Тағдыр - 02

Осы кезде ойыннан от шығып кетер деді ме, Бадымжап пен Əсенажы
араға түсіп:
– Қойындар, жігіттер.
– Ойынның аяғы шынға айналып кетіп жүрмесін, — деп екеуіне басу
айтқан болды.
Дабынтай əлдебір дауды бықсытып, бастауын бастағанмен, теке тіреске
келгенде, ішмерез арам адамдардың əдетінше, тез тайқып кететін. Бұл
жолы да жылдам жуасып, айтар уəж таппай жасыңқырап қалды.
– Менікі — жай сөз сырағысы ғой. Қазақтың көбі орысқа қарап кеткен
соң, бұлар да туыстарынан бөлінбейтін шығар деп айтқаным да, — деді өз
сөзін жуып-шайып.
Ойда жоқта оқыс басталған тартыстың арты немен тынары əлі де
белгісіз еді. Дəл осы сəтте есік айқара ашылып, Ши- амбының алдында
отыратын хатшысы — көзілдірікті кəрі қытай көрініс берді. Ол босағада
сіресіп тұрған қалпы:
– Демежан мырза, Сізді Тарбағатай жəне Алтай аймағының əміршісі,
ұлы мəртебелі Ши-амбының өзі рақымы түсіп, құзырына шақырады, —
деген сөздерді салтанатты түрде, балғамен ұрғандай етіп, нақпа-нақ айтып
шықты.
Қап, Дабынтайды енді қайтып бас көтерместей етіп, сілікпесін шығарар
кез келіп еді. Ойда-жоқта мынаның келіп киліккенін қарашы! Демежан,
лаж жоқ, көмекшінің соңынан ілесті.
Тарбағатай жəне Алтай аймақтарының бірден-бір билеушісі, Цин
империясының жоғары дəрежелі төтенше өкілі — Ши- амбының отыратын
жайы шағын кеңсенің бір қапталын тұтас алып жатқан-ды. Демежан
қабылдау бөлмесіне кіргенде, іш жақтан топырлап бірнеше адам шықты.
Бір өңкей айдарлары шұбатылған, шойжелке жуандар. Бұлардың киім
порымына, сырт тұлғасына қарап-ақ осы аймақтағы халдайлар тобы екенін
ажырату қиын емес еді. Топтың ішінен мысық мұртты, қысық көз, сидиған
тарамыс денелі Шихалдай мен айдары тоқпақтай шойын қара Дохалдайды
бұл анық таныды. Осы бір айдарлы алпауыттарды көргенде, Демежанның
жылан көргендей жиырыла қалатын əдеті. Бұған жанағы Дабынтайдың
қыжылы қосылып, ішке кірерде жас жігіттің бойын əлдебір ыза кернеді.
Есіктен төрге дейін қабат-қабат қалы кілемдер төсеп тастаған абажадай
кең залдың төріндегі жасыл мəуітімен тысталған аласа тақтаның үстінде
əміршінің өзі жалғыз отыр екен. Бүгін, не үшін екен, тым салтанатты
көрінді. Басында шошақ төбесіне қозалы асыл тас орнатылған, етегі
делдиген айыр қалпақ. Үстінде сол қалпақ түстес, шұбалаңдаған ұзын
жеңінен саусағының ұшы əрең көрінетін, қызыл-күрең жібек халат.
Қалпақтың маңдай тұсына жəне халаттың алдыңғы екі өңірі мен жон
арқасына алтын зермен қырғауыл суреті кестеленген. Цин империясында
бекзада-чиновниктер тоғыз топқа бөлінеді. Əрқайсысының аң мен құсты
бейнелейтін өз эмблемасы бар. Екінші дəрежелі бекзаданың белгісі —
алтын қырғауыл. Егер мына халат басқа түсті болмай, сары жібектен
тігіліп, қырғауыл орнында айдаһар бейнесі тұрса, онда императордың өзі
болып шығар еді. Əр аймақтағы амбы-губернаторларда —сол Еженханның
кішкентай көшірмелері іспетті.
Салт бойынша, Ши-амбының алдына кірген бағынышты адамдар есіктің
көзінде намаз оқыған адамша жүгініп отыра кетіп, маңдайын үш рет жерге
тигізіп, бас ұруға тиіс болатын. Əлде кеудесін булықтырып, əлі тарамай
тұрған ашу-ызасы жібермеді ме, Демежан бұл жолы өйтіп тоңқаңдап
жатқысы келмеді. Бейне шетелдің адамынша, үлкен залдың орта тұсына
келіп, сəл иіліп тəжім етті де қойды. Жас жігіттің қабағындағы кірбеңді
Ши-амбы да байқап қалса керек, бұған жымия қарап, бас-аяғына бажайлай
көз салып өтті де:
– Демежансың ба? Мен сені танымай қала жаздадым ғой, балам-ау! —
деді барынша жұмсақ сөйлеуге тырысып. Май басқан тамағы
қырылдаңқырап, үні жарықшақтанып естілді.
– Мен ғой, ұлы мəртебелім. Сіз шақырды деген соң келіп тұрмын.
– Кел, отыр. Əңгіме бар... Өзін мүлде өзгеріп кетіпсің ғой, — деді Шиамбы өзіне таяу тұрған орындықтардың бірін нұсқап. — Мен сені орыс
елшілігінен келген біреу ме деп қалып ем...
