Тағдыр - 34

Дохалдай екен. Бірме-бірге келгенде ешкімді беттетпей, жан ұшырып,
қатты қарсыласты. Жігіттер халдайға жабылып кетіп, сүйрелеп өзенге
қарай апара жатқанда ол кенет əлгілерді сілкіп тастап, тура қашты...
Демежан бұл кезде аттан түсіп, сүмірейіп судан шығып жатқан
халдайлардың қызығына қарап тұрған-ды.
– Ұстаңдар Дохалдайды! Бəле басы — сол ғой. Өзін желкелеп отырып
менің алдыма алып келіндер! — деді ол ақыра дауыстап.
Жігіттер қашқын халдайды құтқарған жоқ. Лезде тарпа бассалып, қолын
артына қайырды да, үкірдайдың алдына сүйрелеп алып келді.
– Дохалдай, сен кеше батыр сияқты едің ғой. Бүгін қашып бара
жатқанын қалай? — деді Демежан мұртынан күліп. — Ал сөйлеші, кəне,
халық қаһары қалай екен?
– Сен бізді қапыда алдап соқтың. Бұл адалдыққа жатпайды, — деді
Дохалдай қалш-қалш етіп. — Халдайға қол көтергенің үшін, сен əлі жауап
бересің!
– Солай ма? Ақыры жауап береді екенмін ғой, сенен келген керді бір-ақ
көріп алайын... Жігіттер, жығыңдар мына иттің баласын!
Жұмабек сөзге келген жоқ, Дохалдайды жағасынан сілке тартып, шөке
түсірді де, төрт тағандатып, желкесінен басып тұрды. Демежан желең
шапанның ішінен буынған күміс кісеге қолын апарды да, қында тұрған
болат пышағын жарқ еткізіп суырып алды. Дуылдаған қалың ел бір сəт
тына қалған. Үкірдай ашу үстінде халдайды кеңірдектен орып жібере ме
деп, бəрі де қатты тіксініп қалып еді. Қасында таяу тұрған Тыныбай да
солай ойласа керек.
– Үкірдай, есіңізді жиыңыз! Осы пəленің қанына ортақ болып қайтесіз...
Маған қишы бір жолғы ашуыңды! — деп араша тілегендей көлденеңдей
берді.
Бірақ Демежан оның сөзін тыңдаған жоқ. Тыныбайды қолымен жасқап,
былай таман ысырды да:
– Қорықпа... Арам неменің қанына қолымды былғап қайтейін. Көптен
бері осы иттің айдарына көзім түсіп, қатты қызығып жүруші ем. Мұны
құтыртып жүрген — осы айдар ғой. Мен қазір бұл иттің қарағайдай мүйізін
қағып алайын! — деп Дохалдайдың сəл бурыл тарта бастаған жуан
бұрымын тұтамдап ұстады да, тай күзегендей дəл түбінен борт еткізіп кесіп
алды. Сонан соң қолындағы айдардың өріміне жылан ұстағандай жирене
қарап сəл тұрды да, дəл қасында толқынданып ағып жатқан Абдыраның
суына атып ұрды.
– Бұдан гөрі басымды кескенің артық еді ғой. Енді мені тірі қалдырмай
бауыздап таста! — деді жігіттердің қолынан əлі де босамаған Дохалдай
ышқына қырылдап.
– Айттым ғой: сенің арам қаныңа қолымды былғар жайым жоқ, — деді
Демежан пышағын қынына қайта салып жатып. — Сен кеше тоқал ешкі
туралы мақалды еске салып едің: кімнің тоқал ешкі болғанын енді көрген
шығарсың... Əзірше осы тойғаныңмен бара тұр. Бұдан кейін бұл тоғанның
көмейіне аттап бассаң, басыңнан айрыласың.
Дохалдай сүйретіліп орнынан тұрған кезде, айналаны жаңғырықтырған
күлкі кернеді. Оның мына кейпіне күлмеу мүмкін емес-ті. Осы жаңа ғана
өзіне айбар беріп, доғадай иіліп тұрған жуан айдардың орнында орып алған
шидің түбіріндей үрпиген бірдеңе қалыпты...
Сірə, адам баласы өз өмірінің биік шыңына оқта-текте ғана бір
көтерілетін болуы керек. Дəл қазір Демежан да өзінің сондай биікте
тұрғанын сезінді. Бұдан кейін алда не күтіп тұрғанын кім білсін, əйтеуір
осы сəт көптен жанын жегідей жеп, маза бермей жүрген бір арманының
орындалғаны анық. Сол үшін қандай жаза тартса да разы еді. Артында
осының бəріне куə болып, рухы көтерілген қалың ел қалса, көп бейнетпен
келген мына тоғандағы су енді сарқылмай ағып жатса болғаны. Одан
арғысы күл болмаса, бүл болсын!
– Жігіттер, мыналардың қаруын түгел сыпырып алыңдар да, өздерін
босатып қоя беріңдер. Алар сыбағасын алды ғой... Енді осы тойғандарымен
барсын, — деді ол көпшілікке қарап.
Бір тəуірі, екі жақтан да адам шығыны жоқ екен. Аздан соң халдайлар
тобы соққы тиіп, жеңіл жарақат алған, аяқ-қолынан мертіккен адамдарын
атқа мінгізіп, берекесіз ұбап-шұбап, өз зəйімкелеріне қайтып бара жатты.
