Тағдыр - 16

шолжыңдап, «р» дыбысын дұрыс айтпайтыны болмаса, Олжабайдың тілі
пысық, сайрап тұр.
– Олжабай, сен осы кімнің баласысың?
– Демежанның баласымын.
– Кімнен тудың?
– Бибіден тудым.
– Нағашың кім сенің?
– Нағашым — Құйман қажы. Ойыс жейінде...
Күніне əркімнің аузынан сан рет қайталанатын бұл сұрақтарға бала
мүдірмей жауап қайтаратын болған. Екеуі шай ішіп отырғанда кінəсыз
сəбидің тəтті тілін тағы бір рет тыңдап, мəз болысты. Бұларға керегінің өзі
сол. Олжабай «мен — Демежанның баласымын» деп жүрсе болғаны.
– О, құлыным сол! Балдай болған тіліңнен айналдым сенің! — деп Бибі
баланың екі бетінен шөп-шөп сүйіп, өліп қала жаздайды.
Не үшін екен, Демежан балаға салқын, өйтіп өліп-өшіп тұрмайды.
Олжабайды өгейсіткені емес, құдайдың жаратқан мінезі. Тек Бибінің көңілі
үшін ғана, кейде баланы алдына алып, айналып-үйірілген болады. Бибі осы
Олжабайды бауырымызға салып алайық дегенде де, бұл онша құлап түскен
жоқ-ты. Құдайдың бермесіне жармасқандай, əлдебір көрсе-қызарлықтай
көрінген. Бірақ əйелінің көңілін қимады. Мейлі, жақсы ниетпен ырым етіп
отыр екен, осының-ақ тілегі болсын деген де қойған.
Ата-ананың ортасында əрнені былдырақтап сөйлеп отырған Олжабай
əлден уақытта манаурап қалғи бастаған. Бибі оны көтеріп апарып, төсегіне
жатқызды. Үй-ішін тағы да марғау тыныштық басты. Қотанда күйіс
қайырған қойлардың баяу ыңыранып тыныстағаны, əлдеқайдан тұсаулы
аттың пысқырғаны, бел астындағы үлкен ауылдан маң төбеттердің əупілдеп
үргені естіледі. Оқта-текте қой күзеткен жігіттердің «Шəйт- шəйт!.. Бұл
кім, ей?» деген оқыс айқайы шалынады.
Бибі далаға шығып, түндік жауып келді де, үндемей жүріп төсек сала
бастады. Он жаққа биік кереует тұсына ұсталатын бір кездегі қызыл-күрең,
үкілі шымылдықты ауыстырып, оның орнына шаршаулы, қызғылт сары
түсті басқа шымылдық құрылыпты. Бұл ерлі-зайыптылардың тым
үлбіреген жас емес, ересек тартып қалғанын білдіреді... Бибі өзін қанша
көңілді ұстағысы келгенмен, қабағында сейілмей жүрген бір мұңды
көлеңке бар. Кейде өзі де аңғармай, көкірегінен ыстық жалын атып,
күрсініп қалады. Шамасы, күйеуіне айтайын деп, көмейіне іркіп жүрген бір
сыр бар ма, қалай? Сол сырды қалай сыртқа шығарудың ретін таппай
қиналған, шарасыз жанның қалпы байқалады. Бүгін төсекке жатқаннан
кейін де, шырмауықтай оратыла кететін күндегі қызу құштарлықтан бой
тартып, салқын сабыр танытты.
– Демежан, осы сен нешеге келдің? — деді бір заматта баяу тіл қатып.
Демежан жымиып күлді.
– Сен не, Олжабайдың орнына енді мені сөйлетейін дедің бе?
– Жоқ, шын айтам. Сұрағыма жауап бер.
– Ал жарайды, отыз екіге шықтым... Қартайып қалды деп ойлап па едің
мені?
– Қартайсаң мен саған мұндай сұрақты қояр ма едім. Сен əлі жассың
ғой, — деді Бибі тақ бір мұның жастығына өкінген адамдай.
– Иə, не боп қалды? Айтсайшы, кісіні күпті қылмай.
Бибі біразға дейін үндемей қалды. Қырынан аунап түсіп, шалқасынан
жатқан Демежанның кеудесіне қолын артты.
– Мен саған бір сөзді көптен айта алмай іркіліп жүрмін... Сен мені дұрыс
түсін, Демежан. Ашуланба... Саған енді уақыт оздырмай тоқал алу керек.
– Тоқал? Мəссаған! — Мұндайды күтпеген Демежан сасып қалды.
Аузына қапелімде сөз түспей: — Сен не, түсіңнен шошыдың ба?—деді
жастықтан басын көтере беріп. — Байына тоқал ал деп жалынған қатынды
сенен көрдім.
– Жоқ, сен өйтіп қалжыңға айналдырмашы. Осы бір ой мені көптен бері
мазалап жүр. Мен сенің бақытыңды жандыра алмадым ғой... Артыңнан
еретін тұяқтың қамын ойла, — дегенде Бибінің үні қалтырап кетті.
Əйелінің көзінен қат-қат тамған жасты Демежан қараңғыда көре алған
жоқ.
