Тағдыр - 28

хұқық-билік пен қолдарындағы қару-жарақ қана бұларды құрып кетуден
сақтап келе жатқандай.
Ал топастық пен надандық ұя салған жерде құр кеуде мен қара күш қоса
жүретін əдеті. Халдайлар сол күні Дохалдайдың үйінде отырып, ұзақ
дуылдасты. Бəрі де Абдыра өзеніне қол сұққан қазақтардың бүгінгі
əрекетін адам төзгісіз сұмдық ретінде қабылдаған. Бахалдай, Кехалдайлар
тарапынан əртүрлі ұсыныстар айтылды. Кер ауыз Кехалдай ежелгі
омыраумен күшке кетіп, тоған қазып жатқандарды бықпырт тигендей етіп,
сойылдап қуып тастайық деп өзеуреді. Бірақ оған Бахалдай қосыла
қоймады. Ол сан жағынан сібе-солаңды он есе орап кететін қазақты қара
күшпен жеңу қиынға түсетінін айтып, өзінше сақтық жасаған. Ал бұл жолы
өкімет қол ұшын береді, əскер шығарады деп сенім артуға тағы болмайды.
Демежанның қолына таңбалы қағаз ұстатып, күшейтіп отырған аймақ
əміршісінің өзі емес пе? Сонда Ши-амбының бұл қылығын қалай түсіну
керек? Аймақ əміршісі параға сатылды дейін десе, қағазға қол қойып, таңба
басқан Іле жаңжұңының өзі... Аймақ, өлке əкімдері жең ұшынан жалғасып,
ымыраласып кетті деуге ауыздары тағы бармайды.
Бəрі айналып келіп, қазақ үкірдайының қолындағы таңбалы қағазға
тіреле берген. Соны қайтпек керек? Қолдарында өкімет қағазы тұрғанда,
көшпенділердің күш бермейтіні белгілі. Бұған келгенде халдайлардың
кейінгі жас мырзалары тіпті қызулық танытты.
– Егер бар мəселе Демежан үкірдайға тіреліп тұрса, отан жалғыз оқ
жалынсын. Оны жайратуды мен-ақ мойныма алайын, — деді Дохалдайдың
немере інісі Бужыңха.
Ол əншейінде ұрынарға қара таппай жүретін нағыз содырдың өзі
болатын. Осы қазір бар десең тайынатын түрі жоқ. Оны мұндай қатерлі
жолдан үлкендердің өзі зорға тоқтатты. Жиналғандар олай-бұлай ырғасып
көріп, ақыры ертең қалаға жүретін боп келісті. Сол жерде Шихалдаймен
ақылдасып, бəрі бірлікте Ши-амбыға кірмек. Алдымен аймақ əміршісінің
аужайын түйіп, не істеу керектігін сонан кейін біржола шешпек болды.
Ертеңінде олар уəделі жерде бас қосып, шалқар түс шамасында
Шəуешекке келген. Түстері суық, қабақтары қатулы. Сібелердің маньчжурқытайдан бір ерекшелігі, шетінен шомбал, ірі келетін-ді. Бүгін бəрі де
мереке күндеріндей астарына сəйгүлік аттарын мініп, үстеріне жібек
шапан, төбесіне қауырсын қадаған, көк тысты, қара қалпақтарын киіп,
жасанып шығыпты. Қазір кілең қара киінген, айдары тоқпақтай асау топ
мына қалпында жемтікке үймелеген қалың қарақұс, күшігендерді еске
салады.
Бұлар жаңа жамбылдың ішін қақ жарып өтіп, өздерінің атамандары
Шихалдайдың қақпасына ат басын бір-ақ тіреді. Шихалдай үйінде, түскі
тамағын ішіп отыр екен, жерлестерінің топтанған мына жүрісін көріп,
таңырқап қалды.
– Иə, жол болсын. Сендерді қандай жел айдап келді? — деді ол
халдайларға жағалай көз жіберіп. — Кəне, үйге кіріңдер.
Бірақ олар үйге кірмеді. Жүрістерінің асығыс екенін айтып, биік лапас
астындағы көлеңкесіне саялады. Осылардың ішінде жасы да, жолы да
үлкені Бахалдай болатын. Ол ашулы қабақпен түйіле отырып, соңғы
күндері Абдыра аңғарында болып жатқан оқиғаны аз сөзбен баяндап келді
де:
– Абдырадан тоған алуға қазақтардың қолы қалай жетті? Қазақ үкірдайы
Демежанға таңбалы қағазды кім алып берді? Танауымыздың астында
істеліп жатқан астыртын əрекетті біздің білмеуіміз қалай? Сен болсаң
ұлықтың оң тізесін басып, дəл қасында отырсың. Осының бəрін сезіп-біле
жүріп, бізден жасырғаның қалай? Осы да адалдық па? — деп атаманның
өзіне шүйлікті.
Шихалдай бұл істің басы-қасында өзінің болмағанын айтып, ант-су ішті.
Аймақ əміршісі бұл жолы өз ойын қасында отырған бұған да сездірмей, бар
шаруаны астыртын ұйымдастырған көрінеді. Қазаққа егістік жер-су беру
туралы таңбалы қағаздың Іледен бекітіліп келгенін бір-ақ біліпті. Ол осы
жайларды айта келіп:
– Болар іс болды. Жоғарының бұйрығына бойсұнбасқа амалың қайсы?