Демежан ұлықтың нені меңзеп тұрғанын енді аңғарды. Үстіндегі киімін
ұнатпай қалғаны белгілі.
– Қанша дегенмен шекарада тұрамыз ғой, ұлы мəртебелім. Жақында
орыстармен келіссөз болады дегенді естіп, бір қажеті болар деп, өзіме жаңа
киім тіктіріп едім, —деді Демежан ұлықтың алдында еркін сөйлейтін
əдетімен. — Егер Сізге ұнамаса, шешіп-ақ тастайын...
– Бəсе, бүгін сенен көрші елдің əсері қатты байқалып тұр, — Ши-амбы
темекімен ысталған орсақ тістерін көрсете суық жымиды. — Өзіне жарасса
кие бер. Киім — кісінің сырт көркі ғой. Тек ішін таза болсын, балам.
– Адамның ой-санасы, сырт құбылысы, бəрі өзгеруі мүмкін. Тек жүрек
қана өз қалпын сақтайды, ұлы мəртебелім, — деді Демежан Конфуцийдің
белгілі қағидасын əдейі қайталап.
Ши-амбы бұл күнде елудің ішін аралап кеткен, шанжау-шанжау сирек
сақалы мен мысық мұртын бір шама күтіп ұстайтын, аласа бойлы, ақбөрте,
семіз кісі еді. Маньчжур салтымен өріп қоятын көкбурыл айдары соңғы
жылдары тым жіңішкеріп кеткен соң, шүйдесіне түйіп, тор-желіммен
бекітіп тастаған. Жүрегін май басып, толыңқырап кеткендікі ме, сəл
қозғалса демігіп қалатыны бар. Соңғы бір аптада сырқаттанып кеңсеге
келмеген ұлықты Демежанның бірталайдан көріп отырғаны осы еді.
Көзінің алды күлтілдеп, əлденеден қажып-шаршағаны білінеді. Қол
астындағы қарашыларына апиын тартуға қатал тыйым салғанымен, сол
пəледен Ши-амбының өзі əлі айыға алмай жүр деп еститін-ді. Əлде соның
зардабы ма, əйтеуір, бір нəрседен уланғаны байқалады.
Осы ғасырдың бас кезінде апиынды Қытайға əкеліп таратқан
ағылшындар болатын. Дүниеде мұндай жұқпалы дерт болмас. Айналасы он
шақты жылдың ішінде бүкіл елге індет боп жайылып, əскери қауым мен ақ
сүйектер ортасы көздері кілмиген апиынкеш болып шыға келді. Ұлт қамын
ойлаған қытайдың көзі ашық зиялылары шеттен кірген бұл қызыл көз
пəлеге қарсы шығып та көрді. 1840 жылы Шанхай портына апиын тиеп
əкелген ағылшын кемесіне от қойып, өртеп те жіберді... Бірақ одан да еш
нəтиже шықпады. Қайта соның сылтауымен ағылшындар Қытайға қарсы
«Апиын соғысын» жариялап, оп-оңай жеңіске жетті де, мешеу мемлекеттің
қыр көлеңкесіне енді түспестей болып, біржола мініп алды...
Ши-амбы алдындағы күміс табақшада түтіндеп жатқан ұзындығы екі
сүйемдей имек трубкасын самарқау көтеріп, бір-екі мəрте құшырлана
сорды да, етегі делдиген шолақ танауынан көк түтінді сыздықтата
шығарды.
– Менің досым Керімбай зəңгінің9 халі қалай? Ата-ана, туысжегжаттарың күйлі-қуатты жүріп жатыр ма? — деді əлден уақытта
Демежанға қайта бұрылып.
– Əкеңіз биыл қалаға келуді сиретіп кетті ғой.
– Көңіл бөліп хал сұрағаныңызға рақмет, ұлы мəртебелім.
Туыстарымның бəрі де өзіңіздің қамқорлығыңызда мал-жанын бағып,
саушылықта жүріп жатыр. Біздің ауылдар жақында Еміл бойындағы
қыстауларынан көтеріліп, Боздақ даласына көшіп келіпті деп естідім. Əкем,
сірə, жылдағы əдетінше, жабағы жүндерін қырқып болған соң, ел жайлауға
шығар алдында қалаға бір рет келіп қайтатын болар.—Демежан ішекше
шұбатылған осы сөздерді өзін əбден мезі еткен ақсүйектер мəнерінде
тоқталмай айтып шықты.
– Керімбай зəңгіге деген менің сый-құрметім ерекше екенін өзің де
білесің, — деді Ши-амбы сөзін жалғастырып. — Сіздің əкеңіз алды-артын
ойлайтын өте ақылды кісі ғой. Ал ақылды адамдар қашан да құрметтеуге
татиды.
Ши-амбы бұдан ары кешегі алпысыншы жылдардағы дүрбеленде
Керімбайдың желіккен көтерілісшілерге қосылмай бейтарап қалғанын атап
өтті. Өз басы ғана емес, қоластына қараған бүкіл Төртуыл тайпасын
желіктірмей басып ұстаған да — сол Керімбай екен. Керімбайдың сондағы
көрегендігін, өкіметке опалылығын империя жоғары бағалайды екен. Енді
жергілікті Маншың өкіметі де Керімбайға зор сенім көрсетуге, оған ерекше
праволар беруге əзір көрінеді.