– А-а, сенің ойың арыда жатыр екен ғой, —деп жастыққа қайтадан бас
қойды. — Өзің білесің, мен онша балажан адам емеспін ғой. Менің басқа
уайымым да жетіп жатыр... Кейде осы жүрген жұрттың бəрі менің балам
сияқты болып көрінеді.
– Ол айтқаның дұрыс қой. Бірақ баласыз үйдің күні құрсын да... Бала
керек адамға. Бала болғанда, ешкім аузына салып үйретпей-ақ, «Мен —
Демежанның баласымын» деп өздігінен айтатын, сенің өз қаныңнан
жаралған бала керек. Кім біледі, құдайдың рақымы түссе... Егер екінші
əйелін бір «шикі өкпе» тауып берсе, мені күндестік жасайды деп ойлама.
Мен оны өмір бойы төбеме көтеріп жүруге бармын.
«Апыр-ай, мынау тіпті шындап барады ғой, — деп ойлады Демежан, —
əлде абысын-ажын арасында мұны табалап, ширықтырған біреу бар ма
екен? Немесе əйел затының өз назын өткізгісі келген көп еркелігінің бірі
ме? Не болмаса, осының не ойлағаны бар деп, мені өзінше сынаған түрі
ме?» Осы соңғы ойдың əуенімен:
– Əлгі «жан қимақ болса дағы, жар қимақ жоқ» дейтіні қайда? Сен мені,
шынымен-ақ, біреудің құшағына қия саласың ба? — деп əйелін бауырына
тартып құшақтамақ болып еді, Бибі ырқына көнбеді.
– Қойшы, жаным... Егер мені жəй нəпсінің құлы, жар төсегін қорыған
көп ақ жаулықтың бірі деп ойласаң, ренжимін, — деп Демежанның қызу
аптығын тез басып тастады. — Жастық шақ басымызда қанша тұрар
дейсің. Ол да көрген түстей өтер де кетер бір күні. Ажарыңнан, базарыңнан
айырып, кəріліктің де ауыл-үй қонатын кезі болар... Ұрпақ, тұяқ деген,
міне, сол кезде керек адамға. Сол шақта сенің өзегіңді өкініш жайлап, аһ
ұрып қапалануың мүмкін ғой. Бірақ ол кезде тым кеш болады ғой, жаным...
Дұшпаның да аз емес. Күндердің күнінде солардың бірі болмаса біреуі
баласыздығыңды бетіңе салық етіп, табаламас дейсің бе. Шындықтың жүзі
қашанда өткір, қиып түсер қылыштай. Өзгеге дес бермесең де, осы бір
мініңді айтқанда, сен лажсыз тоқтарсың...
– Бибі, құдай тілеуіңді берсін, қойшы енді! — деп жалынды Демежан
бұдан ары тыңдай беруге дəті шыдамай.
– Жарайды, сөзімді бөлмеші, ағатай. Ар жағын тыңдашы... Сен
тумысыңнан үстем жаралған жансың. Өмірде де жүзің жарық, ештеңеден
кемдік көрмей, үстем болып өтуге тиіссің. Мен сенің тауың шағылып,
меселіңнің қайтқанын, дұшпаныңның табасына ұшырап, жертезек
болғаныңды көргім келмейді, жаным... Егер екі дүниеде мен разы болсын
десең, осы тілегімді орында. Айтшы: орындаймын деші!
Демежан тіл қатқан жоқ. Арыстай кеудесін көріктей керіп, терең тыныс
тартты. Бұл дүниенің шер-шемен, қайғы-мұңынан қалай құтылуға болар
екен? Əй, бұл тірлікте құтылу жоқ шығар. Жетекке жүрмей жер табандап,
білек талдырған берекесіз елдің гөй-гөйі анау: соларды бір сəт болса да
ұмытып, өзіңнің кішкентай қуысында жан шақырайын десең, от басыңның
тірлігі мынау... Қайда барып паналауға болады?
– Неге үндемейсің? Бірдеңе айтсайшы, — деді Бибі оны кеуде тұсынан
баяу сілкілеп.
– Не айтайын? Құдайдың бермесіне адамның амалы қайсы? — дегенде
Демежанның даусы қаттырақ шығып кетті. — Ал тоқал алдым дейін, оның
етегінен жарылқай қоярын қайдан білдің? Егер қатыгез тағдыр тағы да
шөміштен қысқанын қоймаса, кілең қысырақ баққандай, нағыз масқара
сонда болмаймын ба? Осыны ойладың ба сен?
– Ол жағын уайымдама. Не бопты, құдай бірдеңе берер, — деді Бибі
ыстық демі бет шарпығандай болып. — Кінə менен болып жүр ғой,
жаным... Жасымда ұлша киініп, ашық-шашық жүрген, еркек-шора сорлы
емеспін бе мен. Сол бетімде еркек болып неге кетпедім екен?! Бір шүйкебас
алшы: тіпті көзі соқыр, аяғы ақсақ болса да бірдеңе тапсын... Жақында осы
ауылға келген дуанаға бал аштырғанмын. Сол бəрін қолмен қойғандай
айтып отыр: «Күйеуің екі некелі болады екен. Екінші əйелінен ай мен
күндей бір ұл, бір қыз сүйеді екен» дейді.
Демежан еріксіз күліп жіберді.