Бұлардың өмірде бірінші рет беті қайтып, абыройдан айрылып, қатты
жасып, масқара болғаны осы еді.
Сол күні рухы бір көтерілген қазақ жігіттері жаңа тоғанның басында бір
көкқасқаны айтып сойып, жеңіс қуанышын тойлады. Абдыра аңғарын ұлы
жиын, топыр етіп бірер күн думандатып жатты да, ертеңінде көрген
қызықтарын айтып тауыса алмай, ауылдарына тарады.
Бұл жаңалық арада бір апта өтпей, бүкіл Құлыстай өлкесіне жайылды.
Дос сүйінді, дұшпан күйінді. Демежанның есімі аңызға айналып, ауызданауызға көшті. Бұрын алақандай егістік жерге, бір тамшы суға зар болып
жүрген жарлы-жақыбай, қалың еңбекші жұрттың Демежанға деген алғыстілегі тіпті бөлек еді.
– Тусаң осылай ту!
– Халық қамын ойлаған азамат осындай-ақ болар.
– Бəрінен де халдайлардың сасық кеудесін басып, еңсемізді бір көтеріп
тастады-ау!
– Құдай енді соның жанына жамандық бермесін! — Пəле-жаладан қағыс
болғай! — деп шын жүректен шыққан тілек-батасын арнады.
Ал осы сəтте Демежанның бақкүндес жаулары бұл оқиғаны өздерінше
жорып, оған сырттай тон пішіп, сан-саққа жүгіртіп жатты.
– Бəлемнің сүрінген жері осы болған екен!
– Енді құтылмастай болып, қанды қақпанға мықтап ілінген екен...
– Халдайлар оны тегін қалдырмас. Енді ұлықтың да сары ізіне түсіп,
ұстасатыны Демежан болар.
– Шоқ-шоқ! Тым асып кетіп еді... Өзіне де сол керек! — десіп, талайдың
қыбы қанып, табалап жатты.
Қалай деген күнде де, осы оқиғадан кейін Демежан басына бұлт
үйіріліп, əлдебір зауалдың төніп келе жатқаны анық еді. Алда немен
тынары белгісіз, алмағайып, ауыр күндер күтіп тұрған.

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ
ДАР АҒАШЫ
I
Уақыт мамыр айының соңы, ұлы сəскенің кезі болатын. Көк жүзінде
теңгедей бұлт жоқ. Зеңгір аспан жаңа ғана жуылып, таза сүртілген жасыл
шыныдай мөлдіреп тұр. Кеше кеште жауып өткен мол жаңбырдан кейін
дүние шаң-тозаңнан арылып, айнала төңіректен бір жасандық, балғындық
білінеді. Бетеге мен жусан, селеу мен изен аралас жүз түрлі шөп өскен
Боздақ даласы көктем шуағына кеудесін тосып, бусана бөртіп жатыр. Сəл
жел тұрса болғаны, жаңа жетіле бастаған жердің түгі құндыздай құлпырып,
бірде жасыл, бірде сұрғылт түске енеді.
Соңғы бір айда Демежанның атқа мініп, ауылдан ұзап шыққаны осы еді.
Көктемнің өз күшіне еніп, дүниенің түлеп жасарғанын енді аңғарғандай,
айналасына мұңды көңілмен таңырқай қарап, көкірегін кере бірнеше рет
терең тыныс тартты. Тампыс табиғаттың мəңгі бір қалыпты тұрмай, тез
алмасып, бірін-бірі ұмыттырып отыратыны ғажап-ау. Осыдан бірнеше ай
бұрын бұл өлкені қалың қар басып жатпаған, үскірік аяз қыспаған, мынау
байтақ далада ақ түтек боран ұйтқымаған секілді. «Күн жаманы кетеді,
адам жаманы қалады» дегенді қазақ осындайда айтқан болар.
Қазір Демежан көкірегінде əлі сейіле қоймаған бір қапалы мұң бар.
Осыдан бір жарым айдай бұрын Ажар анасы қайтыс болған. Сол кісінің
қырқы өткенше, Бибі екеуі Сарыөлеңдегі үлкен ауылда болып, қазаның
артын күтісті. Бертінге дейін өзін тың ұстап келген Ажар бəйбіше ауырмайсырқамай, кенеттен дүние салды. Жасих намазын оқып отырып, сəждеге
басын қойған күйі жүріп кетіпті. Молдалардың айтуынша, мұндай өлім өте
сирек, құдай тағала өзінің ілуде бір сүйген құлына ғана жіберетін көрінеді.
Ажар көзінің тірісінде жан баласына жақсылық етуден танбай, тек алғысқа
бөленіп, əдемі өмір сүріп еді, жарық дүниеден де еш қиналыссыз, азапмихнат тартпай, əдемі қалпында өтті.
Ойламаған жерден, дайындықсыз келген қаза Демежанға өте ауыр тиді.