Дөйдалаға ағып жатқан Абдыраның мол суын аяйсың ба? Қазақтар да бір
шетінен пайдалансын, — дегендей сыңай танытқан.
Бірақ өрекпіген ашулы топтың бұл мəмілеге тоқтайтын түрі жоқ.
Дохалдай мен Бахалдай екеуі екі жақтан:
– Ендеше бізді Ши-амбының алдына бастап бар. Мұның қандай заңға
сиятынын үлкен ұлықтың өзі түсіндірсін!
– Иə, ендігі əңгімені сол жақта жалғастырайық. Қазақтың қолына қағаз
ұстатып, күш-күштеп айдап салып отырған сол Ши-амбының өзі екен ғой.
Ендеше соның алдынан бір-ақ қайтайық, — деп өкірештеп болмады.
– Жарайды, келіп қалған екенсіңдер, барып көрейік, — деді Шихалдай
онша құлшына қоймай. — Бірақ содан бірдеме шыға қояр ма екен? Мен де
осы мəселе жайында əміршімен бір рет сөйлескенмін. Ұлықтың беталысы
маған ұнамады...
Түстен кейін бəрі бас құрап, ұлықтың кеңсесіне келген. Əншейінде тау
құлатардай болып жүретін халдайлар, бұл рет бастарына іс түсіп келгендікі
ме, Ши-амбының қабылдау бөлмесіне жақындағанда екпіндері басылып,
жуасып қалды. Қастарындағы сойыл соғар серіктерін Шихалдайдың
бөлмесінде қалдырып, үлкен ұлыққа төрт халдайдың өздері ғана кірмек
болды. Бірақ, қас қылғандай, Ши-амбы да бүгін бұларды бірден қабылдай
қоймады. Осының алдында ішке орыс консулы Борнеман кіріп кеткен екен.
Сол шыққанша сарылып ұзақ отырды.
Не заманда бұлардың да кезегі келді-ау ақыры. Бүгін Ши-амбының
ажары келіспей, қабағы қатыңқырап отыр екен. Халдайларды сол түйілген
қалпында, салқын қабылдады. Бұлар кең залдың орта тұсына келіп, екі
қолдарын маңдайларына қойып, иіліп тəжім еткен кезде де орнынан тұра
қоймай, «отырыңдар» деген ишараны иегімен ғана нұсқады.
– Иə, төртеулерін қаздай тізіліп не қып жүрсіңдер? — деген бұлар
бүйірдегі орындықтарға жайғасып болған мезетте.
Ыңыранған, сызды дауысынан онша хош ала қоймағаны білініп тұр.
Бірақ «шешінген судан тайынбас» дегендей, халдайлар да енді шегінбеске
бел байлаған. Бұл жолы да Бахалдай алға түсіп, маньчжур, қытай тілдерін
араластыра, бөгелмей сөйлеп кетті. Халдайлар əулетінің Цин империясына
сіңірген еңбегін, оларға берілген хұқық-праволарды, өкіметпен арадағы
келісім-шарттарды таратып айтып келді де:
– Соңғы кезде дүниеде не болып жатқанын біз түсінуден қалдық, ұлы
мəртебелім. Империяның сүйікті сарбаздары халдай қайсы, осындағы мал
бағып жүрген қаймана қазақ қайсы, ара-жігі жойылып барады. Абдыра мен
Қараүңгір — қос озен осы отырған халдайлар мен жалпы сібе-солаң
жұртының меншігі екенін өзіңіз жақсы білесіз. Енді, міне, сол өзендерге
қазақтар да жарналас болып, жармасып жатқан көрінеді. Рас-өтірігін кім
білсін, Төртуылдың үкірдайы Демежанның қолында екі тоған судың рұқсат
қағазы бар дегенді айтады... Мұны қалай түсінеміз, ұлы мəртебелім? Күні
кешеге дейін кірме саналып келген бұратана жұрт халдайлармен терезе
теңестіріп, тал түсте төбемізге ойнап, тонауға кіріссе, сонан кейінгі
тіршілікте не қызық қалды? Мұны заманның азғаны, заңның тозғаны
дейміз бе? Осы сұмдықты көзіміз көрсе де, көңіліміз сенбей, соны өз
аузыңыздан ұғынайық деп келдік, — деген-ді.
Оны Дохалдай да іле қостап, көмейіндегі ашулы сөзін ірікпей айтып
қалды.
– Иə, соны түсіндіріңізші, ұлы мəртебелім. Қазақтар Абдырадан тоған
алмақ болып, кешеден бері қорыс-қопасын шығарып қопарып жатыр.
Өздерін қызыл ала қан қылып, айдап тастайық деп бір оқталдық та,
алдымен сіздің алдыңыздан өтейік деп келдік.
Ши-амбы ұрты салбырап, май басқан бітік көзін ашып-жұмып, енжар
тыңдап отырған-ды. Дохалдай сөзінің тұсында баланың сөзін
қызықтағандай, танауының астынан мырс етіп күлді.
– «Бұратана, кірме жұрт» деп отырғандарың кім сендердің? — деді
Бахалдайға қарап. — Көктің ұлы Еженханның құзырында бұратана жұрт
деген болмайды... Ол — жер жүзіндегі барша халықтардың қамқор əкесі.