– Əй, Бибі-ай, кейде бала сияқтысың-ау. Дуана мен тəуіптің сөзіне сеніп
жүрген... Жарайды, ұйықтайық. Қажет болса қатынды да алармыз. Қос
қатын алған қазақтың алды-арты мен емеспін ғой. Тек өмір болсын де...
Кейде мен жасыма жетпей, ерте өлетін сияқты бір сезімде жүрем. Осынау
аядай дүниеде мен сыятын орын жоқ сияқты көріне береді.
– Құрысын, айтпашы ондайды, — деп Бибі бəйек болды. — Ал менің
жаңағы айтқанымды қалжың деп ойлама. Ол — менің бейуақта түн
жамылып айтқан имандай зар тілегім...
Осыдан кейін ешқайсысы үн қатқан жоқ. Бірақ екеуі де бірден ұйықтап
кете алмай, түннің бір уағына дейін дөңбекшумен болды. Айнала-төңірек
құлаққа ұрған танадай жым-жырт. Анда-санда ауыл сыртындағы тоғайдан
жылқышы құс ысқырып, сонымен жарыса оқта-текте тау көкегі
сұңқылдайды. Өздерінше, тіршілікті мадақтап жырлағаны ма, немесе
осынау өмірдің қысқалығын сезіп, шер төгіп зарлағаны ма, кім білсін.
Соның бəрін де жайлау түні қараңғылық құшағына алып, қымтана түседі.
IV
Осылайша, жайлау тірлігі қыза түсіп, қайғы мен қуаныш кезек алмасып
жатқан бір күндері Демежан ауылына жан-жақтан қонақтар келе бастады.
Қазақта «Үлкен үйдікі — ортақ, кіші үйдікі — бұлтақ» деген сөз бар. Əлде
сол сөзге жүгінгені ме, немесе бұл ауылды біреу мойындаса, біреулер əлі
мойындамай жүр ме, əйтеуір алыстан келген сый кісілер де, ауыл арасының
қымыз аңдыған қыдырмашылары да көбінесе Керімбайдың өз аулына
ошарылып, бұл жаққа бұрын ат басын бұра бермейтін-ді. Бибінің əдейілеп
тіккен қонақ үйі ілуде бір болмаса, көбінше-ақ бос тұратын. Енді, міне,
соның есесін қайырғысы келгендей, тұс-тұстан жас қонақтар құйыла
бастады.
Осыдан бірер күн бұрын, əнеугүнгі уəде бойынша, қасына екі-үш
жолдасын ертіп, Шəуешектегі татар мырзасы Ыбырай келіп түскен. Бұлар
қоржындарына салып, мойындарына асып алған гармонь, скрипка,
мондалин сияқты асай-мүсейі мол, өздерінше бір қызықтап еді. Бұл өлкеде
бұрын естілмеген татар жырын шырқап, əндете, гулете келді. Мұның
сыртында жайлаудағы елге базарлық деп, бір атқа бөлек артып алған қанткəмпит,
өрік-мейізі тағы бар. Ыбырай келе салысымен ауылдың қатын-қалашы
мен бала-шағасына сол базарлығын үлестіріп, алғашқы күні-ақ
осындағы кəрі-жастың сүйіктісіне айналып кетті.
Бүгін солардың үстіне төстегі Төртуылдың бір топ жігіт-желеңін ертіп,
Сымайылдың Күдерісі келіп қосылды. Демежан ауылға оралды дегенді
естіп, əдейі сəлем бере келіпті. Өздерінше баяғы заманның сал-серісіне
еліктеп, əлем-жəлем киінген, шетінен əнші-күйші өнерлі топ. Бұлар
Қаражалдан шыққан беті жол-жөнекей Қайрақтыны басып, Шөтік ішін
аралай келген екен, сол елден Қызылбаланың Ысқағы ілесіпті... Сөйтіп,
біркелкі марғау тірліктен іштері пысып, той-думан аңсап жүрген Демежан
мен Бибі аяқастынан өнерпаз, жас қонақтарға жарыды да қалды.
Күдерінің жасы бұл күнде он сегізге толып, ел аузына ілініп қалған кезі
еді. Кеше бүкіл ел ардақтаған қара шаңырақта, кəрі зəңгі Сымайылдың
орнын жоқтатпай, өз қатарына сыйлы, жақсы азамат болып өсіп келеді.
Бірақ əзірше арқасына ер батып, ауыр жүк арқалай қойған жоқ. Əлі де
болса бозбалалық, жастық дəуренмен қоштаса алмай, қайда той-думан,
өлең-жыр болса сол жерден табылып, серілік құрып жүрген жайы бар.
Өзінің домбыраға қосылып, бебеулеп тұрған бір сыдырғы даусы, жанынан
өлең шығаратын бір қақпай ақындығы да бар екен. Қала мырзасы Ыбырай
мен дала серісі Күдері бір-біріне бап қосылып, бұл ауылда жақсы табысты.
Үлкен ақ үйде, мол дастарқан бастарында қазақ əні мен татар жыры кезек
шырқалып, жайлаудың тынық аспанында тынбай қалықтады да тұрды.