Тас емшегін жібітіп, тар құрсағын кеңітіп, іштен жарып шықпаса да, Ажар
оның ақ сүтін емген анасы еді ғой. Осылай жер басып жүргені үшін, ол тек
бір-ақ адамға, сол анаға қарыздар болатын. Мына бір қамсауы жоқ, өгей
өмірде өзгеден таппаған мейір-шапағатты сол кісіден тауып еді-ау. Өзіңнің
ең жақын адамың дүниеден өткенде, сенің де тірлігіңнің бір бөлшегі
сонымен бірге кететін сияқты ма, қалай? Ажар анасын қайтпас сапарға
ұзатып салғаннан бері, Демежан көңіліне де алғау түсіп, жалпы өмір, өлім
туралы көп ойлайтын болып еді. Адам өмірі қандай қысқа?! Бірақ тірі
пенде соны ойламауға тырысып, өзін алдарқату үшін неше түрлі қарбалас
қам-қарекет, бітпес, таусылмас ермектер тауып жүреді. Ал шындап ой
жіберсең, тірліктегі қызық-қуаныш, талас-тартыс, жеңіс-жеңіліс дегендерің
— өзіңді-өзің емексіткен, жай күн өткізудің амалы сияқты. Осыны
ойлағанда, Демежан бұл бес күндік жалған дүниеден табан тірер дəнекер
таппай, өмірден суына түсуші еді.
Демежан ұзақ уақыт қаралы қазаның соңында жүріп, Боздақтағы өз
ауылына кеше ғана оралған-ды. Бұл аттан түсіп, үйге кірер-кірместе, ала
шапқын, беймаза тірлік қайта басталды. Астындағы атын қара терге
түсіріп, бүкіл ауылдың итін шулатып, қаладан Шихалдайдың шабарманы
жетті. Қолында бүкіл үкірдай-зəңгілер ертеңнен қалмай Шəуешекке жетсін
деген шақыру қағазы бар. Сонысын табыс етті де, тізгін ұшымен ілгері
кетті. Бүгін Демежанның қасына інісі Əбдірасыл мен шабарманы Рақымды
ертіп, қалаға асығыс аттанып бара жатқан себебі сол еді.
Қалаға апаратын күре жол өз зəйімкесінің дəл түбінен өтеді. Бұл күнде
«Демежан қарағашы» атана бастаған қалың тал сонадайдан көз тартып,
көгеріп тұр. Осыдан он шақты жыл бұрын шаншылған балапан шыбықтар
қазір көкке бой созып, жап-жасыл ну орманға айналған-ды. Өз қолымен
өсірген сол саялы бақты көргенде, көңілі селт етіп, сəл сергігендей болды.
Көптен көріспеген Диқанбайдан шаруа жайын білмек болып, ат басын
солай қарай бұрған.
Осы зəйімкеде қысы-жазы көшпей, егіс басында отыратын он шақты
үйдің сорабы бар. Баяғы Ақшоқыдан көшіп келетін егіншілер əулеті түгел
осы жерді мекендеп қалған. Жаз бойы егін суарып, пішен шауып, қазір
Демежанның бар шаруасын дөңгелетіп тұрғандар — солар. Тұрлаулы
еңбекке сүйенген тұрақты кəсіп неге жаман болсын, сол адамдар аз
жылдың ішінде тез ес жинап, қатарға қосылып кеткен. Бұл күнде əр үйіне
əлденеше ірі қара, он-он бестен ұсақ бітіп, осы төңіректегі ең күйлі, тоқ
тұратын ауылдардың біріне айналған. Қазір сонау көк жазықта шұбартып
көрінген ірілі-уақты бір табын мал да осы қорадан өрген-ді. Мұндағы бар
билікті Диқанбайдың қолына өткізіп берген Демежанның жазғытұрым
қыстаудан көшкеннен бері өз зəйімкесіне ат басын тіреп тұрғаны осы.
Бұлар келгенде, Диқанбай кең ауланың ішін ағаш жаңқаларына
толтырып, əлдебір сынық арбаға жаңадан жəрендік салып жатыр екен.
Өздерінің қамқор қожасын көріп, қалбалақтап алдынан шықты.
– Жақсы келдіңіз, үкірдай. Үйге түсіп шай ішіңіз, — деп шылбырына
жармасты.
– Жоқ, рақмет. Асығыс қалаға кетіп бара жатырмын, — деді Демежан
аттан түсе қоймай. — Жол-жөнекей пысықтығым ұстап, шаруа жайын
білейін дегенім ғой... Иə, өздеріңде не хал болып жатыр?
Өз ісіне мығым Диқанбай асып-сасуды білмейді. Жұмыс барысын
қолмен қойғандай етіп, тəптіштеп баяндауға кірісті.
– Хал жаман емес. Бізде күш-көлік жағы қыстан күйлі шықты ғой.
Өзіңізге қарасты егінді жердің дымы кеппей тұрып, ерте көктемде-ақ егіп
үлгіргенбіз. Биыл біраз тың көтеріп, егіс көлемін едəуір ұлғайттық. Ал,
оның есесіне, көп жылдан бері үзбей жыртылып келе жатқан ескі
аңыздарды демалдыру үшін жоңышқа сеуіп тастадым. Қазір қар суымен
айдалған алғашқы астық тегіс көктеп, тақта бетін жасырып қалды. Биыл,
құда қаласа, тəуір өнім алатын жылымыз, — деп Демежанның көңілін
орнықтыра нық сеніммен сөйлейді.
– Бəрекелді, Дықа! Жақсы болған екен. Биыл мен де сізге септігімді
тигізе алмадым. Біздікі — сол өзіңізге сеніп жатқан.