Бұл — көпке белгілі, Конфуций іліміндегі императорға берілген
анықтама болатын. Бірақ қазір Ши-амбының қолдануында əдейі мазақ үшін
айтылған кекесін сияқты болып естілді. Бахалдай қипақтап:
– Ол жағы солай ғой... Дегенмен асыл текті мəнжу ұлтымен
салыстырғанда, қазақты енді кім деп айтуға болады? — деп əлдебір қисын
айтып келе жатыр еді, Ши-амбы оның сөзін бөліп жіберді.
– Салыстырып көр!.. Тарбағатайда сібе-солаң жұртынан қанша адам
бар?
– Үш жүз түтіннің шамасында...
– «Үш жүз түтін...» Ал бұл аймақтағы қазақтардың саны қазір он бес
мың түтіннен асып кетті. Ендеше аймақтың негізгі халқы қазақтар деп
білуіміз керек... Байқайсыңдар ма, кімнің кірме, кімнің байырғы жұрт
екенін əлі анықтауға тура келеді.
Мына сөзді естігенде долы Дохалдай жынданып кете жаздады. Безгегі
ұстағандай қалш-қалш етіп, аузынан көбігі бұрқырап, орнынан атып тұрды.
– Түсінбедім, ұлы мəртебелім! Онда аймақ əміршісі амбаньды да
қазақтан қоятын шығармыз?! — дегенде екі көзі жасқа толып кетті. Енді аз
болса еңкілдеп жылап жіберуге шақ тұр.
– Иə, күндердің күнінде солай болуы да ғажап емес, — деді Ши-амбы
ештеңе болмағандай халдайдың кескініне сүле-сала көз жіберіп. —
Дүниеде бір орында тұратын ештеңе жоқ, бəрі өзгереді... Бұдан былай
қазақтар мал өсіріп қана қоймай, егін салып, мемлекетке астық өндіруі
керек.
Халдайлар: «мына ұлықты бірдеңе шалып кеткен шығар» дегендей,
бірінің бетіне бірі үрейлене көз салып өтті. Дохалдай енді шыдай алмай, ең
соңғы дəлелге жүгініп, қалтасынан баяғы атасына берілген көлдей қызыл
ала қағазды суырып алды.
– Ал, мынаған не айтасыз, ұлы мəртебелім? Осында Абдыра мен
Қараүңгір өзендерінің кімге қарайтыны ап-анық жазылған ғой, — деп
орнынан тұрып барып, таңбалы құжатты Ши-амбының алдына тастады.
Қалған халдайлар да соның ісін қайталап, қалталарынан дəл сондай
қағаз шығарып, ұлықтың алдына жайды. Ши-амбы асыққан жоқ. Алтын
жиекті көзілдірігін баппен киіп, əлгі қағаздарды бірінен соң бірін бажайлап
қарап шықты да, былайырақ алып қойды.
– Мұнда тұрған не қайшылық бар? Бұл құжаттарда Абдыра мен
Қараүнгір өзендері халдайларға біржола, басы бүтін берілсін деген сөз жоқ
қой. «Осы өзендерден пайдалануға ерікті» делінген... Мархамат, сол
суларды бұрыңғыдай қажетке жаратып, егін салуларына кім қарсы болып
отыр? — деді екі алақанын бірдей жайып. — Естеріңде болсын, бір кезде
сендерге мол жер-су сыйлаған империя қажет кезінде оны қайтарып алып,
бөліске салуға да ерікті.
Бұл мəселеде, əйтеуір, бұлар түсінбейтін бірдеңе бар, не халдайлар
əбден жабайыланып, түк сезбейтін көр соқырға айналған да, не болмаса
біреулер мына отырған ұлықтың басын айналдырып, дуалап кеткен.
– Түкті түсінсем бұйырмасын. Апыр-ау, бұл дүние не боп барады, ұлы
мəртебелім? — деп Бахалдай торығып отырып қалды.
– Дұрыс айтасың. Сендер дүниені түсінуден қалғансыңдар, — деді Шиамбы
жаңағы таңбалы қағаздардың бірін қолына қайта алып. — Мінеки,
бұл құжатты сендердің бабаларыңа табыс еткеннен бері арада бір ғасырдан
астам уақыт өтіпті. Осы ұзақ мерзім ішінде ештеңе өзгермеді деп
ойлайсыңдар ма? Ол кезде қасиетті Цин империясы оң қолын Тынық
мұхитқа, сол қолын шығыс Түркістанға артып, дəуірлеп тұрған шағы
болатын... Ал империяның қазіргі жағдайы қалай? Осы туралы бас
қатырып, ойланған біреу бар ма сендердің араларында? Əй, білмеймін,
ондай ешкімді көре алмадым-ау! Бəрін де баяғы аталарыңның еңбегін
сатып, өмір бойы жатып ішкілерің келеді. Қалталарыңды қалыңдатып,
баюдан басқа бір түйір ой жоқ бастарында. Сендердің ұлы империяға
сүйеніш-тірек болып, адал қызмет еткендерің осы ма?
Халдайлардың аптығы басылып, жым-жырт отырып қалған. Ешқайсысы
бір ауыз уəж айтуға батылы бармай, не де болса ұлық сөзінің ақырын күтті.