Демежан мен Бибі өнерпаз жастарды бірнеше күн бойы жібермей,
жақсы қонақ етті. Өз алдарына жеке ауыл болғалы күтіп алған алғашқы
қонақтары болғандықтан, өздерінше ырым етіп, бірінші күні қысырдың
тайына бата жасатқан. Содан ары жалғасқан мол дастарқан күндіз-түні бір
жиылған жоқ... Демежан осы топтың ішінен тек бір адамды ғана
ұнатыңқырамай қалған. Ол — Қызылбаланың Ысқағы. Қанша бауырына
тартайын десе де, жүрегі құрғыр иімей, əлдебір бөтендікті сезінеді.
Ысқақ — қазір жиырма бестерге келген, үйлі-баранды, ересек жігіт. Бұл
да əкесі секілді орта бойлы, қызыл шырайлы, жанары шатынап тұратын,
алакөздеу азамат болып өсіпті. Соған орай, мінезі де тым шадыр,
əпербақан, жанжалға жуықтау ма, қалай? Кейінгі кезде қытайша тіл
үйреніп, қаладағы ұлықтарды жағалап жүреді. Қалада Шихалдайдың
қасынан бір-екі рет көргені бар. Ондайда Демежанға жоламай қашқалақтап,
із жасырған болады. Соңғы бірер жылда зəңгінің шабарманы болып, аз
ауыл Шөтікті «қырып» кете жаздап, шулатып жүреді екен деп те естіген.
Ал оның мына жастар тобына қалай қосылып қалғаны белгісіз.
Демежан Ысқақты іштей ұнатпаса да, ауылына келген қонақ болған соң,
сырттай сыр алдырған жоқ. Бар зейіні татар мырзасы Ыбырай мен өзінің
жақсы көретін інісі Күдеріге ауды да, біраздан кейін оны мүлде ұмытып
кетті. Ыбырайдың қасында гармоньшы, жыршы жігіт Зəки мен Рифхат
деген скрипкашы бар. Зəки шарға бойлы, қаршығадай ғана шымыр жігіт
екен. Оның кіп-кішкентай кеудесіне соншалық зор дауыстың қалай сыйып
тұрғаны таң қаларлық еді. Кейде бір қымызға бөртіп алған тұстарда,
гармоньды құлашын кере құйқылжытқанда, қос тілді қара гармоньның
карталары үзіліп, екі басы екі қолында кететін шығар деп ойлайсың. Сол
гармонь үнімен мінсіз жымдасып, кейде шырқап, кейде үздігіп шығатын
əсем сазды дауыс қандай! Жайлаудың тынық кештерінде «Ғалия бану»,
«Бала мискин», «Сандуғаш», «Сарман» тəрізді татардың халық əндері таутасқа жаңғырығып, дүние бірнеше күн бойы күйсандықтай күмбірледі де
тұрды.
Татар əуені бұл елге бұрын көп тарай қоймаған, таңсық нəрсе. Бірақ,
ешкім жатырқаған жоқ. Қайта Зəкидей жез таңдай жыршының, айтуында
бітімі бөлек, бөгде өнерді жұрт тез ұғып, тез бауырласып кетті. Əлде кең
сахарада етек-жеңі жиналмай тым алыстан, шырқау биіктен қайрылатын,
көбінесе қам-қайғысыз салқар-сал тірлікті жырға қосатын қазақтың төл
əндеріне қарағанда, шер-мұңға, шемен-сырға тұнып тұрған татар өлеңі
халықтың дəл осы тұстағы көңіл ауанына дөп келді ме екен, əйтеуір
тыңдаушысын бірден баурап əкетті. Кеш батса-ақ төңіректегі ауылдардың
қыз-қырқын, жігіт-желеңі осылай қарай ағылып, сауық-сайран түннің бір
уағына дейін толастамайтын болды.
Бұл күндері ауыл сыртына алтыбақан құрылып, жарық айлы түндерде
қазақтың өз əндері де аз айтылған жоқ. Əсілі, Төртуыл ортасы өнер
оздырып, əн түзеген, бəлендей сауықшыл ел саналмайтын. Күдері сияқты
əн мен жырдың соңына түскен бірен-саран өнерпаз жастар осы бертінде
бой көрсетіп жүр. Бұлардың да айтып жүргені — көбінесе Арқадан ауысып
келген əндер. Небір жақсы əндерді Қоянды жəрмеңкесіне мал айдап, сауда
істей барған жүргіншілер үйреніп қайтады. Сондай жолдармен бұл өлкеге
соңғы жылдары атақты Біржан сал мен Ақан серінің, Үкілі Ыбырай мен
жаяу Мұсаның əндері де жете бастаған... Биыл солардың қатарына жаңа бір
жас өнерпаз қосылып тұр.
Мына іргедегі шекараның ар жақ босағасынан, Мұқаншы, Көктұма
бойынан тағы бір жас пері шыққан көрінеді. Руы — Арғын, Найманға жиен
деседі. Аты-жөні — Əсет Найманбайұлы... Қазір жасы жиырма беске
толып, нағыз жалындап тұрған шағы дейді. Өткен жылы Барлықтағы
Мəмбет ішіне келіп қайтқан екен, жайлаудағы қалың елді əнмен «қырып»,
естерінен тандырып кетіпті. Сол Əсет:
«Арғынмын, атым Əсет арындаған,
Ақын боп əн сала ма дарымаған?» —
деп, өзінің ата жұртын, бойындағы тасып-төгілген өнерін айтып, бір
шалқыса;
«Тауықпын тары терген Найман шалдан.