– Е, мұнда біз бармыз ғой... Сіз келгенде не бітірер едіңіз? — деп күлді
Диқанбай. — Балалар ержетті. Басқа жігіттер де егіс жұмысына əбден
машықтанып алды.
– Бала демекші, осы ауылда баланың басы біраз бар емес пе? — деді
Демежан есіне əлдене түскендей.
– Е, шүкіршілік... Əр үйден бес-оннан қара сирақтар өреді. Оны неге
сұрадыңыз?
– Біз енді осы ауылдан мектеп ашуымыз керек, — деді Демежан. —
Біздің Назарбек те мектеп жасынан асып барады... Қаладан үй салатын ұста
алдырсам, биыл соны көптеп-көмектеп бітіре аламыз ба?
– Е, бітірмей... Қазір жігіттердің қолы бос. Жұмыстың ара-арасында
жабылып кетпейміз бе.
– Онда осы жағын ескеріңізші, Дықа. Жігіттерге əредікте кірпіш
құйдыра беріңіз. Ауырсынбасын, үстеме ақысын өзім төлеймін.
– Шырағым, Демежан-ау, сенің ойлап жүргенің — біздің қамымыз емес
пе. Өз балаларымызды оқытатын мектептен немізді аяйық. Қайта,
ашылсыншы сол мектеп. Өзіміз əліпті таяқ деп білмесек те, тым құрыса
ұрпағымыз қара танып қалсын, — деп Диқанбай ар жағын айтқызбай, өзі
билеп кетті.
Демежан мұнда келген шаруасын бітіріп, енді қоштасып жүруге
ыңғайланған.
– Айтпақшы, жоғарғы жатақ ауылдардан хабарласқандар бар ма? Биыл
Бөкенің күйі не болып жатыр екен? — деді дəл жүрерде.
– О, ол кəрі шөңгенің мұртын биыл балта кесетін емес, — деп Диқанбай
көңілдене күлді. — Жақында сол жаққа барып қайттым. Жатақ кедейлері
өзара серіктесіп, кəдімгідей тың көтеріп жатыр. Былтырғыдай емес, егіс
жұмысына да төселе бастаған. Жаңадан малшы-жалшы көп үйлер көшіп
келіп, іргелі елге айналыпты.
– Биыл халдайлар тарапынан құқай көрсеткен ешкім болмап па, əйтеуір?
— деді Демежан езу тартып.
– Халдайлар əзірше тыныш көрінеді. Қазірдің өзінде тоғандарында
сарқырап су ағып жатыр. Жазда пəйек жақсы шықсын деп, артық суларын
тіпті шабындыққа салып қойыпты... Бөкенің екі езуі екі құлағында.
– Апыр-ай, жақсы болған екен! — деді Демежан шын қуанып. —
Дегенмен олар əлі бастықпай жатыр ғой. Қашан көштерін түзеп алғанша,
анда-санда барып, бас-көз бола тұрарсыз.
Демежан соны айтып, атының басын бұра берген-ді. Кенет мал қора
жақтан осылай қарай жүгіре басып келе жатқан біреуге көзі түсті.
Жақындағанда таныды, өзінің бағбаны Жаң Шули екен.
– Лауия33, сəл тұра тұрыңызшы, — деп сонадайдан қолын ербеңдетіп,
жүгіріп келеді.
«Е, бұл байғұсты мүлде ұмытып кетіппін-ау. Бұған не керегім болды
екен?» деп, Демежан атының басын тежеп күтіп тұрды. Қасына келгенде,
бағбанға жылы шырай білдіріп, жай-күйін сұраған. Жаң өз ахуалынан
қысқаша ақпар беріп жатыр. Айтысына қарағанда, оның шаруасы да жақсы
жүріп жатса керек. Өзіне қарасты жерін өңдеп, көкөністерін түгел
отырғызып болыпты. Енді соған інісі екеуі мал қораларынан көң тасып
апарып, тыңайтқыш төгіп жүрген көрінеді... Жаң соңғы кезде ептеп
қазақша сөйлейтінді шығарып еді.
– Мұнда жер де тола, су да тола... Тыңайтқышқа пұл керек емес. Бəрі
хау... жақсы! — деді ол бас бармағын көрсетіп. — Лауия, біз сізге разымыз.
– Басқа қандай мұқтажың бар? Керегің болса мына кісіге айтып тұр. Ол
бəрін орындайды, — деді Демежан қасында тұрған Диқанбайды нұсқап.
– Қазір ештеңе керек емес. Керек болса мен айтады... Біздің жонту34
жақсы кісі, — деп ол Диқанбайдың да мақтауын жеткізіп жатыр.
Сонан соң, келген шаруасы енді есіне түскендей, қалтасын актара
бастаған. Бешпетінің, шалбарының жыртық-тесігін тінтіп жүріп, бір
уақытта тілдей қағаз тауып алды.
– Ой-я, сіздің кезіккеніңіз қандай жақсы болды. Əйтпесе мен өзім іздеп
барайын деп жүр едім, — деді баладай мəз болып. — Осыдан екі-үш күн
бұрын қалаға барып қайтып ем. Мына хатты сізге Ли-шансың беріп
жіберді.
Демежан қағаздың бүктеуін ашты да, таныс жазуға жылдам көз жүгіртіп
шықты: «менің жағдайым мəз емес. Науқастанып қалдым. Қалаға келсең,
маған бас сұғып шығарсың» депті Ли-шансың.