Өз əкесі туралы айтылған жылы сөзге Демежанның көңілі өсіп, ұстап
тұрған құрыс-тырысы сəл жазылайын деді. Бірақ сөз аяғы неге соғарын
біле алмай, əліптің артын күтіп қалды.
– Ал сенің өз басыңа келсек, — деді Ши-амбы дауысын соза, сөз
арасында ыңылдап алатын əдетімен. — Сен жеке Керімбай зəңгінің ғана
баласы емессің, менің де туған балам сияқтысың. Қаршадайыннан менің
қолымда өстің. Ханзуша10 тіл үйреніп, осындағы бекзадалармен бірдей
білім алдың. Мемлекеттің тілін, заңын білетін сен сияқты көзі ашық
азаматтар біз үшін қашан да қадірлі.
Күні ертең осындағы қазаққа бас болатын — сендер емессіңдер ме?!
Үлкен ұлықтың майда қоңыр үні мен жылы-жылы сөздері жанына
қанша жаққанымен, «апыр-ау, осының бəрін бұл кісі маған неге айтып
отыр?» деген ой Демежанның басынан кетпей қойды. Бұдан ары үндемей
қалуға тағаты жетпей, өз тарапынан бір сөзді қыстырып қалды:
– Мен су ішкен құдығыма түкіріп кететін адам емеспін, ұлы мəртебелім.
Өзіме жақсылық жасап, тəрбиелеген сіздің құзырыңызда қызмет етуге
əрқашан əзірмін, — деді толқи тіл қатып. —Тек кісінің намысына тиетін
кейбір жайлар болмаса...
– Бөгелме, көмейінде бірдеме тұр ғой, айта бер, — деді Ши-амбы езу
тартып.
– Айтсам, патшалардың патшасы, көктің ұлы Еженхан бейне аспандағы
күн сияқты жер бетіндегі бағынышты құлдарын тегіс нұрландыруға тиіс.
Мейірімді əке өз балаларын алаламай, бəрін тең көрмейтін бе еді...
Билеушілер туралы Конфуцийдің қағидасынан алынған бұл сөздерді
Ши-амбы теріс дей алмады.
– Иə, дұрыс қой... Айта бер, — деді жұмсақ тақтаға оң жамбасымен
аунап түсіп.
– Олай дейтінім, осы аймақта қазақ, қалмақ, маньчжур, сібе-солаң
сияқты əр алуан ұлттың өкілдері жасайды. Бірақ солар ұлы императордың
қамқорлығын бірдей
көріп отыр ма? Біреулер үстем саналып, айрықша, артық ұқықтан
пайдаланса, енді біреулер бұратана, кірме атанып, кемдік, қорлық көріп
отырған жоқ па. Айтыңызшы, ұлы мəртебелім, осы да əділдікке жата ма?
– Анығырақ айтқанда? — деп қалды Ши-амбы сұрлана ширығып. Өз
сөзінің ұлыққа ұнамай қалғанын Демежан да сезді, əрине. Бірақ не де болса
басталған əңгімені аяқтауға бел байлады.
– Менің айтайын дегенімді өзіңіз де аңғарып отырған боларсыз, ұлы
мəртебелім... Осындағы халдайлар Тарбағатайдан ағатын өзен атаулыны
түгел иемденіп отырғанда, жаңағы өзіңіз мадақтаған менің əкем
Керімбайдың бір құлақ суы, не егін салатын тұрақты жері жоқ. Бізге
қарағанда торғауыт қалмақтың жағдайы əлдеқайда жақсы. Олар тым
құрыса алым-салықтан жеңілдік алып отыр... Ал сібе-солаң алпауыттары
ағып жатқан өзеннен су бөліп бермек түгіл, қазақтар тоғандарынан малын
суарса айып төлетеді... Осындай жайлар халықтың намысына тимейді деп
ойлайсыз ба?
Соңғы сөз Ши-амбынын шымбайына батып кетті білем, судыраған
көлдей шапанын сүйретіп, орнынан көтеріле берді. Ұзын трубкасын
түтіндеткен күйі, шүберектен сырыған қалың ұлтанды, қайқы бас жібек
шоқайының дыбысы да білінбей, қалы кілем үстінде қаздай мамырлап, əрібері жүрді. Ресеймен арадағы шекара мəселесі толық шешіліп болмай,
аймақ тағдыры қыл үстінде тұрған сын-сағатта осы өңірдің негізгі халқы —
қазақ арасынан мынадай пікірдің тууы жəне ол анау-мынау біреу емес, өзі
тəрбиелеп өсірген қолтума, жақын адамынан шығуы ұлықты бір сəт ауыр
ойға қалдырып еді. «Осының бəрі орыстардың, əсіресе, Шəуешектегі орыс
консулы Николай Балкашиннің əсері емес пе екен?» деген күдік туды оның
көңілінде.