– Ал сендер — халдайсындар ғой. Бар құдырет қолдарында тұр екен.
Барлық ескі тəртіпті қаз қалпында сақтағыларың келеді екен... Мықты
болсаңдар, империяның бұрынғы иеліктерін өзіне қайтарып беріңдерші! —
деді Ши-амбы отырғандарға жағалай көз салып. — Осыдан он бес жыл
бұрын француздар тартып алған Үндіқытайды, небəрі бес-алты-ақ жыл
бұрын Жапонияның қарауына өтіп кеткен Кореяны қайтарып алыңдар.
Өткен жылғы ихэтуан көтерілісі кезінде шет елдіктермен қақтығысып
қалғанымыз үшін төрт жүз елу миллион лян айып төлегелі отырмыз. Оны
да болдыртпай тастаңдар... Шет мемлекеттер бүкіл сыртқы сауданы,
маңызды теңіз порттарын өз шеңгеліне алудың сыртында, Германия Циндау
қаласын, Англия Гуаңжоуды (Гонконгті) тоқсан тоғыз жылға арендаға алып
отыр. Оны азырқансаң, жаңа осында орыс консулы Борнеман келіп айтып
кетті. — Ши-амбы кекете езу тартты. — Соның айтуынша, қиыр
шығыстағы Люйшань (Порт-Артур) мен Далянь порттары да ұзақ мерзімге
Россия қарауына беріліпті. Соңғы бітімде орыс саудасынан алынатын кеден
салығы екі есе азайтылыпты... Біз өз елімізде телеграф болмағандықтан,
орталықтан келетін осындай хабарларды орыс елшілігі арқылы еститін
болғанбыз. Оны білуші ме едіңдер?.. Ал бар құдырет сендердің қолдарында
тұрса, осы өзгерістердің бəрін болдырмай, баяғы заманды қайтадан орната
қойыңдаршы!
Халдайларда үн жоқ. Мойындарынан су кеткендей бастары салбырап,
мелшиіп отырып қалды. Тек осы тұста Дохалдай ғана басын көтеруге
жарап:
– Ал біздің өкімет қайда? Əскеріміз қайда? Ұлы император осының
бəріне жол беріп қойып, қалай шыдап отыр? — деді даусы жер астынан
шыққандай қарлығып.
Ши-амбы бұл кезде аз бөгеліс жасап, алдындағы имек трубкасына
темекі толтырып жатқан-ды. Күлгені, əлде күйінгені белгісіз, еріндері
салбырап, бет-пішіні қисайып кетті.
– А-а, сендер императорға сеніп отыр екенсіңдер ғой? Император
Гуансюйдің қолынан билік кеткелі қашан. Ол қазір Наньхай көлінің
ортасындағы шағын аралда жартылай тұтқында отыр. Батыр көрінесіңдер
ғой, барып босатып алыңдар! — деді трубкасын қомағайлана сорып. —
Қазір бар билік жесір патшайым Цысидың қолында. Императорға бүйрегі
бұрған, реформашылар мен ихэтуаншыларды жақтаған өкімдердің көбі
жазаға тартылып жатыр. Император əулеті, ұлы князь Дуань Шығыс
Түркістанға жер аударылып, қазір Құлжада отыр... Сендер осыны
білесіңдер ме? Білмейсіңдер. Ештеңені сезбей-білмей жүресіңдер де, біз
халдаймыз деп шіренесіңдер. Императордың оң қолы князь Дуаньның
қасында кімсіңдер сендер?.. Шама-шарыққа да қарау керек қой. Қазір
Шығыс Түркістандағы жергілікті халықтармен санаспаса болмайды.
Қолымызға ұстап қалған ендігі өрісіміз — Шыңжаң өлкесі мен Моңғолия
ғана. Егер осындай аумалы-төкпелі, аласапыран заманда Шығыс
Түркістанның жергілікті жұрты бас көтерсе, дəл қазір ол бүлікті кім баса
алар еді? Сендер ме?.. Солай, құрметті халдайлар. Абдыраның суына
таласамыз деп жүріп, бұл күндеріңе зар боп қалып жүрмеңдер.
Бұл айтылғандардың көбін халдайлар бірінші рет естіп отыр еді. Ел
ахуалын ұғынған сайын, өздерін əлдебір үрей билеп, сүрепеттері ұшып
кетті. Əншейінде жалы доғадай болып, айдарынан жел есіп тұратын
алкеуде алпауыттардың қыры сынып, лезде жуасып қалған. Осылардың
бəрін қоздырып, бастап келген доңайбатты Дохалдайдың да бұрынғы
арыны жоқ еді... Ал манадан бері əңгімеге араласпай, бой бағып қалған əккі
Шихалдайға осы кезде ғана тіл бітіп, «мен бұлардың ішінде жоқпын»
дегенді сездіре, Ши-амбыға бұрылды да:
– Осы жайды сіздің алдыңызда мен де ескертіп едім. Бірақ бұлар мені
тыңдағысы келмеді, — деді шын қиналған түр байқатып. — Сонда бұл
кісілерге не бұйырасыз, ұлы мəртебелім? Бұлар енді Абдырадан тоған алып
жатқан қазақтарға таршылық жасамауы керек қой?