Найман ел, айың туды маңдайшадан...» —
деп, өзінің нағашы жұртының да аруағын асырып, жасырмай жариялап
жүретін көрінеді. Биылғы жайлау үстіндегі елдің гу-гу еткен əңгімесінің
бірі сол Əсет туралы еді. Бұл маңайда оның өзін керген əлі ешкім болмаса
да, ақынның атағы бұл елге өзінен бұрын жетіп жатқан. Ғашықтық, жастық
сырын жария ететін «Мақпал», «Ардақ», «Қаракөз» əндерімен бірге бұл
төңірекке ақынның атын əсіресе қатты шығарған дүниесі — «Əсет пен
Ырысжанның айтысы». Бұл айтысты Күдері жақында біреуден жазып
алып, домбыраға қосып жатқа айтып жүр екен. Жастар жиналған
отырыстарда сол сөз сайысы сан рет қайталанып, ауыздан-ауызға көшіп
жатты.
Демежан өз ауылында басталған ойын-тамашаны тежемей, жарты ай
бойы сауық құрды. Өнерпаз жастар ортасында Бибінің де көңілін көтеріп,
езі де дүниенің кір-қоқысынан тазарғандай бір серпіліп қалып еді. Бұл
күндері Демежан қасындағы өнерлі жастарды маңайдағы дəмелі қызжігіттер өз ауылдарына шақырып, жайлау қызығын одан ары жалғастыра
түскен. Бұрын мұндай жыр-думанға бой ұра бермейтін Керімбайдың өзі де
жас қонақтарды үлкен ауылға шақыртып, бірер күн солардың өнерін
қызықтады... Сонымен биылғы жайлау үстін жас дауысқа, əн мен жырға
бөлеген қадірлі қонақтардың қош-қош айтып, тарайтын мезгілі де
жақындап еді.
Қызылбаланың Ысқағы желіккен жастармен бірге əулігіп жүре бергісі
келмеді ме, əлде Демежанға көрсеткен қыры ма, осыдан бір апта бұрын
рұқсат сұрап, өз аулына қайтып кеткен. Оның əлде бір тығыз шаруамен
жүргені рас болды. Аттанар алдында Демежанды оңаша шығарып, өзінің
əдейі келген бұйымтайын айтты. Ысқақ мансап сұрай келіпті: Аз ауыл
Шөтіктің қазіргі зəңгісі Желдібай деген біртоға, момын кісі еді. Соны
орнынан түсіріп, зəңгілікті маған алып беріңіз деп, қатты қадалып отыр.
Бірдемеге шұғыл кіріскенде шырайы сұрланып, екі көзі шоқтай жанып
кетеді екен. Осы жолы сұрағанымды бересің, не ағайындықтан кетісеміз
деп, салмағын сала, аманатын арта келген адамның сиқы.
Демежан таңданып қалды. «Осылар бесіктен белі шықпай жатып, шеншекпенге неге сонша құмартады екен?—деп ойлады ішінен. — Сонда не
істемек? Халқына қандай өнер шашпақ?» Сол ойын ақыры сыртқа
шығарды.
– Ал, Ысқақ, сен ертең зəңгі болдың делік. Сонда не істемек ойың бар?
— деді оның шеке тамыры білеуленген, шұғынықтай күрең жүзіне қарап
отырып. — Сол елге ала-бөтен істейтін жақсылығың, мазалап жүрген
мақсатың бар ма?
Ысқақ сөз төркінін түсінбеді ме, таңданғандай мұның бетіне ажырая
қарады:
– Не істеуші ем? Сол Желдібайдың атқарып жүрген шаруасы менің де
қолымнан келеді. Қайта оған қарағанда, менің білімім, хат сауатым бар.
– Білім, сауатын да, пысықтығын да жетіп тұр, оған дауым жоқ. Алып
кел, шауып келге жарайтын жігіт толып жатыр қазір... Бірақ біздің халыққа
қазір не керек? Соны білесің бе? Осы елдің жыртығына жамау, талған
өзегіне талғажау бола аласың ба?
– Алдымен қолыма билік беріп көрсеңізші. Сонан кейін сынап
байқарсыз, — деді Ысқақ сызданыңқырап. — Шихалдай қарсы емес... Тек
үкірдай мен сіздің келісіміңіз болса жетіп жатыр.
Бұлар үй сыртындағы көгалда малдастарын құрып, оңаша отыртан-ды.
– Халдайға жағу — халыққа жағу емес қой, шырағым, — деп Демежан
етегін қағып тұрып кетті. — Билік екі жүзді қылыш сияқты, оны ұстай
білетін адам болмаса: не өзі арандайды, не елді арандатады.
– Бəсе, осылай деріңізді біліп ем... Біліп ем! — деп Ысқақ та қанын
ішіне тартып, орнынан тұра берді. — Кісі кейде ағайыннан береді деп
сұрамайды, бетін ашып алу үшін əдейі сұрайды. Міне, бетіміз ашылды...
Сенгеніңіз — Ши-амбы ғой. Ол да мəңгі тұрмас. Мың асқанға бір тосқан
табылар.
