Тағдыр - 27

қайтқан соң-ақ, осы Бөке бастаған аз үйлі кедей ауыл Ашылының аңғарына
қыстау салып, жаңа бір тірлік бастаған-ды. Дəл іргесінде арқырап атып
жатқан Абдыра өзенінен халдайлар нəр татырмайтын болған соң, жылғасайлардан ататын кішігірім бастау-бұлақтарға тоспа жасап, соның суымен
шұқанақ шағын егіндерін суарып, күзде бала-шағаның ене көкірек
несібесін жинап алатын. Көп кешікпей біреуден-біреу өнеге алып, тұрақты
кəсіпке дең қоюшылар көбейе бастайды. Бұрын байлардың көшіне
ілескеніне мəз болып, сіңірін босқа созып жүрген еті тірі талай кедейге ой
түсіп, жер тырмалап, егін салуға кірісіп еді. Жалғыз Ашылы емес, енді
іргелес жатқан Абдыра, Қызбейіті, Күжібай өңірінде де осындай егінші,
жатақ ауылдар пайда бола бастаған. Қазір сол бөктердегі қаз-қатар
қоныстанған жеті-сегіз ауылда диқаншылықтың дəмін татып, соқаның
сабын ұстауға төселіп қалған жүзден аса түтін бар көрінеді. Енді солардың
қолына құнарлы жер, нəрлі су тисе, кəдімгідей іргелі ел болып кететін түрі
бар... Бөке осы жайларды байыппен баяндай келіп, Демежанға мол
денесімен еңсеріле бұрылды да:
– Осының бəрі — өзіңнің ақыл-кеңесін, көрсеткен үлгі-өнегең ғой,
Демежан шырағым. Қалың қазақ қауымына түбінде тұрақты кəсіп керек
екенін сөзбен айтып та түсіндірдің, өзің бастап егін салып, іспен де
дəлелдедің. Тақ бір көр кеуде, керең құлақ біреу болмаса, ұтатын
уақыттары болды ғой. Енді, міне, қолымызды есеге жеткізіп, ортадан ойып
жер-су əперіп отырсын. Будан артық не істейсің бұл етекбасты, шабаншардақ жұртыңа?! Жасаған жақсылығын бізден қайтпаса құдайдан, келер
нəсіл, ұрпақтан қайтар. «Ел бағына туған азаматым, асыл бегім, аман бол»
дегеннен басқа не бар біздің қолымызда? — деп аз сөзбен ел алғысын
жеткізді.
Демежан да қазір ақшыл, кесек жүзі нұрлана түсіп, қарт сөзіне
мерейленіп отырған.
– Рақмет, барды айттың, Бөке. Байқап отырмын, еткен еңбек, төккен тер
текке кетпеген екен, — деді толқи тіл қатып. — Бірақ бұл əлі қағаздағы
дүние ғой. Енді соны тездетіп іске асыруымыз керек. Сіздерді шақырған
себебім де сол еді.
– Не бұйырсаң, біз дайын.
– Тек жол бастап берші, арғы жағын өзімізге қоя бер, — десті
отырғандар.
– Ендеше, сөз бұйдаға сала бермей, Абдырадан алынатын тоғанға жақын
арада кірісіп кетейік. Осы жұмысқа дəл қазір қанша адам шығара
аласыздар?
Бұл сұраққа Ақболаттан шыққан намысты, ер кедей Күркебай жауап
берді.
– Осы жаңа ғана сай-сайда шашылып отырған жүз үйлі жатақ бармыз
дедік қой. Солардың көбі-ақ балалы-шағалы, ер-азаматы сай адамдар. Тіпті
шаңырақ басы бірден дегенде, жүз жігітті қолма-қол жинап беруге болады.
– Онда тіпті жақсы. Сіздерге үш күн нəубет беремін. Жігіттерің кетпенкүрегін, тесесі мен қайласын алып, сақадай сай тұрсын. Алдағы
сəрсенбінің сəтіне Абдыра өзенінің аңғарынан табысайық.
Осы сөз байлау болды. Бөкелер осыдан кейін көп бөгелген жоқ, қымыз
ішіп, қонақасыға сойылған малдың етінен ауыз тиді де, асығыс атқа қонды.
Қуаныштары қойнына сыймай, бұл жаңалықты төстегі қалың елге тегіс
жеткізбек болып, кешкі салқынмен жүріп кеткен.
V
Уəделі күн жеткенде, қасына бір топ адам ертіп, Демежан да ертелетіп
атқа қонған. Бұлардың ішінде осы елдің зəңгілері Тыныбай мен Түсіптен
басқа, егіншіліктің, тоған қазудың жайын білетін Диқанбай бастатқан өз
аулының біраз жігіттері де бар. Ойдағы елдің жаппай жайлауға көшіп
жатқан кезі еді. Бұл күндері бүкіл Сарыөлең, Көкжайдақ, Боздақ,
Қырыққұдық, Өбісін өңірі түгел қозғалысқа келіпті. Қай жағыңа қарасаң
да, тауға қарай бет алған үйір-үйір жылқы, қора-қора қой, баяу ырғалған
түйелі көштер ұшырасады. Таңертеңгі ерте салқынмен атқа қонған салт
аттылар сондай көштердің талайын басып озып, сəске түс шамасында
Ашылыға жетті.
