Тағдыр - 13

ат, өгіздерді бір айналып шықты. — Əлде де кеш емес, бір амалын
табармыз.
– Құдай тілеуіңді берсін. Сөйтіп бір азаматтық көрсетші, айналып
кетейін. Сен бізден гөрі қаланың жыртық-тесігін жақсы білесің ғой, — деп
Диқанбай да жабысып жатыр.
– Ендеше бағымызды сынап көрейік. Осы қазір малыңызды айдап, менің
соңымнан еріңіз.
– Қайда? Қайда апарамыз? Жақын жер ме өзі? — Диқанбай дегбір
таппай қалбалақтап қалды. Демежан да жас жігіттің не ойы барын
түсінбей, оның бетіне сұраулы жүзбен қарай берген.
– Жел тиірмен жақта Қоянды жəрмеңкесінен келген Сорокин деген орыс
көпесі жақыннан бері осындағы жұрттан мал алып жатыр, — деді Бабалық
бұларға мəн жайды ұғындырып. — Мен білсем, соның оқпаны əлі тола
қоймаған шығар. Мынадай түсті, ірі малды ол, сөз жоқ, қағып əкетеді.
– Ой, рақмет, бауырым. Мал сатыла қалса, «сіріңкең» мойнымызда, —
деп Диқанбай байлауда тұрған жылқылары мен өгіздерін босатып, інісі
екеуі атқа мінуге қам жасады.
Демежан бұдан ары не істерін білмей, өзін мүлде артық адам сезініп, сол
орнында тұрып қалған-ды.
– Демежан аға, сіз ол жаққа барып əуреленбей ақ қойыңыз. Ендігісін
мына ағай екеуіміз реттейміз ғой, — деді Бабалық оған енді ғана назар
аударып. — Тек манағы айтқан менің өтінішімді ұмытпаңыз. Ертең кешке
таман үйімізді көріп, келініңіздің қолынан дəм татыңыз.
– Оған қам жеме. Біздің қолдан басқа келмесе де, ас ішіп, аяқ босату
келеді, — деп Демежан жас жігітті арқасынан қағып шығарып салды.
Арқасы босап, тынысы кеңіп қалғандай. Демежан өзімен-өзі оңаша
қалған соң, базар алаңынан шықты да, ұлықтарға жолығатын бір
шаруалары есіне түсіп, ескі жамбылға қарай аяндады. Жол бойы жаңағы
Бабалық туралы ойлап келеді. Осы бір жас жігітті бұрын да іштей жан
тартып, жақсы көріп жүруші еді, бүгін оған деген ықыласы тіпті арта
түскендей. Былай қарасаң, Бабалықтың артында тіреп тұр дейтін еліжұрты, не ағайын-туысы жоқ, жал-құйрықсыз жалқы жігіт. Бірақ соған
қарамастан, өзін қандай батыл, қандай еркін сезінеді?! Мына сапырылысып
жатқан қым-қуыт дүние оның бейне өз үйі секілді. Жеке қазақ қана емес,
осындағы татар, өзбек, ұйғыр, қалмаққа бірдей сыйлы. Бəрінен де
тіршілікке бейімділігін, дүниенің көзін танитын іскерлігін айтсайшы. Міне,
бүгін келді де, Диқанбай екеуінің неше күннен бері сарсаңға түсіп жүрген
шаруасын бір демнің ішінде тындырды да тастады... Əлде халықтың жаңа
легі, ерекше оқшау бітімді жас буыны осы Бабалықтардан басталар ма
екен? Ал халық дегеніміздің өзі кім? Ол тек жік-жікке бөлініп, жөңкіле
көшіп жүретін рулардан ғана құралуы керек пе? Руға, атаға бөлмей, адам —
тек адам ретінде өмір сүруге неге болмасқа?! Мəселен, бұл біреуді жан
тартып, жақсы көруі үшін, оның міндетті түрде Төртуыл болуы шарт па
екен? Адам тегінде өзінің қай руға жататындығымен емес, бойындағы
қасиетіне, қолынан келетін өнеріне, алдына қойған мақсатына қарай
бағалануға тиіс қой. Мұның ағайындары осыны неге түсінбейді? Маңайыңа
Диқанбай секілді кірмені, қырық темірдің қылауындай қайдағы-жайдағыны
жинап алдың деп, көзіне айтуға батпаса да, сыртынан үнемі қыжыртып
жүретіні несі?