– Дүниені мүйізімен тіреп тұрған көк өгіз сен болсаң, қайтейін, менің
үстіме тастап жіберерсің, — деді Демежан да райынан қайтпай. —
Шихалдайына айта бар: ши арасынан су жүгіртіп, ел ішіне бүлік салғанын
қойсын. Бұл елге қандай зəңгі керек екенін Шихалдай шешпейді, халық
шешеді.
Арадағы əңгіме осымен бітті де, Ысқақ сол күні қош айтпастан аттанып
кетті. Ішіне қара қазандай кек жинап, жауласып кеткені белгілі. Сонымен
тағы бір бүлік басы, айықпас араздық жон көрсетті. Таразының халдайлар
жақ басына тағы бір тастың түскені анық...
«Демежан менен тəуір қызметті қызғанады. Зəңгілікке қолы жетсе, кейін
үкірдайлық орынға таласады деп қорқады, — деп ойлады Ысқақ былай
шыға бере. — Біздің қазақты көктетпей жүрген — осы қызғаныш, осы
іштарлық қой... Өзінше, артына қарамай, Шихалдаймен тіреспек. Қарай
гөр... «Ажалы жеткен тышқан мысықтың құйрығын шұқып ойнайды»
дегеннің кері де мұныкі. Осы бетім дұрыс. Мен мұнын артына
Шихалдайды салып көрейін. Халдайлардың бетін бері қаратып алсам, қара
қазақ қайда барады?»
Ал өзі осы сəтте Демежанды атарға оқ таппай, керемет жек көріп кетті.
Ысқақ оны бұрын да жек көретін. Тіпті Демежанның əлі беті-жүзін көрмей
тұрғанда, оған бала кезінен-ақ жауығып алған. Олай болуына осы жүрген
ел кінəлы, өз əкесі Қызылбала кінəлы... Бəрінің де аузының суы құрып,
мақтайтыны — Демежан. Екі сөздерінің бірінде «шіркін, Керім-байдың
қаладағы ұлы-ай! — деседі. — Ұлықтың оң қолы, Ши-амбының оң тізесін
басып отырған ең беделді көмекшісі екен, — деседі. — Тусаң солай ту, ұл
боп ту... Ел үшін еңіреп туған азаматым, асыл затым — сол Демежан! —
деседі. — Ертең ел тұтқасын ұстап, бүкіл қазақты билейтін де сол Демежан
болады» деседі... Аяғын қылдан тайып кетсе, сол Керімбай баласын үлгі
етеді. Əкесі Қызылбала қит етсе Демежанды айтып, мұның миын шұқиды.
Демежанның қасында басқалар бейне адам емес, жай бір жем теріп жүрген
жəндік сияқты...
Ысқақ мұндай сөзді осыдан көп жыл бұрын тіпті бала күнінен естіп
келеді. Демежан туралы көп айтылатыны сонша, бұл оған басында сырттай
жауығып жүрді. Оның қандай адам екенін көрмей-білмей тұрып-ақ қаны
қатып қалған. Демежанға зығырданы қайнап, ыза буған кезде: «Əй, сол
немені бір көрсем-ау»дейтін. Көрді. Алғаш рет осыдан жеті-сегіз жыл
бұрын, түңғыш үкірдайлар сайлауы кезінде көрген... Бірақ іштегі мұзы
бəрібір жібімеді. Демежанның білім-беделін былай қойып, сырт тұлғасы
өзінен əлдеқайда биік, екі иығына екі кісі мінгендей, нар жігіт екенін
көргенде, қаны басына шауып, ішінде алай-дүлей боран соғып өткендей
болған. «Иə, жұрттың айтқаны рас екен, бұл барда бізге күн жоқ екен» деп
ойлаған ішінен... Сол күннен бастап оны бұрынғыдан арман жек көріп
кетті. Жек көру деген аз, қырсық жауым, қызыл көз пəлем осы деп, мүлде
өшігіп алды. Сол іштей арбасу, іштей өшігу күні бүгінге дейін созылып
келеді.
«Қой, мен бұл бетімде ауылға бармайын, — деп ойлады Ысқақ бір-екі
қырқаны асып түскен кезде. — Үйдің іші мені қазір Демежанның аулында
жүр деп ойлайды. Осы пұрсатты пайдаланып, мен неге қалаға тартып
кетпеймін? Демежанның əнеугүннен бергі айтқан сөзін, істеген қылығын
Шихалдайға неге жеткізбеймін?»
Ол, шынында да, солай істеді. Атынын басын кері бұрып алды да,
Қараүңгір аңғарын бойлап, Шəуешекке қарай шоқырақтап шаба жөнелді...