Демежандар келгенде, Абдыра өзенінің тау шатқалына таяу оң жақ
қабағында жүз қаралы кісі шоғырланып күтіп тұр еді. Атқа мінгені, өгізге
мінгескені, жаяуы бар, ала-шобыр қызық топ. Тақымдарына қысқан,
иықтарына салып бос ұстаған кетпен-күректері күнге шағыла жарқ-жұрқ
етіп, бұл өлкеде бұрын болмаған өзгеше көріністен дерек бергендей. Тойдуманға, желік-тамашаға жиналған қызық құмар қыр қазағы емес, қалың
қайрат танытып, іске жұмылған еңбек тобы. Бəрінің алдында, сол
ұжымдасқан қауымның қолбасы сардарындай болып, биік қоңыр аттың
үстінде Бөкенің өзі тұр.
Сөзі мен ісі бір жерден шыға бермейтін, етекбасты жұртының енжар
мінезінен əбден запы болған Демежан, қашан тау бөктеріне жеткенше,
көңілін жайлаған бір күдіктен арыла алмай келе жатқан. Кенет қарсы
алдынан қауымдасқан елді, неге де болса дайын, тас-түйін топты көргенде,
арқасы кеңіп сала берді. Астындағы төртөбелді тайпалта жорғалатып, өз
тобынан озыңқырап келді де, күтіп тұрған көпшілікке тақай бере:
– Уа, орта толсын, халайық. Іске сəт! — деді жарқын жүзбен саңқылдай
үн қатып.
– Кемдігі өзіңмен толып, тақия төбе болсын, Демежан шырағым!
Серкесіз судан өтпейтін қоралы қойдай ұйлығып тұрған халқың бар. Екі
тізгін, бір шылбыр өз қолында. Бастай бер! — деді Бөке де күркіреген зор
дауыспен.
– Онда не тұрыс бар? Тарт аттың басын — алынбас қамалдай боп келген
Абдыраның суына!
Сол сөздің ауыздан шығуы мұң екен, топтанып тұрған қалың қара шаруа
шуылдап, қостап кетті.
– Күткеніміз — өзің ғой.
– Баста!
– Ердік соңыңнан...
– Су алатын көмейді көзімізге бір көрсетші! — десіп, жақпар тасты
жаңғырықтыра, ен даланы бастарына көтерді.
Бұл маңайдың жер жадысы Демежанға жақсы таныс болатын. Түбінде
тоған алып, су шығарғандай күн туса, өзен аңғарының қай тұсы қолайлы
болар екен деп, бұрын да бірнеше рет келіп қайтқаны бар-ды. Қасына Бөке,
Тыныбай, Диқанбайды ертіп, топ алдына түсе берді.
Төменде, биік жарқабақ астында, тастан-тасқа соғылып, күркірей
арындап, Абдыра өзені ағып жатыр. Қарсы бетте, арнаның шығыс
қапталында, тал-теректері көгеріп, Бахалдай мен Дохалдайдың зəйімкелері
көрінеді. Олардың ендеп кеткен егіс алқабы, егінге су алатын тоғаны да сол
қарсы жақта. Ал өзеннің батыс беті əлі игерілмеген тың дала, түгін тартсаң
майы шығатын, қара топырақты, боз жусанды кең жазық болатын. Тау
етегіне жақындаған сайын шалғын шөбі, қараған-тобылғысы молайып, жер
құйқасы қалыңдай түседі. Жатақ ауылдар биыл көктемде осы бөктерге
соқамен тырмалап, біраз егін салған екен. Қазір сол егіндері тақта бетін
жасырып, қаулап өсіп қалыпты. Алынатын тоған алдымен осы егіндікті
басып өтуге тиіс. Бірақ өзен аңғары тым терең, биік қабақтың астында
жатыр. Тоған көмейін едəуір жоғарыдан алып, қабырғалатып əкелмесең,
дəл тұспа-тұстан су шығара алмайсың. Сондықтан олар əлі де төрт-бес
шақырым жоғары өрлеп, тау шатқалына ішкерілеп ене түсті.
Бұлардың ішінде егіншіліктен хабары мол, көзі қарақтысы Диқанбай еді.
Сол өзен арнасын көзбен шолып, жіті қарап шықты да, қасындағы Демежан
мен Бөкеге бұрылып:
– Əсілі, бас тоғанның көмейіне өзен ағысының тебіндеп келіп, жақсы
серпінмен соққаны дұрыс болады. Сондықтан арнаның кең жайылмай,
қысылып аққан жəне осы жағаға мол аунаған ұрымтал тұсын таңдап
алайық, — деген ақыл айтты.
Басқалар да соның сөзін құп көріп, əлі де біраз өрлей түскен. Тіпті қарсы
беттегі халдайлар тоғанының көмейінен де жарты шақырымдай өтіңкіреп
барып бір-ақ тоқтады. Бұл өзен ағысының лықсып келіп, бергі жағаны
жуып жатқан қысаң тұсы болатын. Əрине, жаңа тоған тау беткейін керлеп,
кең жазыққа көтерілгенше, едəуір жер қазуды, көп еңбекті керек қылады.
Бірақ, оның есесіне, су баратын егіс алқабы ұлғая түспек.