– Оған не болды екен? Білмедіңіз бе? — деді ол.
– Ой-я, Ли-шансың қазір науқас қой. Сізге айтатын сөзі бар секілді...
Осы хатты ұмытпай сізге табыс ет деп қатты өтініп еді.
– Жарайды. Мен өзім де қалаға бара жатырмын. Ли-шансыңға міндетті
түрде кіріп шығам, — деп Демежан орнынан қозғала берді.
Жаңға жолыққан сайын осы бір қытай шаруасының адалдығынa,
еңбекқорлығына таң қалады. Бұлардың мұнда келгеніне де он шақты жыл
болды. Сонда байқағаны, жылда көктем шығысымен ала таңнан қара кешке
дейін бір тыным көрмейді ғой байғұстар. Қашан көрсең, қолынан тесесін
тастамай, жер шұқылап жүргені. Бұларға ұшан-теңіз көп жердің де қажеті
жоқ. Ауыл іргесіндегі екі тақта жерден қыруар өнім алады. Жəне сол аз
егісті қалай баптайды дейсіз ғой. Топырақтан бір түйір іртік қалдырмай,
жерді кəдімгі теріше илейді. Жаз ортасында бір келіп қарасаң, бұлардың
жері жай егіс емес, гүл алаңы, немесе қолдан тіккен кесте сияқты.
Көкөністің өніп шықпасына қоймай, құлағынан тартып өсіретіндей... Ал
күздігүні əлгі жерде қауын-қарбыз дейсің бе, помидор, қияр дейсің бе,
картоп, капуста, пияз дейсің бе, жеуге ауыз табылмай үйіліп қалады.
Сондықтан олар кейінгі жылдары алған өнімдерінің бір бөлігін базарға
апарып сататын болған. Басында көлікті Демежанның айтуымен Диқанбай
беріп тұрушы еді. Арада бірер жыл өтпей, өздері ат-арба сатып алды.
Ағайынды екеуі жылдан-жылға қоттанып, байып бара жатыр. Күздік өнім
жиналып болған кезде, жыл сайын Демежанға да əжептəуір ақша əкеліп
беретіні бар. Аз емес, кемінде үш-төрт қараның сомасы. Демежан алғысы
келмесе, Жаң тықпалап əлекке түседі.
– Лауия, мұныңыз жарамайды. Біз ту баста табысқа ортақ боламыз деп
келістік қой. Сол уəде күшінде қалуы керек, — деп бəйек болады.
Өткен жылы Демежанға: «осыларды мен жіпсіз байлап жүрген жоқпын
ба» деген ой келіп, бір рет сыр тартып көрген-ді.
– Жаң, сенің басына қиыншылық түскенде, саған аздап қол ұшын
бергенім рас. Бірақ онымды міндет етпеймін. Егер өзіңе қолайлы жер
тапсаң, қай жаққа, қашан кетем десең де еріктісің, — деп əңгімесін бастай
беріп еді, Жаң арғы жағын айтқызбады.
– Лауия, сіз өзіңіз қумасаңыз, біз ешқайда кетпейміз. Мен өлсем, інім
мен балаларым жұмыс істейді осында. Мұндай құнарлы жерді, мол суды,
сіздей қайырымды қожайынды қайдан іздеп табамыз? — деп басы жерге
жеткенше иіліп, əбігерге түскен-ді.
Содан қайтып бұл жайында əңгіме болған жоқ. Қарапайым қытай
адамдары тату көрші, адал жұмыскер ретінде өз қалауларынша тұрып
жатыр.
Демежан өз ауылынан ұзап, қалаға таман жақындаған сайын, оны
арттағы шаруадан гөрі, алда өзін күтіп тұрған жайлар көбірек алаңдата
бастап еді. Бұл аймаққа осы күнге дейін жаңа əмірші тағайындалмай, Шиамбының орны бір жылдан бері бос тұр. Уақытша қолына таңба ұстап, іс
басқарып отырған Шихалдай сол атағының өзіне мəз болып, ел жұмысына
бой салып араласуды қойған-ды. Сірə, бірдемені бүлдіріп алармын деп
қорқатын секілді. Жиын ашып, жарлық шашуға да жүрегі дауаламай,
қырдағы ру-тайпа басшыларын да өз беттерімен қоя берген. Енді оған
аяқастынан жан бітіп, үкірдай-зəңгілерді бұлайша тығыз түрде
шақыртуына не себеп болды екен? Демежан қанша ойланса да, соның
мəнісін нақты біле алмай келеді. Əлде аймаққа жаңа əмірші келе жатыр ма?
Шихалдайды шырқыратқан сондай бір дөкейдің дүмпуі ме? Əй, солай
шығар... Маншың өкіметі қанша етекбасты, жайбасар дегенмен, сонау алыс
астанадан түкпірдегі Тарбағатай аймағына бір ұлықтың келіп жететін
уақыты болды емес пе?!
Ши-амбы өткен жылы Ілеге барған сапарынан күзге салым қайтып
оралған. Шəуешекте тағы екі-үш ай билік құрып, тек желтоқсан айының
басында ғана артынып-тартынып, Құлжаға біржола көшіп кетті. Қызметі
төмендемеген, қайта өлке бастығының орынбасары болып жоғарылапты.