Қазақтың мінезін өзгерту үшін, алдымен оның кəсібін өзгерту керек
деген ой келді Демежанға. Бұрын көшпенділерге жат болып келген əрбір
жаңа өнер, жаңа кəсіп адам бойына жаңа қасиеттер дарытуы мүмкін.
Мəселен, жаңағы Диқанбай да былайғы мал соңында жүрген көп қазаққа
ұқсамайды. Қақ-соқпен жұмысы жоқ. Жер тырмалап егін ексе, еңбегінің
жанатынын біледі... Ал Бабалықтың жөні тіпті бөлек. Мына заманда егін
екпей, сауда істеп, тиынның көзін танымай тұрып, тіршілік ету қиын. Лишансың дұрыс айтады; Көшпенділердің басынан бақ тайып, дəурені өткелі
қашан?! Төрт түлік малдың соңына ілесіп көшуден мүйіз шығатын болса,
ендігі қазақтың мүйізі қарағайдай болып тұратын еді ғой... Жоқ, енді бұлай
кете беруге болмайды. Жаңа кəсіптерді игеру керек. Тегінде халықтың
қанын жүргізіп, бойын ширататын осы сауда болуы да ғажап емес. Түбі,
бəрімізден жаңағы Бабалық озып жүрмесін.
Демежан осындай ойлардың жетегінде келе жатып, ескі жамбылдың
қақпасына қалай кіргенін өзі де аңғармай қалыпты. Ши-амбы кеңседе жоқ
екен. Үш-төрт күннен бері қызметке келмей, үйінде ауырып жатыр деген
хабар алды. Бұрын бірге қызмет істеген таныс жігіттермен амандасып, енді
шығуға бет алғанда, ала көлеңке дəлізде Шихалдаймен соқтығысып қала
жаздады. Ол мұны көріп қуанып кеткен түр байқатты.
– О, Демежан мырза, жаңа ғана өзіңді еске алып, қатты іздеп отыр едім,
жақсы келдің ғой. Сөйлесетін сөз бар, уақытын болса маған кіріп шық, —
деді кабинетіне қарай бейімдеп.
Кабинет деп отырғаны — осындағы «халдайлар кеңесі» деп аталатын
ерсілі-қарсылы екі бөлме. Шихалдай қазір осындағы Бас халдай саналады.
Былайша, шені үкірдай дəрежелес болғанымен, қоластындағы маньчжур,
сібе-солаң ғана емес, кейде қазаққа да үкімі жүре береді. Өкіметтің оң көзі,
билік иесі ретінде, қазаққа түсетін алман-салықты, тағы басқа жоғарының
əмір-пəрманын осы халдайлар жүргізіп отырады. Шынтуайтқа келгенде,
бұл аймақтағы Ши-амбыдан кейінгі екінші адам — осы Шихалдай.
Əйтеуір, «үйреніскен жау атысарға жақсы» деп, Керімбай сияқты беделді
үкірдайлар кейде Шихалдайды бойларына тоғытпай, Ши-амбымен тіке
байланыс жасап жүргені болмаса, өзге көп үкірдай-зəңгілер оның алдында
құрдай жорғалайды.
Арық, тарамыс денелі, тал-тал сақалы иегінің астына жарылып біткен,
мысық мұрт Шихалдай қазақшаға судай ағып тұр. Демежанға орындық
ұсынып жатып:
– Ал, ханзада, төрлет... Сенің бұлай бас сұғуыңның өзі біз үшін үлкен
мəртебе ғой, — деп сирек тістерін көрсете шиқылдап біраз күліп алды.