Осы араға келгенде бəрі аттан түсіп, жағалауға қарай бет алды. Жұрт
көңілді. Жігіттер кетпен-күрегін оңтайлап, жұмысты бастап кетуге
құлшынып дайын тур. Əр тұстан қысылмай шыққан емен-жарқын күлкі,
əзіл-оспақ сүйінішті лебіздер естіледі.
– Көкте құдай, жерде халдай билеуші еді. Абдыраның мөлдір тұнығына
біздің де қолымыз жетті-ау ақыры!
– Халдайлар арықтағы суынан ат суарсаң ашуланып, құты кеткендей
болушы еді. Енді не істер екен?
– Өзгесін не қылайын, бір пұт бидайын бір қойға бұлданып əрең беруші
еді-ау. Енді біздің де аузымыз ақ нанға тиетін шығар, — дескен уытты
сөздер ұшқын атады.
– Ал, бастаймыз ба? — деді Бөке əлі де өз көзіне өзі сенбегендей,
Демежанға қарап.
– Бастайық! — деді Демежан. Сонан соң көпшілікке бұрылды да: — Ал,
халайық, біз бүгін ата-бабамыз істеп көрмеген жаңа бір тірлікке кіріскелі
тұрмыз. Осы тоғанды бітірсек, асау өзен Абдыраны ауыздықтап, алты құлақ
су аламыз. Ол су Ашылы мен Нұраның кең алқабын қалай көгертем десең
де жетеді. Қалай ойлайсыңдар, осыны орындау біздің қолымыздан келе ме,
— деген дауыстай үн қатып.
Жиналғандар тағы да тау жаңғыртып, шуласып кетті.
– Келгенде қандай!
– Халдайлардың да аяғы аспаннан салбырап түспеген шығар. Олар да
өзіміз сияқты пенде...
– Тек жер-судың қожасы демесең, белін ауыртып, бұта басын сындырған
халдай бар ма? Соларға малайлыққа жалданып, бар шаруасын атқарып
жүрген — тағы өзіміздің сорлы қазақ, — десіп шиыршық атқан намысты
үндер естілді.
Демежан жұрттың гуілдеген дабыр-шуының басылуын күтіп аз кідірді
де:
– Ендеше осы жұмыс аяқталғанша, сіздерге тоғанбасы — шаңия етіп,
Бөке ағамызды тағайындаймын. Бұған не айтасыңдар? — деген. Көпшілік
оны да қостап:
– Жөн-ақ!
– Бөке болсын.
– Бізге Бөкеден басқа шаңияның тіпті қажеті жоқ, — десіп жатты.
– Олай болса, бүгіннен бастап шаңия-мұраптарың — осы Бөке. Тоғанға
адам шығару, кезегімен ауыстырып отыру осы кісінің қолында болады...
Ал, кəне, іске кірісейік!
Бірнеше адам қанжығада байлаулы жүрген арқандарын шешіп əкеліп,
болашақ тоғанның тас табанын белгілей бастады. Бұларда жер деңгейін
өлшейтін арнаулы аспап жоқ, көз мөлшері ғана. Бірақ жер жадысын жақсы
білетін Диқанбай, Бөке сияқты көкірегі даңғыл үлкендер мен сахарада мал
көздеп, аң аулап өскен қырағы, мерген жігіттер мүлт кетер емес. Тоғанның
бас көмейін су екпіндеп еркін соғатындай сəл еңістеу жерден алып, содан
ары арқан керіп, əр жерге белгі соғып, қазық қағып бара жатыр.
– Ал қалғандарымыз қарап тұрмай, бастай бермейміз бе? — десті
тықыршып тұрған жігіттер алақандарына түкіріп.
Бұл кезде Бөке қол астындағы адамдарды он-оннан топтап, əрқайсысына
қазықтардың арасын бөліп беріп жатқан-ды. Жігіттердің күш-қайратына,
құрал-сайманына қарай араластыра іріктеп жүр. Əлден уақытта
Демежанның қасына келді де, таңдап алған жақсы күректің бірін қолына
ұстатты.
– Ал, Демежан, халқыңның қамын ойлап, осы бір жаңа көшті бастап
жүрген өзің едің ғой. Ырым болсын, алғашқы күректі сен салшы, өзің
басташы, — деді шын ықылас білдіріп.
Демежан сөзге келген жоқ, үстіндегі шапанын шешіп лақтырып тастады
да, іске кірісіп кетті.
– Ay, пірім, диқан бабаның аруағы, өзің қолдай гөр! — деп күректі
табанымен басып, жерге ұңғысына дейін енгізді де, алғашқы топырақты
атып жіберді.
Осыны күткендей, манадан бері қолдары қышып əрең тұрған жігіттер де
қауырт жұмысқа араласып кетті. Қиыршық құмға, шағыл тасқа тиген
сүйменнің, кетпен-күректің жүзі шақыр-шұқыр етіп, Абдыра аңғарын лезде
еңбек дүбіріне толтырып жіберді. Жүз қаралы кісі кемінде жарты
шақырымдай жерге шеп жайып, қолтығын жаза, құлаштай сермеп жатыр.
Тоғанның көмейге жақын тіремесіне Бөке өзінің: Қадырбек, Садырбек,
Жұмабек дейтін үш ұлын қатар салған екен. Əкесіне тартқан өңшең ірі
денелі, атпал азаматтар қолы тиген жерін ойып түсіп еңсеріп барады.