Иə, иек астында орыс елі тұр. Қашан заңды шекара белгіленіп, іргеңді
бекітіп алғанша, бұқара халықпен санаспасқа болмайды. Осыдан екі күн
бұрын сонау Пекиннен үкілі почтамен арнайы пакет келген. Қазіргі
почтаның жайы белгілі, жоғарғы император кеңесінің бұйрығы ай
жарымдай жол жүріп, мұның қолына əрең жетті. Таңбалы таныс пакет
қолына тиген сəтте Ши-амбы, салт бойынша, алыс астана орналасқан
шығыс оңтүстікке бетін бұрып, үш дүркін жерге бас қойып, императорға
тəжім етті... Сол төтенше бұйрықта жақында Тарбағатайға орталықтан
шыққан шекара комиссиясының баратынын хабарлап, Ши-амбыға осы бір
жауапты науқанның басы-қасында болуды қатты қадағалап тапсырыпты.
Онда орыс елшілерімен қалайда тіл табысу, шекара бөлісін тез арада даушарсыз, ұрыс-қақтығыссыз сəтімен аяқтау міндеттелген. Ал шекара
бөлісінің ың-жыңсыз бейбіт өтуі, көп жағдайда, жақында екіге бөлінгелі
тұрған қазақтарға байланысты екені айтпаса да түсінікті.
Əсілі, Ши-амбы өз басын ұр да жық, бір беткей, қатал басшылардың
қатарына қоспай, нені де болса ақылға салып істейтін, қара күштен гөрі
айла-тəсілді артығырақ санайтын, халықшыл адаммын деп есептейтін-ді.
Онысы негізсіз де емес. Жергілікті қара халықтың ойынша да, Ши-амбы
баяғы қылышынан қан тамған Хэбен-амбымен салыстырғанда, кең қолтық,
қайырымды ұлық сияқты көрінетін. Ши-амбынын өзі де бұрынғы
ұлықтардың қателіктерін қайталамауға тырысушы еді. Шынында да, қара
күштен, жөнсіз қаталдықтан не шықты? Ақыры ашынған халық атой салып
атқа қонғанда, сол Хэбен-амбының өзі бас сауғалап қашуға мəжбүр болған
жоқ па. Оның салдары оңайға түскен жоқ, Тарбағатай аймағы жеті-сегіз
жылдай өкіметсіз қалып, мұндағы ел жүген-құрықсыз шу асауға айналды.
«Ұра берсе құдай да өледі» дегендей, шындаса өкімет əскерінің де
жеңілетінін түсініп, аз жыл болса да бостандықтың дəмін татып үлгерді...
Қайта, түбі қайыр болып, уыстан шығып кеткен Шынжаң өлкесі сəтімен
қолға қайта оралды десейші. Ішкі өлкелер «Тайпин көтерілісімен» əуре
болып жатқанда, Шынжандағы ұйғыр-дүнген дүрбелеңі одан арман
асқынып, өрши түссе қайтер еді?! Егер орыс армиясы дер кезінде қол ұшын
беріп, Құлжадағы бүлікті басуға көмектеспегенде, ондай қаралы күннің де
ауылы алыс емес еді-ау.
Араға біраз үзіліс салып, жетпісінші жылдардың басында Маншың
өкіметі Шыңжанға қайта оралғанда, сарай маңындағы қызметінен
төмендетілген Ши-амбы Тарбағатайға жіберілді. Осында тəртіп орнатып,
бетімен кеткен жұртты жөнге сал деп қолына шексіз билік берген. Жаңа
əміршінің көптің көңілінен шыққан бір жері — бұл Құлжадағы секілді
халықтан кек қайтаруға, көтеріліске қатысқан адамдарды жаппай жазалауға
ұмтылған жоқ, ақыл-айламен жұрт көңіліндегі жараны майдалап жазуға
тырысты. Көтерілістің басты күштерінің бірі болып, Маншың əскерін
Манасқа дейін қуып барған Байжігіт рулары кейін Тарбағатайға қайта
оралған кезде, олардың айыбын бетіне басып, қатал жазаға тартуға
асықпады...
Ши-амбының кең қолтық, көнтерілігін білсе де, Демежан ұлықтың мына
бөгелісінен сезіктеніп, «осы мен тым артығырақ кетіп қалған жоқпын ба»
деп қысылыңқырап отырған. Бір мезетте арт жағынан таяп келіп, өзінін оң
жақ иығына баппен салған қолды сезді. Бүркіттей бүріп түсетін тебінді
тегеуірін емес, жеп-жеңіл, жұмсақ алақан.
– Демежан, сен негізінен дұрыс айтып отырсың. Сөзінде албырттық
болса да, ағаттық жоқ, — деді мұнын арқасынан аялай қағып. — Бірақ сен
айтқан кінəның бəрі мен ойлап тапқан нəрсе емес, менен əлдеқайда бұрын,
ежелден қалыптасқан тəртіп. Белгілі тарихи жағдайларға байланысты бір
халықтың молырақ сенімге, үлкенірек үлеске ие болғаны да, енді бір
халықтардың кейде жау, кейде дос саналып, шөміштен қысылып келгені де
рас. Сен сібе-солаң жұртынан шыққан халдайларды тілге тиек қып
отырсын ғой... Егер олар кейбір артықшылықтарға не болса, сол үшін
сіңірген енбегі бар шығар. Анығына келсек, осы өлкеге алғаш жорық
жасалғанда, қашан өкімет келіп орныққанша, одан кейін де шекара
күзетінде болып, империя мүддесін қорғаған — сол халдайлар емес пе еді?
