аз уақытқа, тіпті бір ғана сəтке жарық дүниеге қайта оралып,
сол бір азат елге көздің қиығымен болса да қарар ма еді! — деді өңі балбұл
жанып. — Міне, менің жасым биыл алпыс жетіге толды. Соның қырық
жылын азаттық жолындағы күреске арнаған екенмін. Адам болып жаралған
соң, құр ішкен-жегенге мəз болмай, белгілі бір идеялар үшін алысқанға
жететін не бар бұл тірлікте?! Тіпті сол жолда жан қиып, басынды берудің
өзі рахат емес пе. Онда өлім де қорқынышты емес, қайта бүкіл өміріңе
мағына беріп, сəн кіргізіп тұрады. Шіркін, ер жүрек күрескерлердің алғы