Демежан сүймен ұстаған сол үш жігіттің қимылына біразға дейін қарап
тұрды. Əсіресе Садырбек пен Жұмабек көйлектерін шешіп, белуарына
дейін жалаңаштанып алған екен. Ауыр сүйменді көтере соққанда,
саптыаяқтай қар еттері бұлт-бұлт ойнап, тиген жерін опырып, ойып
жібереді. Жеке олар емес, жасөспірім баладан еңкейген кəріге дейін шамашарқынша күш салып, қимылдап-ақ жатыр. Демежан бірнешеуімен
тілдесіп те көрді. Осылардың көпшілігі бұрын байлардың есігінде,
халдайлардың жалшылығында күн көріп, бала-шаға бағып жүрген жандар
екен. Соңғы жылдар жатақ аулындағы жаңа кəсіпке ден қойып, əр жақтан
бас құрай бастапты. Ата тегі, ру жөні де əртүрлі: Байғара-Жауғаш та,
Қараменде мен Баймұрат та, Ақболат, Шөтік те араласып жүр. Тіпті бұл
Төртуылға жатпайтын Қарақұрсақ, Мəмбет, Жұмық та, қиырдағы Туматоқпақ, Мұрын да ұшырасып қалады. Алайда ру сұрасып, салмақ
салыстырып, жікке бөлініп жүрген ешкім жоқ. Бұларды біріктірген
қандастық, руластық емес, ортақ тағдыры, күнкөріс кəсібі табыстырған,
тұрмысы туыстырған жандар. Ру-ру боп жөңкіле көшіп жүрген былайғы
көп қазақтан бөлініп қалған аралдай. Əр рудың арасынан сығылып шыққан
нəр-сөліндей.
«Бытырап жүрген қазақтың басын қосатын — айдағанның алдында
кететін өрістегі малы емес, осындай тілеуі бір тұрақты кəсіп қосатын екенау! — деп ойлады Демежан, иық сүйесе қатар қимылдаған көп қауымға
қарап тұрып. — Əлде біздің халықтың ұйтқы-мəйегі осылардан басталар
ма? Сірə, солай шығар... Мынау — бұрын байқалмаған жаңа нышан, өзгеше
бірлік белгісі ғой».
Бөке мен Диқанбай екеуі жер қазып жатқан əр жігіттің қасына барып:
– Сызықтан ауытқымай тура қазыңыздар. Тоғанның ені екі кез. Биіктігі
бір кезден артпасын. Топырағын алысқа шашпай, еңіс жағына қоянжондап
үйіп қойындар! — деп қадағалап жүрген-ді.
Əлден уақытта Беке Демежанның жанына келіп, көк шөптің үстіне
жамбастап отыра кетті. Шаршаған сияқты, мата белбеуінің бір ұшымен
маңдайының терін сүртті.
– Осы қарқынмен тынбай қимылдаса, тоғанның қазылуы қаншаға
созылуы мүмкін? — деді Демежан да оның қатарынан орын алып.
– Кім білсін, бұрын кім тоған қазып көріпті?—деп Бөке езу тартып
күлді. — Бүгін алғашқы күн болған соң, жұрт дүрмекпен көп жиналды ғой.
Үнемі бұлай бола берер деймісің. Дегенмен жұмыс басынан қырық-отыз
адамды үзбейтін шығармыз.
– Иə, аяқ жағы қожырап, сиыр құймышақтанып кетіп жүрмесін. Жұрт
шөпке, егін-тегінге араласып кетпей тұрғанда, бітіріп алғандарыңыз жөн
ғой.
– Өзім де соған белді буып отырмын. Жан ұяда болса, жаз ортасына
дейін бітіріп қалармыз. Тіпті осы тоғанды ертерек іске қосып, бөктердегі
егінді бірер мəрте суарып қаламыз ба деген де ойымыз бар, — деді Бөке
нық сеніммен. — Ал бұл елге егістік жерді қашан бөліп бересің?
– Ол жағына алаң болмай-ақ қойыңыз, — деді Демежан да Бөкенің
көңілін орнықтыра сөйлеп. — Жер ең алдымен осы тоғанды қазуға
қатысқан еңбекқор қалың бұқараға тиеді. Тоған қазылып бітсін. Амандық
болса күзге таман осылай бас қосамыз да, жерді адам санына қарай
арқандап бөліп аламыз.
– Илəйім, соған жеткізсін. Құдай бұйырса, келер жылғы егіске қапысыз
дайындаламыз ғой. Соқа-сайманды, тұқымдық астықты да ерте қамдап,
сақадай сай отырамыз.
Демежан тоған жүлгесін бойлай жер қазып жатқан жігіттерді көзбен
шолып біраз отырды да:
– Онда мен қайтайын, Бөке ата. Ертең біздің ауылдар жайлауға көшуге
тиіс еді. Мұндағы шаруа өзіңізге аманат, — деп етегін қатып түрегелді.
Тыныбай, Түсіптер бұрынырақ атқа қонып, үкірдайды күтіп тұрған.
Демежан аттанар алдында, əлдене есіне түскендей, Бөкеге қайта бұрылды:
– Сіздерде сойыс, сауын жағы қалай? Ауыр еңбек үстінде азық-түліктен
қысылып қалмайсыңдар ма?—деді оның бетіне барлай қарап. Бөке
күмілжіп қалды.