Ілеге ішкеріден жаңа жаңжұң—жас генерал-губернатор келген екен.
Сондай жас əміршіге Ши-амбы секілді елдің-жердің жағдайын білетін
тəжірибелі қарттардың бірі көмектесуі керек болыпты-мыс.
Ши-амбының аз уақытқа болса да қайта оралуы Демежанға жаман
болған жоқ. Ол келісімен, былтырғы тоған басындағы оқиғадан кейін
намысқа шауып, қатты дүрліккен халдайлардың кеудесін тез басып
тастады. Кінəлы Демежан емес, керісінше, қолдарында өкімет берген
заңды қағазы бар қазақтарға қарсы бүлік шығарған Дохалдайдың əрекетін
сотқарлық, басбұзарлық деп тапты. Сөйтіп ол бұл елмен қоштасып бара
жатып та, Демежанға шарапатын тигізіп кетті.
Тарбағатайда тұрған отыз жылдың ішінде маньчжур ұлығы біраз байлық
жинаған екен. Тірі малды есепке алмағанда, қоймадағы мүлікмүкəмалының өзі əлденеше арбаға жүк болып, тұтас бір керуен құраған.
Демежан оны қала ұлықтарымен бірге түстік жерге дейін ұзатып салды.
Қаладан едəуір ұзап шығып, Қараүңгірдің көпірінен өткен соң, Ши-амбы
күймесін тоқтатып жерге түсті де, артында бұлдырап қалып бара жатқан
Шəуешектің қалың талынан көз алмай, ұзақ қарап тұрды. Əлден уақытта
орамалын алып, буланған көзəйнегін сүрткіледі:
– Қайран Шəуешек! Құт қонған, қасиетті жер еді. Қимаймын... Мен бұл
қалаға қылшылдаған қырық жасымда келіп ем, жетпістен асқанда кетіп
бара жатырмын. Енді қайтып көре алмаспын, сірə да!.. Өмір деген сол,
мырзалар. Бір күнгідей болмай ете шықты, — деп іштен тына күрсінді.
Ұзата шыққандардың көпшілігі осы арада қоштасып қайтып кетті де,
Демежан біраз адаммен Дамылтам бекетіне дейін еріп барды. Бұл оның
ұзақ жыл дəмдес болып, тəрбиесін көрген, өз тағдырына шешуші ықпал
еткен маньчжур ұлығына деген ең соңғы құрметі еді. Екеуі айрылысарда
құшақтасып қоштасты. Демежанның қарсы алдында сол сəт бір аймақтың
қатал əміршісі емес, томардай ғана қаусаған шал тұр еді. Ши-амбының
өмірі көзіне жас алып, босағаның көргені осы. Айрылысар сəтте лықсып
келген жасты тоқтата алмай, кəдімгідей жылады.
– Уақыт шіркін қалай тез өтеді?! Сен менің қолыма келгенде он екі
жасар бала едің, — деген мұның бетіне қарап. — Ұзақ жыл дəмдес-тұздас
болдық. Өз басым, шамам келгенше, саған жай бағынышты қызметкер
емес, балам ретінде қарауға тырыстым. Тағдырға не шара, енді, міне,
айрылысатын кез жетті. Бəріміз де пендеміз ғой... Бір-бірімізді сөге
жамандамай, жақсы көңілмен еске алатын болайық.
Сол сəт Демежанның көзінен де еріксіз жас шығып кеткен. Екі еркек
айдалада, үлкен жолдың үстінде тұрып, бір-бірімен осылай жылап
қоштасты. Қазір ойлап отырса, ол Ши-амбының жалғыз бұған деген
ықыласы емес, осында өткен өмірімен, қайта оралмас жастық шағымен
қоштасуы екен ғой. Əлде секемшіл қарт көңілі сонда-ақ бірдеңені сезді ме
екен? Осыдан барған соң көп ұзаған жоқ. Арада үш ай өткенде Ши-амбы
қайтыс болды деген хабар келді. Сөйтіп, Құлыстай елінің өмірінде елеулі із
қалдырған атақты маньчжур ұлығы да бұл дүниеден өте шықты. Əсілі,
кісінің қадірі көзі жұмылған соң білінеді ғой. Бұл күнде Тарбағатай
жұртшылығы «баяғы Ши-амбының тұсында» дескен бір ауыз сөзбен ол
марқұмды да оқта-текте еске алып қояды.
Қазір Демежан өзінің сол бір империя өкілімен ара қатынасын еске
түсіріп, ой сарабына салса, нақты жіп тағуға болмайтын, қайшылығы мол,
қос-қабат сезімге бөленеді. Соған қарағанда, өмір дегенің дайын қалыпқа
зорлап сыйдыруға келмейтін, өте күрделі нəрсе болса керек. Дүниеде қатып
қалған ештеңе жоқ, жақсылық та, жамандық та салыстырмалы. Ал əрбір
адам — өз алдына жатқан бір əлем. Соңғы кезде Демежанның көзі жеткен
бір шындық, адамдар: қытай, маньчжур, қазақ, қалмақ деп əртүрлі ұлтқа
немесе бағындырушы-бағынушы, бай-кедей деген тапқа ғана бөлініп
қоймай, жақсы адам, жаман адам болып та жіктелетін сияқты...