Ал Ысқақтың ішінде осындай «ит өліп» жатқанын Демежан да ішкі бір
түйсікпен аңғарғандай болушы еді. Арадағы осы əңгімеден кейін өзін
біртүрлі жайсыз сезініп жүрді. Бүйрегінде тас байланған адамдай қабағын
кірбең шалып, шытына береді. Дүниеде өзіңді шын жақсы көретін бір
адамның барын сезіну қандай рахат болса, өзіңді өлердей жек көретін
біреудің жер басып жүргенін мойындау да сондай ауыр еді... Ал маңайында
өзін қорғап-қоршайтын, жағаттас адамдардың мүлде аз екенін ойлағанда,
көңілі тіпті құлазып кетті. Рас, қазір аюдай ақырған əкесі бар қасында. Сол
кісінің ығында жүріп, көп нəрсенің байыбына бара бермепті ғой бұл. Ертең
əкелер дəурені өтіп, өз басы жаңағы Ысқақтармен алысатын күн туғанда,
ең ақырына дейін табаны таймай, қасында қалатын кім бар?
Жастар тобы ертең қайтамыз деген күні, Демежан Күдеріні оңаша
шақырып алып, əңгімеге тартты. Ел ішінін бүгінгі жағдайына, ағайын
арасының ала ауыздығына тоқтала келіп, сөз аяғын мұндайда ер-азаматтың
алдында қандай мақсат болуы керек дегенге тіреген.
– Сенің қазіргі əнің де, сəнің де жақсы-ау, жігітім. Өз еліңе өнермен үлгі
шашамын, көзін ашамын дегеніңді де құптаймын. Шіркін, ел іргесі бүтін
болып, уайым-қайғы жоқ болып, басында қой үстіне бозторғай
жұмыртқалаған мамыржай заман тұрса, сəн түзеп, сауық құрғанға не
жетсін, — деп аз бөгеліс жасады. — Бірақ дəл қазір сен маған салған
əніңнен гөрі бір елдің бас көтерер азаматы, соңымыздан ерген іні-серік
ретінде көбірек қажетсің... Өзің болсаң күні кеше бүкіл ел ардақтаған
қасиетті қара шаңырақта отырсың. Осының өзі-ақ ер жігітке қандай міндет
жүктейтінін білесің бе?
– Толық біліп кетпесем де, сезетін сияқтымын, — деді Күдері сəл езу
тартып.
– Сезсең тіпті жақсы. Мен саған азамат бол дегенде, білек сыбанып
билікке талас, ана Ысқақ сияқты шер құмарың шен-шекпен болсын деп
отырғам жоқ. Жігіттің басы сыйлы болса, атақ-дəреже өзі келіп табады. Еразамат ең алдымен адамгершілік, ізгілік жолын қуса жарасады. Шамаң
келсе, өз еліне зəредей болса да жақсылық жасаудың қамын ойла... Сенің
əкең Сымайыл зəңгі, міне, осындай адам болатын. Ол кісінің баяғыда
Қайыңбайдың еншісіне мал алуға да, алтын-күміс алуға да қызықпай, Шиамбыдан бір тоған су сұрап алғаны қандай көрегендік десейші! Қалай, қазір
зəңгі əперген сол суға егін салып, игілігін көріп жүрген ешкім бар ма?
– О не дегеніңіз, Демежан аға. Біздің ел жер тырмалауға əбден төселіп
алды, — деді Күдері барынша байсалды сөйлеуге тырысып. — Жыл сайын
Арқарлы мен Үштөбенің кең жазығына қырық-елу қос егін салынады. Мен
өзім де биыл екі қос жерге дəн септіріп тастағанмын. Қазір егіннің алды екі
рет су ішіп, қар суымен ерте салынғаны бас жарып, мойын соза бастады.
Демежан разы боп қалды. Жас жігіт ештеңені ойламай, есерлікпен ел
қыдырып кетті ме деп еді. Жоқ, олай емес, шаруашылық жайын да бес
саусақтай біліп тұр. Күдерінің жүріс-тұрысы, сөз сөйлеуі өте орнықты,
жақсы туыс белгісін танытады.
– Оларың жақсы екен, — деді Демежан өз ойын сабақтай түсіп. — Сол
кəсіптен енді айрылмаңдар. Мал сауғаннан жер сауған озатын заман келді
ғой қазір. Естіген шығарсың: Боздаққа мен де зəйімке салдырып, егін
ектіріп жатырмын.
– Естідім. Қалың ел бұл күнде тек сізді əңгіме қылады, — деді Күдері.
— Мен де ел ішіне Ыбырай ноғайды əдейі шақырып отырмын. Ел-жұрт
көрсін, озық халықтан өнеге алсын... Оның да түбі біздің жаққа зəйімке
салатын ойы бар.
– Мейлі, сала берсін... осы елді отырықшылыққа бастайтын əрекеттің
бəрін де құптау керек. Биылдан бастап əр зəңгі елдің ортасына бірден
мешіт салдырсақ па деп отырмыз. Сібетеге салынатын мешітті сен өз
міндетіне алсаң қайтеді.
– Жарайды. Ыбырай маған шет жағасын айтқан, — деді Күдері. — Ол
тіпті «мешіт салсаң, имам жағын уайымдама. Татар молдасының бірін
қолынан жетектеп əкеліп беремін», — деп отыр.
– Ендеше, осы шаруаға өзің мұрындық бол. Бəрі де кейінгі ұрпақтың
қамы ғой... Бəрі өтеді, бəрі тозады. Егер күндердің күнінде «Күдері мешіті»
деген белгі қалса, ең үлкен ескерткіш сол болады, —деп Демежан жас
жігіттің арқасынан қағып, көтермелеп қойды.—Беу, айтпақшы, сенің осы
келіншек алатын ойың бар ма? Əлде осылай салдық құрып жүре бермексің
бе?