– Жұрттың ене көкірек айран-шалабы бар ғой. Бірдеме қып күн көрер...
Демежан оның сөзін аяқтатпады:
– Өзіне жаздай сауып ішуге екі құлынды бие, топ ортаңа сойысқа деп
бір-екі ірі қара мен он шақты қой бөлемін. Жайлауға мал айдағанда, осы
маңнан күтіп тұрып, жолдан алып қалыңдар.
– Апыр-ай, шырағым Демежан-ай, бізге осы істеген жақсылығың да аз
емес. «Түйенің танығаны жапырақ» деп, бір сені қарақтай бергеніміз қалай
болар екен? — деп Бөке желкесін қасып, шын ұялып тұр.
– Ештеңе етпес. «Мың сіз-бізден бір шыж-мыж артық» деген бар ғой.
Бұл менің тоғанға қосқан үлесім болсын, — деді Демежан атына мініп
жатып.
Соны айтып, орнынан қозғала берген-ді. Кенет өзеннің арғы қабатынан
бері құлдилап келе жатқан төрт-бес салт аттыға көзі түсті. Өңшең тоқжарау,
семіз ат мінген, қара киімді, ыздиған біреулер. Оларды Бөке де байқап
қалған екен.
– Үкірдай, сəл күте тұрасың ба, қайтесің. Мыналар тегін кісілер емес.
Сырт пошымдарына қарағанда, осылар бізге əдейі келе жатқан сібелер
болып жүрмесін,—деді арт жақтан қобалжи дауыстап.
– Иə, солай болды... Ана бір қара атқа мінген, дөңгелек қалпақты жуаны,
дəуде болса, Дохалдай мен Бахалдайдың бірі. Осылар шұрқан шығармаса
жарады, — деп Тыныбай да секем ала сөйлеп тұр.
Демежан үндеген жоқ. Түгі сыртына шығып, күреңітіп кетті де,
қасындағы шағын топпен тоған қазып жатқандардан аулағырақ барып
тұрды. Не де болса жұртты алаң етпей, оңашада күтіп алмақ.
Кешегі жаңбырдан кейін Абдыра өзенінің түсі бұзылып, тасыңқырап
жатқан-ды. Əлгілер ат құйрығын бұратын мол судың жайылмалау тұсына
аттарын қамшылап қойып-қойып кетті де, бергі жағаға кешіп өте шықты.
Алдыңғы қара атқа мініп, қара қалпақ кигені — шынында да, Дохалдай
екен. Əнеугүні Ши-амбының тойында Демежанмен шəлкем-шалыс кеп
қалатын қиямпұрыс, тентек халдайдың өзі. Айдынын сыртына салып,
астындағы қара аттың ақпа жорғасымен тебіндеп келді де, топ кісінің
арасына сұғына кіріп тоқтады. Халдайлардың өздігінен ешкімге сəлем
бермейтін əдеті. Демежан да үнсіз сазарып қалды.
– Үкірдай, бұл не қылған адамдар? Бұл жұрт мұнда не істеп жатыр? —
деді Дохалдай аң-таң болған пішінде. Білмегенсіп, жорта сұрап тұрғаны
белгілі.
– Көрмей тұрсың ба? Қазақтар өз егініне су апару үшін, тоған қазып
жатыр.
– «Тоған қазғаны» қалай? Осы маңда қара-құра көбейгенге көшкен ел ме
десек... Əй, мыналар, расында да, бірдеңені шұқылап қазып жатыр, — деді
ол ат үстінен қопаңдай мойнын созып. — Сонда суды қайдан алмақсыңдар?
– Абдырадан! Жаңа ғана өзің кешіп өткен Абдырадан аламыз, — деді
Демежан қамшысымен өзен жақты нұсқап.
– Ол судың иесі бар емес пе. Абдыра өзені түгелімен халдайларға
қарайтынын білмейтін бе едіңдер? — Дохалдайдың жүзінен кекесін күлкі
жүгіріп өтті.
– Халдайлардың бір жақтан ағызып əкелген суы жоқ шығар. Абдыра
өзені жер жаралғалы осылай арқырап ағып жатқан жоқ па.
– Бірақ менің қолымда Еженханның өзі бекітіп берген таңбалы қағазы
бар ғой. Сонда бұл өзеннің қожасы кім екені ап-анық айтылған.
– Сен Еженханның ұлы болғанда, біз құлы ғой деп пе едің? Дүние
қағазға қарап тұрса, ондай таңбалы құжат бізде де бар.
Дохалдай бұл жаңалықты əлі білмейтін болса керек. Езуі жайылып,
мардамси күлді.
– Қағаз дейсің бе? Оны кім беріп жүр сендерге?
– Сенбей тұрсың ба? Mə, жақсылап көріп ал ендеше! — Демежан
бешпетінің ішкі қалтасынан қызыл ала таңба басылған етектей бір парақ
қағазды суырып алды да, халдайдың танауының алдына тосты. — Қалай,
көзің енді жетті ме?
– Мүмкін емес, — деді Дохалдай өз көзіне өзі сенбегендей. — Қазаққа
қор болған бұл қайдағы қағаз?
– Дұрыстап оқысайшы. Хат танитын шығарсың... Сонан соң астындағы
таңбаға қара!