Олар күні бүгінге дейін өздерін Еженханның тұрақты əскеріміз деп
санайды. Қалмақтар да солай. Біз сібе-солаң жəне қалмақ семьясынан туған
əрбір ұл балаға он сегізге толғанша өкімет тарапынан сауға төлеп
тұрамыз... Бірақ есінде болсын, мұндай тəртіп жеке бізде ғана емес,
орыстарда да бар. Мəселен, Ақ патша өзінін қарулы жасағы қазақорыстарға ерекше артықшылықтар беріп отырған жоқ па!
– Сонда бұл айырмашылықтың жойылатын кезі бола ма, ұлы
мəртебелім? Жоқ, əлде мəңгі-бақи осылайша кете бере ме? — деді Демежан
шыдамы сарқылып.
– Асықпа, сəл сабыр етсең бəрі де жөніне келеді, — деп Ши-амбы
төрдегі орнына барып отырды. — Біздің өкіметтің қазақтарды бұл өлкеге
заңсыз қоныстанған халық деп, бүгінге дейін мойындамай келгені рас.
Жақында үлкен өзгеріс болады. Келесі айдан бастап Ресей иелігіндегі елдер
мен біздің арамызда мемлекеттік шекара белгіленбекші. Сол шекара
бекігеннен кейін ғана, біз өз қарауымыздағы халықтарды түбегейлі танитын
боламыз.
Осы сəт Демежанның есіне манағы Дабынтайдың көкесін сөзі түсті де,
көкірегін кернеген қыжыл қайта көтеріліп, көмейіне тірелген сөзді ірікпей
айтып салды:
– Ендеше, біреулер: «қазақтарды түгел орыс жеріне көшіреді екен» деп
қауесет таратып жүр. Сіз бұған қалай қарайсыз, ұлы мəртебелім?
– Кімдер оны айтып жүрген? — Ши-амбы селт етіп басын көтеріп алды.
– Атын айтпай-ақ қояйын. Бірақ қазақты көшірсек, жеріміз кеңитін
болды деп, əлден-ақ қуанып жүргендер бар.
– Сандалыпты! Бұл — жаулардың əдейі қастықпен таратып жүрген
өсегі, — деп Ши-амбы ашумен ширыға түскен. Сəлден соң қайта
жұмсарғандай болды. — Біздің ұлы империямыз — көп ұлтты мемлекет.
Біз қанатымыздың астына кірем деген халықты өзімізге қосып алмасақ,
ешқайсысын шетке қағып қумаймыз... Өзің ойлашы, қазақтар бұл өлкеден
көшіп кететін болса, сен екеуіміз сонда кімге билік жүргіземіз? — деп ұлық
өз сөзіне өзі қарқылдап күліп алды.
«Иə, бұл айтқаны қисынға келеді, — деп ойлады Демежан. — Өз еркіне
салса, Ши-амбы қарауындағы халықты ешқайда бытырататын ойы жоқ
секілді. Айтты-айтпады, мұның жарым патша болып шалқып отырғаны
осындағы қалың қазақтың арқасы емес пе. Айтқанға көніп, айдағанға
жүретін, мұндай тіске жұмсақ момын елді қайдан табады?»
– Жақында екі елдің шекара комиссиялары осы Шəуешекке келіп бас
түйістірмек, — деді Ши-амбы ойын ары қарай сабақтап. — Шекара
бойының картасы баяғыда-ақ жасалып болған. Комиссияның ендігі міндеті
— шекара сызығы жүретін межені нақты айқындап, əр жерге ала баған
орнатып, белгі соғу ғана. Шекара бөлісіне біздің мекемеден де біраз адам
қатынасып, көмектесетін шығар. Соның біріне өзіңді лайықтап отырмын.
Бұған қалай қарайсын? —деп алдында жатқан əлдебір тізімге үңілді.
– Əміріңізге құлдық, ұлы мəртебелім. Мұндай тарихи оқиғаға куə
болудың өзі бір ғанибет шығар, — деді Демежан ойланбастан. — Комиссия
қашан келмекші?
– Кешікпейді. Осы туар айдың ортасына қарай келіп қалатын шығар.
«Елге барып қайтуға рұқсат сұраудың сəті енді түскен шығар» деп
ойлаған Демежан, ұлықтың мынадай көңілі түсіп тұрған кезін пайдаланып
қалмақ болды.
– Ендеше, ұлы мəртебелім, маған бір он шақты күнге демалыс бересіз
ғой деймін. Елге барып, əкейге сəлем бермегелі де біраз уақыт болды.
Оның үстіне, əйелім қырдың қызы емес пе, ауылды сағындым деп,
мазамды əбден кетіріп жүр.
– Жарайды, ауылыңа барып қайт, — деді Ши-амбы сөзге келместен.
Сонан соң езуі жайылып күлді де: — жас жігіттер, осы сендер де
əйелдеріңнен қорқасыңдар ма? — деп Демежанға көзін сығырайтып,
қулана қарады.
Демежан ұлықтың не айтқалы отырғанын түсінбей, сасыңқырап қалған.
– Қорықпаймыз ғой... Дегенмен əйелдің аты — əйел, — деді қызарақтап.