Күдері əлденеден қысылғандай, көзін төмен салып, қызарып кетті.
– Соның реті келмей тұр-ау, Демежан аға.
– Неге? Саған лайық қыз жоқ па бұл маңайда?
– Қыз көп қой... Бірақ менің аяғым шырмаулы болып, діңкені құртып
тұрған жоқ па. Əкеміз ертеректе біреуге құда түсіп, қалың малын төлеп
қойған екен. Көзінің тірісінде ол келінін түсіре алмай кетті ғой.
– Онда не бөгеліс бар? Қалың малы төленсе, қалыңдығың оң жақта
бойжетіп отырса, ондай келіңді зарықтырмай, алып келмейсің бе?
– Бірақ сол қалыңдығы түскір бүркіттің ұясындай қол жетпес қиын
жерде қалып тұр ғой, Демежан аға...
– «Қол жетпегені» қалай? Бермейміз дей ме?
– Береді ғой... Қайын жұртымыз шекараның ар жағында еді, кейін қоныс
аударып, Зайсан төңірегіне көшіп кетіпті.
– Сол да сөз бе екен? Ауыл арасы алыстап кетті деп, жетіп отырған
жесірімізді қоя беруіміз керек пе? — деді Демежан қызуланып. —
Төртуылдың мырзасына қыз бермейтін ол кім екен соншалық? Қай ру еді
өздері?
– Жұмық қой. Жұмық ішінде Сайболат. Ол жаққа бару үшін консулдан
қағаз алу керек дей ме, əйтеуір машақаты көп. Сол қызды құдайға
тапсырып, осы жақтан бірдеңе қарастырайық десем, апам көнбейді.
– Жоқ, бұл болмайды екен. Апандікі дұрыс... Жесірімізді жіберсек, ертең
сүйекке таңба түсетінін біліп отыр ол кісі, — деп Демежан енді əлденеге
бел байлағандай істі жеделдетіп жіберді. — Айтолқын апама, ауылдағы
басқа үлкендерге менен сəлем айт: амандық болса осы күзде құдаларға
барып, келінді алып қайтамыз. «Əкесі болса өлді, жетім бала жесірін іздей
қоймас» деп құдалар жағы əдейі созып жүрген болды ғой, шамасы.
Ерегескенде, бас құда боп соларға өзім барамын.
– Əлгі рұқсат қағазды қайтеміз?
– Оған қам жеме. Консулмен сөйлесіп, қағаз əперуді мен-ақ мойныма
алайын.
– Рақмет, Демежан аға! — жас жігіттің өңі кіріп, иығы көтеріліп қалды.
– «Рақметті» қоя тұр. Оны кейін келіншек алған соң айтасың ғой, — деп
Демежан көңілдене күлді.
Сол күні Бибінің отауында соңғы рет отырыс жасап, қоштасу кешін
өткізген жастар ертеңінде жан-жаққа тарайтын болды. Ыбырай қасына
ерген жолдастарымен Шəуешекке қайтса, Күдері өз нөкерімен тау
қырқалап, Қаражалға қарай тіке тартпақ. Күдері мен Ыбырай осында
келгелі бір-біріне қатты бауыр басып, достасып кетіп еді. Күдерінің еркіне
салса, Ыбырайды осы жолы өз еліне ертіп кетпек болатын. Бірақ татар
мырзасы қалада тығыз жұмыстарының барын айтып, зорға рұқсат алды.
Демежан дəл жүрер алдында бұл екі жігіттің əрқайсысына бір-бір ат
мінгізген.
– Сен де бір атанын баласы едің. Сөге жамандамай, нағашы жұртыңа
разы боп қайт, — деп Ыбырайды қолтығынан алып өзі аттандырды.
– Рақмет, Демежан əпенді. Бибі жеңгей мен сіздің алдыңызда бек
қарыздармын. Қандай құрмет, қандай сый көрдік сіздерден... Енді шаһарға
келсеңіз, басқа жаққа бұрылмай, тура біздің қораға түсесіз, — деп Ыбырай
да ризашылығын айтып тауыса алмай жатыр.
Бұл кезде Күдеріні қоршаған жастар ортасында Бибі жүр еді. Аттанарда
жас жігіттің шылбырын өзі ұстап, күміс ер-тоқымды күрең жорғаны
көлденен тарта берді.
– Асыл қайным-ай, жанымыз жабырқап, жүдеу тартып жүрген кезімізде,
əніңмен, сəніңмен келіп, ағаң екеумізді бір сергітіп кеттің-ау... Қайда
жүрсең аман бол, айналайын, жолдасың қызыр болсын! — деп қолтығынан
демеп атқа қондырды.
Күдері де осынау аға-жеңге, дос-жаранмен қоштасар қимас сəтте
томағасын алған бүркіттей дүр сілкініп, шын шабыт үстінде тұр еді. Ат
үстіне қона бере, бөгелместен бір ауыз өлең айтты:
Қуаныш — құйып өткен ол бір нөсер, Бұл дəурен баста тұрмас, əлі-ақ
көшер. Бибідей асыл жеңге ақ тілеуі — Болса екен қайнысына тұсау кесер!