Тентек халдайдың тау құлатардай боп келген алғашқы арыны басылып
қалды.
– Бұл заңды құжат емес. Алжыған Ши-амбының істеп жүргені ғой...
Сендер мұны параға сатып алғансыңдар, — деді иегі дір-дір етіп.
Демежан қағазды бүктеп, қалтасына қайта салып қойды да, халдайды
ашық ажуалап, қарқылдап күліп жіберді.
– Əй, сен өзің халдаймын, ақ сүйекпін деп шіренгенің болмаса, басында
тауықтың миындай да ми жоқ екен ғой, — деді ат үстінде еңсесін көтере
түсіп. — Біліп қой: халдайлардың баяғы заманы өткен. Қазақ кеше өзінің
ата-қоныс жерін бір алса, бүгін ортадан ойып суға ие болды. Қара
халықтың осы жеңгені — жеңген. Ана тұрған жұрт енді саған есе береді
деп тұрсың ба? — деп арт жағында тоған қазып жатқан қалың көпшілікті
нұсқады.
Дохалдайдың қара қошқыл жүзі бір ағарып, бір сұрланды. Ызадан
жарыла жаздап, бірақ дəл қазір көпке топырақ шаша алмасын сезіп, діңкесі
құрып тұрғаны белгілі.
– Жарайды, тоғанды қаза беріңдер. Бірақ, қашан айттың деме,
еңбектерін зая кетеді, — деді өзін зорға тежеп. — Мен өзім де осы бетке
тоған шығарғалы жүр едім... Дайындап бергендерін қайта жақсы болды.
– Оны уағында көрерміз!
– Көрсек көрерміз!
– Бар. Сенгенің ұлық болса, арызыңды айта бер.
– Осы Абдырадан қазаққа бір тамшы су татырсам, халдай атым өшсін!
– Сенін атың өшер. Бірақ ана жүрген қалың ел осы бетінен қайтпас.
– Отпен ойнама, Демежан!.. Басын кетеді, — деп Дохалдай атының
басын бұра берді.
– Қай қазақтың басы қанжығаңда жүр еді?! Өзін де айдарына сақ бол! —
деп дауыстап қалды Демежан, сырт айнала берген Дохалдайдың жөн
арқасында шұбатылып бара жатқан жуан өріміне көзі түсіп.
Халдайлар тобы жаңағы келген ізімен өзеннен өтіп, өздерінің
зəйімкесіне қарай бет алды.
– Мына кəпірдің беті жаман ғой. Бұл ит енді маза берер деймісің, — деді
Бөке шын қобалжыған түр байқатып. — Тоғанды қаздырмай, шырқымызды
бұзып жүрмесе жарады.
Демежан да халдайлардың оңайшылықпен есе-теңдік бермесіне көзі
жетіп, іштей қауіп ойлап қалып еді. Бірақ сырттай сыр бермеді.
– Бұлармен сөйлесетін де, алысатын да — мен ғой. Сендер жұмысты
тоқтатпай жүргізе беріңдер, — деді Бөкеге қарап. — Бірақ тым бейқам да
болмаңдар. Азаматтар ат-көлігін сайлап, сойыл-шоқпарын тақымында
ұстайтын болсын.
– Бұлар бізге не істей қояр дейсің. Қайта, өзін сақ бол, Демежан
шырағым. Жаңағылар əрқандай қастықтан тайынбайды. — деді Бөке.
Демежандар аз байыр қалып тұрды да, халдайлардың қарасы батты-ау
деген мезгілде, орындарынан қозғалып кетті. Алда қиян-кескі қиын тартыс
күтіп тұрғаны белгілі еді. Демежанның басына айықпас дау ілінгені, жемежемге келгенде шын теперішті сол көретіні қазір кімге де болса анық
болатын.
VI
Дохалдай өзі-өз болғалы, дəл бүгінгідей қорланып, намыстанбаған
шығар. Тентек халдай қатты долырып, ашуланған кезде түгі сыртына
шығып, қитар көзі шатынап, шабынған бурадай екі езуінен көбік ағып
кететіні болушы еді. Бүгін де сондай күйге түсті.
Бұлай болар деп кім ойлаған?! Қанша елемейін десе де, жанағы
Демежанның мұны ажуалап, асқақтай күлгені, соншалық бір
тəкаппарлықпен таңбалы қағазды танауының алдына əкеліп тосқаны көз
алдынан кетпей қойды. Мұның өзі адам ақылына сыймайтын заңсыз
зорлық, сұмдық қиянаттай көрінген. Сенбейін десе, қазақтарға Абдыра мен
Қараүңгір өзендерінен екі тоған су берілгені туралы өкімет бұйрығы
маньчжур жəне қытай тілдерінде мөрдей бадырайып жазулы тұр. Аяқ
жағына Іле жаңжұңының өзі қол қойып, таңба басқан... Бұл не? Өкімет
осындағы халдайларға берген артықшылықтарын қайтып алғаны ма сонда?