– Əлбəтта. Қазақтың қолына рұқсат қағазы сол үшін беріліп отырған жоқ
па? — деді Ши-амбы. — Демежан үкірдаймен ойнамаңдар: ол осы отырған
қай-қайсыларыңнан əлдеқайда сауатты. Заманның ағымын да, заңды да
жақсы біледі. Демежан мұндай жеңіске менің арқамда жетті деп
ойласаңдар, қателесесіңдер. Ол ұзақ жыл күресіп жүріп, жер-суға деген
правоны өз күшімен жеңіп алды, — деп аз бөгелді. — Қазақтардың
отырықшылыққа айналып, егін салуына қазір мемлекет те мүдделі болып
отыр. Əйтеуір, кімнің қолымен болса да осы өлкеде мол астық өндірілуі
керек! Түсінікті ме?
Сөз осымен аяқталып, халдайлар қош айтысып, шығып бара жатты.
Ұлықтың сөзіне амалсыз мойындап, сырттай көнген рай танытқанымен,
іштей көп нəрсеге келіспей, көңілдеріне қыжыл жинап кеткені белгілі.
Анық ұғынған бір жайлары: империяның басынан бақ тайып, күшқуатынан айрыла бастаған екен. Демек халдайлардың да қолынан билік
кетіп, заманы тарыла түседі деген соз. Өздері оңаша шығып ақыл қосқанда,
осыны ашық мойындады. Ендеше жағдайға қарай бейімделіп, ендігі күрес
тəсілін де өзгертуге тура келеді.
Соңғы бір байламды Шихалдай айтып еді. Бұл аймақта қазақтың көп
екені рас. Бірақ басы бірікпейтін берекесіздігі тағы бар. Ендігі жерде
халдайлар ұстанатын бір амал — қазақ руларын іштей іріту, атқа мінер ел
жуандарының арасына от жағып, бір-біріне айдап салу. Сонан соң, реті
келсе, пəле басы боп жүрген ең қауіпті жау — Демежанның көзін құрту
керек. Оны да ашық істемей, өз ағайындарының қолымен от көсеуді
ойластырған жөн. Бəрі бір ауыздан осы бəтуаға тоқтады....
Осыдан бір апта өткенде, Абдыра аңғарын қабақтап, ұбап-шұбаған бір
түйдек көш кетіп бара жатты. Бұл — Шағыждағы қонысынан кешеулей
қозғалып, жайлауға қарай бет алған Ысқақтың көші еді. Олар жылдағы
əдеті бойынша таудың тірмесінде көліктерінің белін суытып, итарқажаппаларын тігіп, бірер күн еру болды.
Дəл осы маңайда қалың жатақ ауылдары жабылып тоған қазып жатқанды. Күтпеген көріністен Ысқақтың көзі алақандай болып, жүрегі тоқтап
қала жаздаған. Бұрын иен жататын бөктердегі шұрайлы алқапты онанмұнан құралған белгісіз бір адамдар иемденіп алыпты. Бір өңкей
қолдарына сойыл-шоқпар ұстаған сойдауылдай жігіттер көшкен елдің
жолынан егіндерін қорып, маңайына барған малды жолатпай қуып
тастайтын болыпты. Ысқаққа да солай істеді. Мұның ендеп жайылған көп
жылқысы көк егіннің шетін басып кеткен екен, үш жігіт қорасына
тырқырата қуып келіп, ауыр-ауыр сөздер айтып тастады. Екі сөздерінің бірі
— Демежан. Мұндағы қалың жатақ соны қатты бу көріп, арқа тұтатын
көрінеді. Аузындағы ұраны, сиынатын құраны — сол Демежанның ұлықтан
əперген таңбалы қағазы.
Ысқақтың өзегіне өрт кетіп, ызадан жарыла жаздап отырғанда, тағы бір
пəлеге ұшырады. Осында келе салысымен қалай тез тіл табыса қойғанын
кім білсін, мұның малын бағып, отын жағып жүрген кедей-кепшік
жалшыларының бірнешеуі сол күні кешке таман қара қостарын жығып,
жатақ ауылға көшіп кетті. «Қыршаңқы мен жауыр қасынысып табысады»
деген осы екен. Ысқақ өмірінде мұндай қорланып, аяқасты болмаған
шығар. Ақыры осынау пəлелі жерге жақын келіп қонғанына өкіне бастаған.
Бұл дүние не боп барады, япыр-ау?! Аттап басса алдынан Демежан
шығады. Ел де соныкі, жер де соныкі, су да соныкі. Елге шашқан үлгіөнеге, атақ-абырой да соныкі... Сонда Ысқақ қайда барып күн көреді? Осы
бір індеттен құтылатын күн бар ма, жоқ па?!
Осылайша, өз сақалын өзі жұлып, жалшы-қосшыларын сабап, олардан
қалған өшін екі қатынынан алып, күйіп-пысып отырған күннің ертеңінде
мұның ауылына Дохалдай келе қалды. Жай келмеген. Іргесіне келіп қонған
Ысқақты үй ішімен ерулікке шақыра келіпті.
Бұл мүлде күтпеген жағдай еді. Əншейінде бүйтіп қонаққа шақырмақ
түгіл, берген сəлеміңді дұрыстап алмайтын Дохалдайдың өзі құрмет
көрсете келгенде, Ысқақ кешеден бергі барлық ашу-ызасын ұмытып, төбесі
көкке екі-ақ елі жетпей қалды. Түс мезгілінде қасына əйелдерін, еренжаранын ертіп, қозы көш жерде көрініп тұрған халдайдың зəйімкесіне
қарай беталды.