– Өтірік айтпа, қорқасың,—деп Ши-амбы рахаттана күліп алды. —
Дүниеде əйелінен қорықпайтын еркек жоқ. Адам атаның өзі Хауа
анамыздың бетіне қарсы келе алмаған көрінеді. Білесің бе, бізде мынадай
бір аңыз бар, — деп, ертеде болған бip əңгімені қозғады.
Таң династиясы дəуірінде ме, əлде Сұн династиясы дəуірінде ме, бір
император əйелінен сұмдық қорқады екен. Қорыққанда тіпті əйелінің
рұқсатынсыз аяғын аттап баса алмайтын көрінеді. Осы мінезінен өзі де
əбден қорлық көріп, кейде қатты назаланады екен. «Əй, дүниеде еркектің
ең қоры, ынжығы мен шығармын. Мұнымды қарауымдағы ел біліп қойса,
нағыз масқара сонда болады ғой» деп қыпылдаумен болыпты... Күндердің
күнінде оған мынадай бір ой келеді. "Осы, əйелінен қорқатын жалғыз мен
ғана ма, əлде менен басқа да қатынжандылар табылар ма екен?» Сол оймен
бір күні қол астындағы барлық министрлері мен генералдарын түгел
сарайға шақырып алады. Үлкен ауланың бір шетіне ақ ту, екінші шетіне
қызыл ту тіктіреді. Сонан соң жиналғандарға қарап тұрып, мынадай
бұйрық береді: «Кəнекей, əйелдеріңнен қорқатындарын ақ тудың астына,
қорықпайтындарың қызыл тудың астына барып тұрындар!» Бұйрықтың
ауыздан шығуы мұң екен, бүкіл министр, уəзір, генерал атаулы топырлап,
ақ тудың астына қарай шұбырады. Қараса, тек бір ғана генерал қызыл
тудың астына барып тұр екен. Император өзі сияқтылардың көбейгенін
іштей ұнатып тұрса да: «апырым-ай, арамызда біреу де болса əйелінен
қорықпайтын еркек кіндік бар екен-ау!» деп, əлгі генералға қатты сүйсінеді.
Мұндай жаужүрек азаматты бас қолбасы етіп қойсам ба екен дегенде ойға
кетеді. Дегенмен, генералдың мынадай жанкештілікке қалай барғанын
өзінен сұрайыншы деп қасына шақырып алады да: «Кəне, себебін
түсіндірші, жарқыным. Басқалар түп-түгел ақ тудың астына жиналғанда,
сен неге елден ерек қызыл тудың астына барып тұрдың?» дейді ғой баяғы.
Сонда əлгі генерал тұрып: «Қызыл тудың астында жалғыз қалған себебім,
əйелім үйден шығарда жұрт жиналған жерде опыр-топырдан аулақ, оңаша
тұр деп қатты тапсырып еді» депті. Үміті ақталмаған император қатты
ашуланып: «жоғал көзіме көрінбей, оңбаған неме! Сенін де басқалардан
асып тұрған жерін шамалы екен» деп генералды сарайдан қуып шығыпты...
Мына əңгімені естігенде, Демежан ішек-сілесі қатып, рахаттана ұзақ
күлді. Ши-амбыдай ұлықтан əмір бұйрықтан өзге мынадай қуақы сөз де
шығады екен-ау деп, іштей сүйсініп қалды.
Ши-амбы енді байсалды, іскер адамның қалпына көшіп, Демежанға
тапсырмалар бере бастады.
– Ауылға қашан жүрмекшісің?
– Сəті түссе, уақыт оздырмай, ертең-ақ жүріп кетсем бе деп отырмын.
– Керімбай зəңгіге менің сəлемімді жеткізерсің, — деді Ши-амбы жас
жігіттің жүзіне барлай қарап отырып. — Шекара бөлініп, біреулер ары-бері
көшіп жатқан күнде де, қобалжымай, қопақтамай, сол орнында отыра
берсін. Шамасы келсе, өзіне қарасты руларды да шашау шығармай, ел
іргесін бүтін сақтауға тырыссын.
Демежан ұлықтың сəлемін əкесіне, тағы басқа ел ағаларына шыпшырғасын шығармай толық жеткізуге уəде берді.
– Керімбай зəңгіге түсіндіріп айтарсың: шекара бөлісі аяқталған соң қыр
еліне бірінші рет жанадан сайлау жүреді, — деп Ши-амбы тағы бір тың
əңгіменің шетін шығарды. — Жана сайлауда зəңгілерді біріктіріп,
үкірдайлардың11 қол астына қаратсақ деп отырмыз. Менің мөлшерім
бойынша, осы Құлыстайда жасайтын қазақтар төрт үкірдайға бірігетін
шығар. Бұл бірлестік енді кіші руларды емес, тайпалар одағын меже
тұтады. Мəселен, Төртуылдар, Керейлер, Мəмбеттер, Жұмықтар деген
секілді... Егер бытырап жүрген Төртуылдың басы бір жерге топтасып, түтін
саны мыңнан асатын болса, оған Керімбайдан артық үкірдайды шырақ
алып іздесең де таппассың деп ойлаймын.
Бұл айтылғандардың бəрі көпе-көрінеу тартылған шырға екенін
Демежан да түсініп отыр. Биылғы жылы Маншың өкіметі қазақтан
алынатын шөп бажыға неге кешірім жасағаны да енді түсінікті болды.