Жоқ, олай болуы мүмкін емес. Көктің ұлы Еженхан өз сертінен таймауға
тиіс. Мұнда бір гəп бар. Түбі шикі, əйтеуір... Осының бəрі — бергі жақтағы
Ши-амбының істеп жүрген қитұрқысы. Ол қазақтардан көп пара алып,
жаңағы екі өзенді біздің сыртымыздан сатып жіберуі де мүмкін ғой. Əй,
солай шығар. Соңғы жылдары Демежанмен тым əмпей боп кетуі жаман
еді... Жоқ, бұл қорлыққа өзге көнсе де, Дохалдай көне алмас. Сол үшін Іле
жаңжұңына, тіпті сонау Бежіндегі императордың өз құзырына барса да, бұл
мəселенің анық-танығына жетпей тынбас.
Бұрын осындағы халдайлар қазақ үкірдайы Демежанның Боздақта қоражай салдырып, Қарасу бойларына егін еге бастағанын көргенде, «е, мейлі,
бір адам не бүлдірер дейсің» деп бəлендей мəн бере қоймаған-ды. Кейін өз
үкірдайларына еліктеп, қазақ кедейлері тау бөктеріндегі Ашылы, Күжібай
сияқты кішігірім өзен-бұлақтарды пайдаланып, жер тырмалап, егін сала
бастағанда да, халдайлар айылын жиған жоқ. Əлгілердің таздың басындай
ойдым-ойдым егінін көріп, сырттарынан сылтың қып, күліп жүретін... Ал
саған күлкі керек болса! Енді, міне, «елемеген ауру жаман, ескермеген дау
жаман» деп қазақтардың өздері айтқандай, бұратана жұртың бірте-бірте
басқа шығып бара жатыр. Бүгін Абдыраға келіп ауыз салған көшпенділер
ертең қолындағы мал-мүлкіңді, қатын-балаңды талап алудан тайына ма?!
Осы ойлар басына келгенде, Дохалдай жын буғандай одан арман
құтырына түсті. Астындағы қара жорғаны бауырлата тартып жіберіп, егін
арасындағы суыртпақ жолмен зəйімкесіне қарай ағыза жөнелген. Сол
бетінде еш жерге тоқтамай, бау-бақшалы, салқын-саялы өз қақпасына
келіп, ат басын бір-ақ тіреді. Аттан қарғып түсіп, шылбырын қасында
сөлкектеп шауып жүрген малайына ұстата салды да, ауланың төріндегі
имек шатырлы, кіре берісіне əртүрлі аң бейнелері салынған үйіне қарай
ұмтылды.
Дохалдайдың бұрынғы əйелі қайтыс болып, осы былтыр ғана
Кехалдайдың жетіп отырған сұлу қызына үйленген-ді. Əлі төсек қызуы
басылмаған сол жас иіс есіне түскенде, кейде уақсыз уақытта оқыранып,
осылай асығыс үйге келетіні болушы еді. Ерке тоқал күйеуінің бұл
қарбалас жүрісін де сондай жақсылыққа жорыса керек, құлын мүшесі көзге
ұрып тұратын қынама бел, тар көйлектің ұзын, жырық етегінен аппақ
санын жарқылдатып, бұрала майысып, алдынан шыға берген... Бірақ
Дохалдайдың дəл қазір оған қарауға мұршасы жоқ еді. Бұраңдап жолын
бөгеген жас тоқалдың жұмсақ жерінен қамшымен шып еткізіп бір тартты
да, лəм-мим тіл қатпастан, төргі бөлмеге қарай өте шықты. Алқынған күйі
бұрыштағы үлкен қара сандықтың қасына келген. Өз жанынан тастамайтын
кілтімен дереу əлгі сандықты ашып, əртүрлі қорапқа салынған асыл тастар
мен қаттаулы ақша бумаларының арасынан өзіне таныс таңбалы қағазды
алып шықты. Сол қағазды көргенде ғана, атқақтап ойнақшыған жүрегі
орнына түскендей болды.
Бұл — осыдан жүз жиырма жылдай бұрын, император Цяньлунның
тұсында, мұның бесінші атасына берілген грамота еді. Міне, осында
Абдыра мен Қараүңгірдің суы Дохалдай мен тағы басқа халдайлар əулетіне
баласының баласына дейін мұра боп қалатыны туралы тайға таңба
басқандай жазулы тұр. Цяньлун — алпыс жыл бойы (1736— 1796) билік
құрған, Цин династиясының төртінші императоры. Содан бері арада бес
бірдей император ауысса да, бұл грамота күшін жойған жоқ. Дохалдай
əулеті осындағы жер-судың қожасы атанып өркен жайып келеді... Тек баяғы
алпысыншы жылдардағы қазақ-дүнген көтерілісі кезінде, онда бұл он үш
жасар бала еді ғой, мұның марқұм əкесі Ресей жеріне бас сауғалап барып,
Сарқантта бес-алты жыл тұрып қайтқаны болмаса, басқа уақытта осы
өлкеден табан аударған емес. Ал арада сонша заман өткенде, неше атаңнан
бері бауырына басқан меншігіңе тал түсте біреулер келіп қол сұғып отырса,
оған қалай төзуге болады?
Көрші бөлмеден жазықсыз жəбір көрген ерке тоқалдың қыңсылап
жылағаны естілді. Күйеуінің келіп жұбатуын, аймалап бауырға басуын
күтіп жатқаны түсінікті. Іші құрғыр қоңқылдап-ақ тұрса да, Дохалдай оған
бұрыла алмады. Бүйірдегі шағын бөлмеде ғибадат құжырасы бар-тұғын.