Дохалдай бақшасының ішіне арнайы үй тіктіріп қойған екен. Бұларды
аса сыйлы қонақ ретінде əспеттеп, хан көтере қарсы алды. Қой сойылып
жатыр, қымыз құйылып жатыр. Жасынан қала жағалаған Ысқақтың арақшараппен де, апиын мен де əуестігі бар болатын. Осы жолы Дохалдай екеуі
оңаша үйде кəйіп боп отырып, талай-талай əңгімеге барысты.
Ысқақ та іш пікірін жасырған жоқ, Дохалдай досына ішегінің
қырындысына дейін ақтарып салды. Көбінше, Демежаннан көрген қорлықзорлығын айтқан. Өзінің мұсылманша хат сауаты бар, қытайша да тəп-тəуір
тіл біледі. Бірақ, соған қарамастан, жолы болмай, тым құрыса əлі күнге
дейін зəңгілікке қолы жетпей жүр... Оның ұлық алдында бет-бедел алуына
мүмкіндік бермей, жүрер жолына шөккен нардай болып көлденең жатып
алған — Демежан екен. Ысқақтан мансапты да, абырой-атақты да
қызғанатын көрінеді. Төртуыл ішінде үкірдайлыққа жармасатын бірден-бір
бақталасым осы деп қорқады. Ал Ысқақтың ұлыққа, халдайларға деген
ықылас-құрметі ерекше. Демежан мұны сол халдайларға жақындығы үшін
ұнатпайды, ел ішінде сүтке тиген күшіктей етіп, үнемі шетке қағып жүреді.
Үй иесінің де күткені осы болатын. Екеуі бірінің қышыған жерін бірі
қасып, тез тіл табысып кетті. Дохалдай да ештеңесін жасырмай, өзінше
ағыл-тегіл «сыр» ақтарды. Өзі қазақты керемет жақсы көреді екен. Оның
ішінде бала жастан бірге өскен Төртуыл кісілеріне деген сый-құрметі тіпті
басқаша. Осы күнге дейін ешқайсысымен іщəй десіп, тілге келген жері жоқ.
Тек сондай тамаша жұртты, өздерінен бір ұл тумағандай, Демежан сияқты
қаны бөтен, қайдағы бір кірменің билеп отырғанына бұл да қатты
қорланатын көрінеді. Халдайлар үшін қазақты кім билесе де бəрібір ғой.
Бұл тек Төртуыл жігіттерін аяғандықтан, жаны ашығандықтан айтып
отыр... Рас, Демежанды аймақтың əміршісі Ши-амбы сүйейді. Əрқандай
ұлықтың жергілікті жұрттан шыққан сондай бір адамға сүйенетін əдеті ғой.
Бірақ олар да қанша тұрар дейсің. Ши-амбы қазір ауру, төрінен көрі жуық
десе де болады... Демек үкірдайлық мансап Төртуылдың өз азаматтарына
тиетін кезі де алыс емес. Сонда болашақ үкірдай кім болмақ? Бұл туралы
халдайлар өзара ақылдасып, осы Ысқақ мырзаға тоқтапты. Бұдан басқа
лайық кім бар, шынында? Тыныбай болса — жалтақ, Көксеген болса — бір
беткей, нойыс... Сонда үкірдайлыққа Ысқақтан артық адамды қайдан іздеп
таппақсың?!
Демек, қазақтың игі жақсыларының да, халдайлардың да ортақ жауы —
Демежан. Содан неғұрлым тезірек құтылса, небір талапты азаматқа жол
ашылмақ. Демежанның ойлап жүргені — бұл елдің қамы емес, өз мүддесі.
Өзі кірме болған соң, Төртуыл үшін бас қатырып қайтеді?.. Əне, маңайына
кілең өзі сияқты жоқ-жітік, кірмені жинап алып, Абдырадан тоған
қаздырып жатыр. Ондағы ойы — кедей-кепшіктің қарнын тойдырып,
қолтықтарына дым бүркіп, осы елдің ер-азаматына, ру басыларына қарсы
айдап салмақ. Төртуылды көпе-көрінеу ыдыратып, қайдағы бір көлденең
көк аттыларға жем етпек... Демежанның кəрі Ши-амбыны жай алдап
жүргені болмаса, Маншың өкіметіне деген адалдығы да тым күмəнды.
Оған дəлел — ішкеріден жер ауып келген сенімсіз қытайлармен əмпей
көрінеді. Қаладағы Ли-шансың деген саяси қылмыскермен көп жылдан бері
үйірлігі бар. Оны азырқансаң, осында айдауда жүрген екі қытайды өз
зəйімкесінде жасырын ұстап отыр. Бұл жайды жоғарғы ұлықтар білмейді
ғой. Білсе, Демежанның маңдайынан сипамайды.