Ойпыл-тойпыл кезеңде халықтың көңілін алмақ болғаны. Бірақ ұлықтың
соңғы сөзінен ол бір нəрсені анық аңғарды: Ши-амбының өз басы қол
астындағы қазақтың жан-жаққа бытырап көшпеу жағында екен. Қалың
елдің іргесін бұзбай, өле-өлгенше билеп-төстеп, ырғынға батып отыра
бермек қой баяғы... Əзірше оның аңғарғаны осы. Бірақ ол мұның ар
жағында ең негізгі себеп — мемлекеттік мүдде жатқанын дəл осы сəтте
ойлап үлгірмеген екен. Ал, шындығында, қарауындағы халықтың қалпы
құрамай түгел тұруы дəл қазір Маншың өкіметіне өте қажет, көшпелі елдің
жайылым-өрісін сылтауратып, шекара аймағындағы жерлерді молырақ
қамтып қалу үшін қажет еді.
Демежан бұл жайды Ши-амбымен қоштасып шыққан соң, үйіне қайтып
келе жатқанда бір-ақ түсінді. Дегенмен өз басының бүгінгі таңда Шиамбыға артар кінəсы жоқ секілді. Əйтеуір, өз тағдырының осы бір
маньчжур ұлығымен тікелей байланысты екенін бүгін анық сезінгендей.
Мəртебелі ұлықтың бұдан сыр жасырмай, алдағы іс-жоспарларын бөлісуі,
мұның артық-кем айтылған сөздерін көңіліне алмай, баласындай баулып
бауырына тартуы, білген кісіге, кім көрінгеннің қолы жетпейтін үлкен
дəреже емес пе?!
Иə, Демежанның өз басы Ши-амбыдан ешқандай жамандық көрген жоқ.
Бірақ, не үшін екен, сонда да көңілінен бір қаяу кетпейді. Əйтеуір, қанша
аялап еркелетсе де бір жібімейтін өгей баланын көкірегіндегі мұң тəрізді,
мұнын ішінде де беріш боп қатқан бір пəле бар.
III
Ертең ауылға аттанамыз деген хабар құлағына тиісімен, Бибі сабыртағаттан айрылды. Былтырдан бері көкірегін кернеп, іште бұғып жатқан
сағыныш толқыны бірден лап етіп сыртқа шыққандай болып еді. Көз
алдына ұшы-қиырсыз кең дала, үйездеген жылқы, көк жасаңға тігілген
аппақ киіз үйлер елестеп, құлағына төрт түлік малдың қым-қуыт даңғаза
шуы, маң төбеттердің əупілдеп үргені ап-анық естілгендей болып, түні
бойы алағызып ұйықтай алмай шықты.
Жас келіншек бұл сапарға көптен бері дайындалып, ата-енесіне
апаратын сыйлықтарын, бала-шаға, абысын-ажынға үлестіретін тəтті-дəмді
базарлығын алдын ала əзірлеп қойғанды. Бүгін жол жүретін күні таңертең
қасына Демежанды ертіп шығып, базардан тағы біраз дүние алып қайтты.
Енді, міне, сол алған заттарын рет-ретімен қаттап, кілтін бұрасаң
қоңыраулап ашылатын сары ала сандықтың ішіне жайлап салып жатыр.
Демежан осы жаңа ғана Шəнішевтің атшысы Бабалықты ертіп, бір
тығыз жұмыспен қалаға шығып кеткен-ді. Бибі сол жігіттер келгенше
киініп дайын отырмақ болып, төргі бөлмедегі кісі бойы үлкен айнаның
алдына келді. Былтырдан бері келіншектің киім сəніне көп өзгерістер
енген. Бұрын ауылда киетін қос етек көйлек, оқалы қамзол, асыл тасты биік
сəукелесін тастап, қала сəніне, оның ішінде татар қыз-келіншектерінің киім
үлгісіне қарай бейімделе бастаған. Қазір де ауылға барғанда керек болар-ау
деген кейбір киімдерін сандыққа салып, жолға бір шама жеңіл киінуді
лайық көрді. Əрқайсысын бойына бір өлшеп көріп, ақыры қала мен қырдың
арасынан өзінше бір ұнасымды үлгі тапқандай болып еді. Ауылдың көк
торғыннан тігілген қос етек көйлегін, қызыл қатипа қамзолын таңдады да,
аяғына қаланын хром етігін киіп, басына жібек шашақты бөртпе шəлісін
бүркенді.
Осы тұрқы өзіне əлдеқайда жарасымды көрінген. Осылай киінгені
Демежанға да қатты ұнайтынын іші сезіп тұр. Айнаның алдында өз
көркінен өзі көз ала алмай сұқтанып қалды. Жап-жазық аппақ маңдайы,
жаңа туған айдай иіліп біткен қиғаш қасы, жауын шайған мойылдай
мөлдіреген, ұялы нəркес көзі, қызыл арайлана шапақ атып тұратын,
атжақты, сұлу жүзі, түп-түзу пісте мұрны мен уылжыған оймақ ерні, бəрібəрі де жас əйелдің көркін қайсымыз арттырар екенбіз деп жарысқа
түскендей бүгін айрықша көз тартып тұр. Айнадағы өз келбетін көргенде,
жүрегі жарылардай болып, Шəнішевтің əйелі Зұлайханың сөзін есіне алды.