Мұнда ата-баба тізімі жазылған аруақтар тақтасы, будда мүсіні жəне
əртүрлі аңдар кейпіндегі пірлер бейнесі тұрады. Ол құдайларға жағалай
құлшылық етіп келді де, түлкі пірінің алдына жүгініп отыра кетті.
Маньчжур, сібе салтында, Түлкі — жебеуші əулие, бақ-дəулет, лауазым пірі
болып есептеледі. Сібелер түлкіні өлтірмейді. Тіпті түлкі қуып келе жатқан
аңшыларға кезіксе, сол түлкінің неше есе құнын төлеп, аман алып
қалатыны бар. Қазір Дохалдай сол түлкі пірінің алдында қаттаулы
алақанын маңдайына тигізіп, сиына күбірлейді.
– Уа, тəңірім, өзін жар бола гөр! Аталарыма сыйлаған атақтан, бақдəулеттен мені де мақрұм қалдырма... Діні жат жабайылардың қаскөй
пиғылынан өзің қорғап-қоршай жүр!
Ол мана ашу үстінде таңбалы қағазын алып, бірден Ши-амбыға тартып
кетермін деп ойлаған. Қазір құлшылық кезінде көңіліне таупих кірді ме,
онысы тым ұшқалақтық сияқты көрінді. Бұл тек Дохалдайға ғана келген
зауал емес, бүкіл халдай атаулыға төнген қатер ғой. Сондықтан алдымен
сол ағайындарымен ақылдасып, бір түйінге келіп алған соң, Ши-амбыға
сонан кейін, халдайлар тізе қоса отырып, сес көрсеткен дұрыс болар... Осы
байламға бекіген Дохалдай сыртқа шығып, шабарманын тауып алды да, тез
тізгін ұшымен барып, Бахалдай мен Кехалдайды, Тохалдай мен
Техалдайды, тағы басқа солардан тараған əулетті түгел шақырып келуге
бұйырды. Ал бəрінің басшысы Шихалдай болса — Шəуешекте, үлкен
ұлықтың қасында отыр. Оны қалаға барған соң да қосып алуға болады.
Басқа халдайлардың мекен-жайлары да бəлендей қашық емес-ті. Бəрі де
осыдан жиырма-отыз шақырым төңіректегі Ашылы, Қарақабақ, Абдыра
өңіріне шоғырланған. Кешке қарай солардың əрқайсысы өрен-жаранымен
өз алдына бір жуан топ болып, Дохалдайдың үйіне келіп түсіп жатты.
Жалпы бұл аймақтағы сібе-солаң жұрты сан жағынан онша көп
болмайтын. Осындағы төрт-бес халдайдың төңірегіне топталған, ұзаса үш
жүз түтін шамасында. Бірақ оның есесіне қолдарында мол байлық, шексіз
билік бар. Маншың өкіметі тарапынан берілген көп артықшылық,
жеңілдіктер бар. Сібе-солаң жұрты алым-салық төлемейді. Əйелі ұл тапса,
он сегізге толғанша өкіметтен сауға алып турады. Өздерінің шен-шекпені
де көп. Екінің бірі халдай, шекара күзетуші хорылдайлар... Жер-су
молшылығы солардың қолында. Əрине, сібе-солаң атаулы ол байлықтың
игілігін бірдей көре бермейді. Олар да тапқа бөлініп, ірілері ұсақтарын
жұтып, бай, кедей, орташаға жіктеле бастаған. Өз алдына дербес кəсіп
істеуге шамалары келмей, алпауыт халдайларға жалданып жүргендері
қаншама. Алайда, соған қарамастан, бұлардың бəрінің басын біріктіретін
бір ортақ мүдде бар. Ол — өкімет берген артықшылықтарды сақтап қалу
мүддесі. Өз ішінде қайшылықтары болғанымен, сыртқа келгенде сыр
алдырмай, бөріше бірігіп кететіні де сондықтан. Өйткені халдайлардың
қатардағы атарман-шабарманы, тіпті есіктегі малайының өзі басқа жұрттан
əлдеқайда үстем екенін жақсы біледі.
Сонымен бірге баяғы атам заманында өз туған топырағынан қол үзіп,
өмір бойы шекара күзетіп, шетте жүрген бұл қауымның өз салт-санасынан,
тілінен, дінінен айрылып, бірте-бірте жай құранды тобырға айналып бара
жатқаны да көзге ұрып тұрушы еді. Бұлардың қазіргі мекен-жайлары да —
қалың қазақтың ортасындағы шағын арал іспетті. Сыртқы қысым күшейген
сайын бұлар да өзінен-өзі тұйықталып, тар шеңберге сығыла түсетін. Басқа
халықтармен қан араластыруға қатаң тыйым салғандықтан, алыс-жуық
демей бірінің қызына бірі үйлене береді. Жас жігіттері жылына бір ай
казармаға жиналып, оқ атып, қылыш шабуға жаттыққаны болмаса, одан
өзге оқуы, хат-сауаты тым шамалы еді. Тіпті халдаймыз, ақсүйекпіз деп
шіренетін алпауыт байларының өзі дүниеде болып жатқан өзгерістердің
көбінен хабарсыз, меңіреу, топас жандар болатын. Тек өкімет берген шексіз