Осы сөздердің бəрі де Ысқақтың құлағына майдай жағып еді. Апиынға
елтіген екі дос қайта-қайта төс түйістіріп, бұдан кейін мəңгі ажырамасқа
серт байласты. Қонақтар қайтарда үй иелері Ысқақтың бала-шағасына бірбір киімдік жібек үлестіріп, мол сый-сыяпат көрсетті. Тарту-таралғының ең
үлкені аттанар кезде мəлім болды. Дохалдай осы елге аты шыққан, үстінен
су төгілмейтін, əйгілі қара жорғаны жетектеп əкеліп, көлденең тартқанда,
Ысқақтың мүлде есі ауып қала жаздады.
– Дохалдай досым-ау! Мынауың тіпті бұл өлкеде жоқ сый болды-ау...
Мұның қолқасын қалай қайырам? — деген қуанғанынан жылап жібере
жаздап.
– Екеуіміз төс қағысқан дос-тамыр болдық қой. Жақын достар арасында
нелер ауыспайды дейсің. Ер мойнында қыл арқан шірімес. Тірі жүрсең бір
қайтарарсың, — деді Дохалдай да қатты толқыған адамның кейпіне түсіп.
Бірақ халдайдың қолқасы көп күттіретін, тым алыстағы нəрсе емес екен.
Басқалар атқа мініп жатқанда, екеуі қара жорғаның «құйрығын майлау»
үшін ішке қайта кірген. Бұлар төргі үйде бір-бір тостаған қытай шарабын
тартып жіберген соң, Дохалдай бұрыштағы темір сандықтан су жаңа
алтыатар наган алып, Ысқақтың қолына ұстатты.
– Бұл заманда қарусыз жүруге болмайды. Дос бар, дұшпан бар... Осы
қарумен досыңды қорғап, жауыңды жайрататын бол!.. Ата білмесең иенге
барып, аң атып жаттығарсың, —деп наганға қоса бір қорап оқ ұсынды.
Ысқақ наганды алды да, шапанының ішкі қалтасына сүңгітіп жіберді.
Көп сөз айтып шашылған жоқ:
– Түсіндім, тамыр... Ар жағын өзіме қоя бер! — деді бар болғаны.
Дүниеде жақсылық атаулы асыл тас сияқты сирек ұшырасқанмен,
жамандықтың қашанда үйірімен жүретін əдеті ғой. Олар бірін-бірі иісінен
сезіп, күншілік жерден іздеп келіп табысады. Қара ниетті халдай мен
ындыны жаман Ысқақ та бір-бірімен бейуақта осылай табысып еді.
VII
Жылдағы дағдысы бойынша жайлауға қарай үдере көшкен ел өздерінің
байырғы мекен-қоныстарына келіп орныққанына да бірнеше күндер
болған. Бетегелі беттер мен қау боп өскен қалың қияқтың, бүргенді,
тоғайлы сай-саланың сонысы əлі басыла қойған жоқ. Өзен бойларындағы
кейбір шүйгін қоныстарда барақы, биік қаудың арасынан құлын мен
торпақтың жоны зорға қылтылдаса, жүгіріп өткен иттің, қозы-лақтың
қылпы көрінбей, сусылдаған сыбысы ғана білінеді. Ойдың қара отынан
жеріп, балбыраған балаусаны аңсап келген көп жылқы қалың уқорғасынды
ашырқана асап, ауыздарынан ақ көбік аққанша мелдектеп бір тоятын шақ.
Ал уқорғасынға жайылған жылқының уыз қымызын ішіп көрсең ғой!
Жұпар иісі кеңсірік жарып, шал-шауқанды шалқасынан түсіргендей, көбігі
сынып, шамырқанып тұрады.
Биыл иығынан бір батпан жүк түскендей болып, Абдырадан алынатын
жаңа тоғанның жұмысын бастап беріп келген Демежанның да бір көңілді
шағы еді. Биылғы жаз бел шешіп бір демалатын, берекелі, бейбіт жазым
болар деп, жайлауға да жақсы ниетпен келген. Жылдағыға қарағанда биыл
биені де мол байлатып, жаңа жұртқа бір өңкей ою-өрнекті, ақ шаңқан үйлер
тіккізіп, елге де, өзіне де қызық бір салтанатты жаз өткізбек болатын. Бибі
бес жасқа толған Назарбектің тайға мінген тойын да осы жайлау үстінде
жасамақ болып, ауылдың жігіт-желең, қыз-қатыны қазір сол алдағы
мерекенің дайындығында жүрген.
Осындай мəре-сəре бейбіт кештердің бірінде ауылға ат-көлігі де, сырт
пошымы да бөтен, бір топ қонақ келіп түсті. Кілең күміс ер-тұрманды, қаба
жалды, жатаған аттар мінген, қызылды-жасылды, жырық етек сырма
шапандары тобығына түсіп, бастарына шошақ төбелі айыр қалпақ киген
еңгезердей ірі кісілер. Əлгілердің жаңағы елден ерек киім үлгісімен бірге,
аяқтарындағы қалың ұлтанды, бітеу бас, оюлы етіктері де ауыл адамдарына
бір түрлі қызық көрініп, қонақтар аттан түсіп үйге кіргенше бала-шаға
үдірейісіп, үлкендер ауыздарын ашып қарап қалған-ды... Алыстан ат
терлетіп, əдейі келген бұл бес кісі — Дөрбілжінге қарайтын Орқашардың
қалмақтары еді.
Демежан бұл хабарды ауыл сыртындағы төбе басында отырып естіген.