Адамдардың ұлтқа, тапқа айрылуы — көзге көрініп тұрған сыртқы қабығы
ғана. Олардың орнын алмастыруға, өзара теңестіруге де болар. Ал
жақсылық пен жамандықтың шекарасын жою қияметтей қиынға түсер-ау!..
Аймақтағы ұлықтардың алмасуына қарай, ел жуандарының Демежанға
деген қатынасы да қырық құбылып, өзгерумен келе жатыр. Əсіресе,
былтырғы тоған басындағы оқиғадан кейін досы да, дұшпаны да бұдан
қатты сескеніп, үркіп қалғандай еді. Айдарынан айрылған Дохалдай төбе
шашы қайта өсіп жетілгенше, алты ай бойы жұрт көзіне көріне алмай,
үйінде құсаланып жатып алған-ды. Тек айдары ұзарып, өріп қоюға жараған
соң ғана, қайтадан атқа мінген. Демежанға кеткен кегін, əрине, ұмытқан
жоқ. Бұрын ол көбінше өлкедегі Ши-амбыдан жасқанып жүретін-ді. Ол
өлді деген хабарды естігенде, үйінде отырып кішігірім той жасапты.
Осыдан кейін-ақ көп бөгелмей, қойны-қоншын ақшаға, алтын-күміске
толтырып алып, Құлжаға жүріп кеткен-ді. Іле жаңжұңына шағым айтып,
шамасы келсе, Демежаннан өш алмақ деседі. Ол кеткелі де, міне, екі-үш
айдың жүзі болды, сол сапардан əлі оралған жоқ.
Осының артынан іле-шала былтырдан бері абақтыда жатқан Байсерке де
бір түннің ішінде ізім-қайым жоқ болып шықты. Білетіндердің айтуынша,
оны да түрмеден қашырып жіберген — халдайлар көрінеді. Көп кешікпей
Байсеркенің де Құлжаға қарай бет түзегені мəлім болды. Жалғыз кетпей,
Бөрінің бірнеше жігітін қасына ертіп алыпты. Олар Құлжаға барғанда
қажет болатын жол қаражатын да алдын ала ойластырса керек. Жолжөнекей Мəмбеттің алыс отарда жатқан жылқысына тиіп, ірі-ірісінен
таңдап жүріп, алпыс жылқыны айдап кетіпті... Қазір Дохалдай мен
Байсерке Құлжа қаласында бас түйістіріп, Демежанға қарсы астыртын іс
қозғап жатыр деген сыбыс бар.
Қазір Төртуыл ішінде де дауыл алдындағыдай бір алдамшы тыныштық
орнаған. Əншейінде Демежанның орнына таласып, қырқысып жататын əр
рудың атқа мінер жуандары да əліптің артын бағып, байғыздай бұғып
қалған-ды. Нені күтетіні белгісіз,əйтеуір бəрі де ғайыптан келетін бір
өзгерісті сарыла тосып жүр. Əлде осы пəледен аулақ жүрейік дегені ме,
бұрынғыдай ашық қарсылыққа бармай, қасына да жоламай, суық түсе інге
тығылған суырдай, үй-үйлерінде тың тыңдап жатқан жайы бар...
Осылайша бірінен-бірі туып балалаған қалың ойдың құшағында,
қасындағы серіктеріне де бір ауыз тіл қатпаған күйі, Демежан шалқар түс
шамасында Шəуешекке кірді. Қаланың шетіне ілінгенде, Əбдірасыл
қатарласа беріп:
– Демежан аға, біз бүгін қай үйге түсуші ек? — деп қалды бірінші рет
дыбыс беріп.
Демежан селт етіп басын көтеріп алған. Бұл туралы ойланбапты ғой...
Айтты-айтпады, кімнің қорасына бұрылғаны дұрыс? Бұрын көбінше
Ыбырайдың үйіне түсуші еді. Бірақ ол үйден қонақ арылмайды, ырдудырдуы мол. Сол ойланып қалып:
– Бабалықтың қорасына тарт. Соның үйі тыныштау болар, — деді
інісіне. Сонан соң қасындағы Рақымға бұрылды да: — сен Шихалдайға
барып білші, жұрт жиналды ма екен? — деп шабарманын жұмсап жіберді.
Бұлар жамбылдың ішін қақ жарып, сыртқы қақпадан шыға бергенде,
Рақым соңдарынан қуып жетті.
– Үкірдайлардың алды келе бастапты. Тек Керейдің үкірдайы
Тұрысбекті күтіп отырған көрінеді. Түстен кейін сағат үште кеңсеге
жиналу керек екен, — деді ол мəн-жайды түсіндіріп.
Демежан төс қалтасынан сағатын алып қарады да:
– Онысына əлі көп уақыт бар. Жүріңдер, оған дейін шайға қанып
алайық, — деп атын тебініп, алға түсе берді.
Бабалық ауласында жүр екен. Қақпадан кірген Демежанды көріп, құрақ
ұшып алдынан шықты. Өзі алыстағы Керей ішінен кеше ғана оралыпты.
Апарған саудасы күсет болып, ырғын пайда түсірген секілді. Кең ауланың
қора, қойма жақ бұрышы үйір-үйір малға, тай-тай жүн, тері-терсекке толып
кетіпті. Сол маңда бірнеше жігіт арбадан жүк түсіріп, қарбаласып жүр.