«Бибі, саған тіпті боянудың еш қажеті жоқ. Сен құдайдың өзі үйіп-төгіп
бере салған бек матур қызсың» деп татар сұлуы бұған қатты сұқтанатынды.
Бибі оң қолын созып, айнаның сап-салқын жүзін аялай сипады. «Жас,
сұлу кезінде тал бойыңды тұтас көрсететін мынадай үлкен айнаның болуы
да бір бақыт екен ғой, — деп ойлады ішінен. — Ал көшпелі қыр елінде
мұндай айнаның өзі түгіл көлеңкесі де болған емес. Шіркін, көркіне көз
тоймайтын не бір сұлу əпкелеріміз өз бейнесін толық көре алмай өтті-ау
бұл дүниеден. Қандай аянышты!»
Бибі мыңды айдаған байдың қызы саналғанымен, мұндай айна мұның өз
ауылында да болған емес. Өз басы он беске келгенше еркек-шора болып
жүрді де, айнаны тіпті қажетсінген жоқ. Ал, бойжеткен əпкелері мен кейбір
сылқым жеңгелерінің ауылға келген бақалшыдан қой жүніне айырбастап
алған, сиырдың көзіндей ғана дөңгелек айналары болушы еді. Соларын
кəзекейлерінің төс қалтасынан тастамай, ауылға сері жігіттер келгенде, бір
қағаберісте əлгі айналарына қарағыштап, қасы-көздерін түзеп жататын-ды.
Бірақ ол айнаға адамның тұтас тұлғасы түгіл, бет-əлпетінің өзі толық сыя
бермейтін. Жүзіңді толық көру үшін, ондай айнаға қарағаннан гөрі, су
алуға барғанда мөлдір бастауға үңілгеннің өзі артық еді.
Бибі қыр елінде осылайша айнасыз өсті. Күнгейдегі Керімбай ауылына
келін боп түскенде де, айнаға қарап жарыған жоқ. Ойын-тойға, сейілсеруенге шыққанда, қыз-келіншектер бірін-бірі жасандырып, біріне-бірі
«айна» болып жүретін. Мынадай, тақыр төбеңнен табаныңа дейін түгел
көрсететін үлкен шарайнаның болатынын Бибі өткен жылы қалаға келгенде
бір-ақ білді. Онда да алғаш рет өз үйінен емес, осы Шəнішевтердің үйіне
қонаққа барғанда көріп еді. Сондағы аңғалдығы есіне түссе, осы күнге
дейін бетінен оты шығады...
Онда осы қораға жаңадан көшіп келген кездері ғой. Бұларды
Шəнішевтер ерулікке шақырды. Қаладағы жұрт қонақты сағат-минутын
айтып шақырады екен ғой. Сол айтылған уақытта Демежан екеуі тіркесіп
жетіп барған. Ойларында ештеңе жоқ, ішке кіріп аман-сəлем жасаған соң,
бұлар үй иесі нұсқаған кең залға қарай ете берген. Сол замат төр жақтан
тағы бір есік ашылып, алпамсадай басқа бір жігіт пен қазақы киінген сұпсұлу келіншек кіріп келе жатты. Қараса, жаңа ғана өздерін қарсы алған үй
иесі де солардың қасында жүр. «Тəңірім-ау, мыналары кім болды екен? —
деп ойлады Бибі таң-тамаша болып. — Үй иесі ол жаққа қалай барып
қалған? Бізден басқа да қонақтары болғаны ғой, шамасы» деп төрге қарай
бет алғанда, əлгі «қонақтар» да бұларға қарсы жүрді. Бибі тіпті амандасуға
оқтала берген. Жігітінің тұр-тұлғасы Демежаннан аумайды. Ал қасындағы
келіншек... Дəл осы кезде ғана істің байыбына барған Бибі мырс етіп күліп
жіберді. Əлгі келіншек те бетін басып күліп келеді... Сөйтсе дəл тор
алдында үлкен айна тұр екен ғой. Бибінің «бейтаныс қонақ» деп
амандасқалы жүргені Демежан екеуінің айнадағы бейнесі болып шықты...
Жас келіншек оқта-текте терезеге қарап қойып, енді үй ішін
жинастырып жүрген. Кенет аула жақтан дабыр-дұбыр сөйлескен
əлдекімдердің аяқ тықыры естіліп, көп кешікпей ішке Демежан мен
Бабалық кірді. Бабалық— жиырмаларға келсе жаңа келген, қол-аяғы жеңіл,
елгезек жас жігіт — осындағы Шəнішев байдың жалшысы. Кейде ат
айдаушы көшір де болып кетеді. Енді бір қарасаң, байдың саудадан түскен
малын жинайтын шауып кел шабарманы да болып кетеді. Əйтеуір, қолынан
келмейтіні жоқ, барып кел, алып келдің бəрін осы Бабалық тындырады.
Жігіттің елі-жұрты Бақтының арғы бетінде, Үріжар төңірегінде екен. Əкешешесі өліп, қарайлайтын ешкімі болмаған соң, бірер жылдың алдында
кəсіп іздеп Шəуешекке келіпті. Демежандармен араласып тұрады.