Бір қиырдағы қалмақтардың жай жүрмегені белгілі. Жүрегі бір
жамандықты сезгендей, тыжырынып қалды. Дегенмен қонақ үйге түскен
жат жұрттық жолаушыларды көп күттірмей, өзі келіп амандасты.
Айтқандай-ақ, төр алдында бедірейіп бес қалмақ отыр. Бесеудің бірі —
өз үлгісінде сəнді киінген, отыздар шамасындағы жас жігіт те, қалғандары
— жасы ұлғайған егде кісілер. Өздері шетінен қазақшаға судай екен.
Көшпенділердің салтымен, ауыл-аймақтың амандығын, үй иесінің саусаламаттығын жездей қақтап сұрастырып жатыр... Бəрінің басшысы —
ортада отырған жаңағы жас жігіт болса керек. Демежан оның өңін
шырамытқандай болып, «осыны қайдан көрдім» деп ойланып қалып еді.
Жігіттің өзі еске салды: көктемде Ши-амбынын тойында Мадан
үкірдайдың қасынан көрген екен. Бұл — Тарбағатайдағы қалмақтың
Маданнан кейінгі тағы бір бетке ұстар белгілі адамы — Қолқа зəңгі еді.
Демежан кеш батпай тұрғанда бір малға бата жасатып, алыстан сусап
келген жолаушыларға тез қымыз əкелуге бұйырды. Қонақтар əзірше көп
шешіле қоймай, сұраққа ғана жауап беріп, бұйығы отыр. Қазақ салтында
үйге түскен қонақтың өзі бастап айтпаса, келе салып бұйымтай сұрау
əдепсіздік болады. Ол жағы кейін жата-жастана, не аттанарда сөз болуға
тиіс. Сондықтан «осынау бес бірдей ойрат əулетін біздің жаққа қандай жел
айдап келді екен?»... деген сұрақ Демежанның көкейінде тұрса да, сыртқа
шығаруға асықпады.
Қолқа тілінің аздап білінетін мүкістігі болмаса, қазақша атылып шешен
сөйлейтін, қазақ-қалмақ үрдісіне аса жүйрік жігіт екен. Демежанды
сырттай жақсы білетінін, оның ел ішіндегі беделі қалмақ жұртына да
кеңінен мəлім екенін жорта тілмен əдемі жеткізіп отыр.
– Қазақ деген іргелі, үлкен халық қой. Біз сіздерді өзімізге үлгі тұтамыз,
— деді ол бір сөзінде. — Қазақ-Қалмақ — бір атадан тараған, киіз
туырлықты бір елміз. Ежелгі ерте заманда, Гун деген ұлы қағанат тұсында
бұл ағайынды екі халық үнемі бірге көшіп жүрген екен. Бір тілде сөйлепті,
бірдей тұрмыс кешіріпті... Содан күндердің бір күнінде əлгі халықтың бір
бөлігі: «Біз енді кең далаға барамыз. Сол ұлан-байтақ далада емін-еркін
көшіп жүретін қазақ боламыз» деп, Алтай тауларынан асып, батысқа қарай
көшіпті де, екінші бөлігі: «Біз ешқайда көшпейміз. Осында мəңгі
қалмақпыз» депті. Сөйтіп жаңағы ауа көшкендер «Қазақ» атаныпты да,
көшпей қалғандар «Қалмақ» атаныпты... Бірақ екеуі де төрт түлік малдың
сүмесін ішіп, етін жеп, бұрыңғыдай көшпенділікпен өмір сүріпті. Егер
біздің арғы аталарымыз сол жолы тартпақтамай бірге көшіп кеткенде, біз де
қазір қазақ болып жүреді екенбіз, — деп Қолқа рахаттана күлді.
Демежан бір сөздің кезегінде қалмақтардың бұл Шығыс Түркістанда
тағы қай жерлерде қоныс теуіп отырғанын сұраған. Қолқа бұл жағынан да
мол хабардар екен. Қалмақтың бұл аймақтағы негізгі мекені Орқашар мен
Қобық болса, Ұранхай аталатын тағы бір бөлігі Алтай өңірінде көрінеді.
Сонан соң сан жағынан молырақ орналасқан бір жері — Бұратола, Іледегі
Монғолкүре ауданы... Естуінше, Қашқариядағы алты шəрі жақты мекендеп
қалғандары да бар деседі.
– Бірақ жаңағылардың бəрін жинағанда, сан жағынан осындағы
қазақтың ширегіне де жетпейді, — деді Қолқа. — Солардың бəрі баяғы
өзіңіз білетін Жоңғар хандығы талқандалып, шаңырағы ортасына түскенде,
əр жерде шашылып қалған орданың сынығы, ойрандалған ойрат ұрпағы
ғой бытырап жүрген. Сайда саны, құмда ізі жоқ... Сірə, басымыз бір жерге
қосылмай, осылай өтетін шығармыз дүниеден.
Алайда бұл жұмбақ жолаушылар шаруа жайын ертеңге қалдырмады.
Шай дастарқаны жиналып, ет піскенге дейінгі оңаша қалған бір əредікте,
Қолқа түсін суыққа сала отырып, əдейі келген бұйымтайларын жеткізді.
Сөзінің арты зілді, салмақты жатыр. Бұлар осы жақында ғана бір үйір