Демежандар аттан түскен соң бірден үйге кіре қоймай, аулада сəл кідірістеп
қалды.
– Біздің тірлік осы, — деді Бабалық қойма маңында жүргендерді иегімен
нұсқап, — Қазақтың қорасында шіріп жатқан жүн мен теріні қалаға тасып
əкелеміз. Оны тиын-тебенге, бұл-шай, бұйымға айналдырамыз да,
соқырдың өз бидайын өзіне қуырып бергендей қырдағы елге қайта апарып
өткіземіз. Əйтеуір, қу жанға бір тыныштық жоқ.
– Тіпті сенің осының дұрыс. «Есектің артын жу да, мал тауып кел» деп
Абай тегін айтқан ба. Қазақтың жатып ішер жалқаулығына əбден зығыры
қайнағанда шыққан сөз ғой бұл, — деп Демежан оны көтермелеп қойды.
Бабалық ауласының бір жақ қапталына Ешен-Сейіттің мешіті салынғанды. Қазір ұшар басына ай орнатылған, биік мұнаралы көк мешіт күн
нұрына шағылып тіпті асқақтап көрінеді. Демежанның есіне осыдан он
шақты жыл бұрын дəл осы үйде Ешен-Сейітті алғаш көргені, болашақ
мешітке орын таңдағанда, Бабалықтың өз жерінің жартысын бөліп бергені
оралды.
– Қазірет қалай, жүріп жатыр ма? — деді ол мешіт жақты иегімен
нұсқап.
– Е, ол кісінің ұпайы түгел ғой. Қазір бір «аллауакбары» бір қой боп
маңырап тұрған жоқ па, — деп Бабалық қулана күлді. — Кəне, үйге
кіріңіздер... Шəкет, қайдасың? Қонақтарға көрпе сал!
Бұл күнде бірнеше баланың анасы болып үлгірген, ұзын бойлы, ақ сары
Шəкет төр алдына көрпе жайып, көпшік тастап, қонақтарды ізетпен қарсы
алды. Төрт-бес жастағы кішкентай қыз бен аяғын апыл-тапыл басқан екіүш жасар ұл бала етегіне оралып бірге жүр. Өзі тағы ауыр аяқты ма, қалай,
талдырмаш, ашаң денесі жуантықтау көрінді. Шəкеттің Демежанды көптен
көріп тұрғаны осы еді. Жас əйел үй-ішінің амандығын сұрай келіп, бір
сабырлы, ибалы жүзбен Ажар анасына көңіл айтты.
Ал Əбдірасыл бұл шаңыраққа тіпті жақын болатын. Үш жыл бойы
іргедегі Ешен-Сейіттің медресесінде оқығанда, бұл үйге күнде кіріпшығып, өз адамындай сіңісіп кеткен. Шəкет қазір соны еске алғандай
Əбдірасылға қарап, жымиып күлді де:
– Қазір енді үйлі-баранды болып, үлкен шаңырақты ұстап тұрған өзің
ғой. Балалы болды деп естідік. Кішкентайларыңның бауы берік болсын! —
деп жас жігітке құтты болсын айтты.
Демежан бұл түскі отырыста көп бөгелген жоқ. Бабалықтың бір малына
бата істеді де, шайға қанып алған соң атына мініп, жамбылдың ішіндегі
үкімет кеңсесіне қарай бет алды. Басқа үкірдай-зəңгілер де осында екен.
Əзірше ішке кіре қоймай, кең ауланың ішін қазақы үнге толтырып, төрттенбестен қораланып сөйлесіп тұр. Демежан атынан түсіп, қастарына
таяғанда, үкірдайлар тобы жапырласа сəлем берісіп, кішілік ізет көрсетісті.
Бұлардың бəрі де бұрыннан үзеңгі қағысып келе жатқан сыралғы
жігіттер. Бұл топқа жаңадан қосылғаны — Керейдің жас үкірдайы
Тұрысбек қана. Мамырбек төре Керей жуандарының қатты тулап
қарсыласқанына қарамай, өткен қыста үлкен ұлы Тұрысбекке
үкірдайлығын өткізіп беріп, көңілін біржола тындырған-ды. Түр-тұлғасы
əкесіне келетін, жасы отызға жаңа ілінген қара сүр жігіт Демежанға
айрықша ілтипат білдіріп, иіле сəлемдесті.
Қазір осында тұрған бес үкірдайдың ішінде жасы үлкені — Демежан
мен Шəйі екен. Əзілкеш, шақпа тілді Шəйі өздерінің осы тұрыстарынан
шығарып, бір қызық қалжың айтты. Үкірдайлардың Демежаннан басқасы:
Таңғыт та, Мадан мен Тұрысбек те, Шəйінің өзі де орта бойлы, шəкене ғана
жігіттер болатын. Жеке жүргенде атақ-абыройлары көтеріп білінбегенімен,
қазір еңсегей ірі денелі Демежанның қасында солардың бəрі шөгіп,
аласарып кеткендей еді. Жасы құрбы Шəйі, Демежанмен əзілдесе беретін
əдетімен, бұған шалқалай қарап алды да:
– Қайран нарым-ай, қадіріңді білмей жүр екенбіз-ау! Өзін келгелі
айдынымыз асып, топанымыз толып қалғанын қарашы... Бар кінəң —