Бірақ жылтыраған қысық көздерінде түк жылу жоқ. Мұны өзінше ажуалап,
кекетіп отырғаны белгілі.
– Ал қойғанын суып бара жатса келдік, мінеки, — деп Демежан да
салқын қабақ танытты. — «Ханзадаң» не айтып отырған?
– Ойбай-ау, Керімбай — қазақтың қарадан шыққан ханы болғанда, сені
ханзада демей не дейміз? — деп Шихалдай селдір сақалың тулата,
тырқылдап күліп алды.
– Мені табалағаның ба бұл? Амал не, қазақтың қолы хандыққа жетпей
қалды ғой. Егер мен шын ханзада болсам, сен бүйтіп мына жерде суырдың
айғырындай шақылдап отырмаған болар едің, — деді Демежан да есесін
жібермей. — Одан да шақырған шаруаңды айт. Асығыспын.
– Жə-жə... Ренжіп қалдың ба соған да? Менікі жай əзіл ғой, — деп
Шихалдай жуып-шайған болды. Сонан соң: — мына бір құжаттармен
таныса отыр, — деп қызыл жиекті, жылтыр қағазға басылған əлдебір заңжарлықтарды ұсынды.
Демежан қағазды қолына алып, көз жүгіртіп қарап шыққан. Кенет қара
сиямен баттитып жазылған иероглифтер жыбыр-жыбыр қозғалып,
өрмекшідей өріп бара жатқан сияқтанды. Қыр еліне түсетін алман-салық
екі есе көбейіпті. Бұрынғы «сары ноқта» салығы мен шөп бажының үстіне
енді тағы «қан бажы», «қара шығын» дегендер шығыпты. Жақында осы
салықтарды жинау үшін ел-елге адам аттанатын көрінеді...
– Бұл не? Бұл тек қазаққа келген зауал ма, əлде аймақтағы басқа
халықтарды да қамти ма? — деді Демежан сұрлана түсіп. Шихалдай
əлденеден қуыстанғандай күмілжіп қалды.
– Малға түскен салық қазаққа қаратылады ғой, əрине. Өзін білесін,
мəнжу, сібе-солаң, қалмақ қауымына Еженханның ежелден жасап келе
жатқан жеңілдігі бар. Олар мұндай салықтардан азат етілгелі қашан, — деді
жай келді-кеттісі жоқ, сүйей салды əңгімедей.
– Еженханның сетерлеп ұстайтын сенімді құлы сендер болғанда, шетке
қатып, шөміштен қысатыны — біз бе сонда? Қазақ та қазір осы елдің тең
хұқықты бұқарасы болған жоқ па?
– Ол жағы енді... Қалыптасып кеткен нəрсе ғой. Өкіметке сендер мал
беріп құтылсаңдар, біз жанымызды қиямыз? Осы жүрген мəнжу, сібе-солаң,
шахар дегендер — Еженханның тұрақты əскері саналады... Мал жаннан
артық емес шығар.
Демежан лықсып келген ашуын зорға басып, мырс етіп күліп жіберді.
Осы сендердің де жан беріп, қан төгіп жатқандарыңды көрмедік қой.
Еженханды кімнен қорғап қалып едіңдер соншама?
Шихалдайдың да енді беті ашылып, өз үстемдігін айқын сезінгендей
сыздана түсті.
– Қорғамасақ енді қорғаймыз. Баяғы ата-бабаларымыз қорғап келген....
Біреулер іштен бүлік шығарып, не ел шетіне жау келсінші, алдымен барып
кеудесін оққа төсейтіндер — мына біз боламыз.
«Əттең, дүние-ай, осы сендермен бір шайқасып, кеуделеріңді оққа қалай
төсейтіндеріңді бір көрер ме еді!» деп ойлады Демежан ішінен. Не істеу
керек? Соры қайнап, сорпасы төгілген қазаққа тағы бір зауал келіпті. Қазақ
— бұл елге кірме. «Қоспа қонақ айырады» дегендей, қашан да кірменің
көрген күні осы. Шихалдайдың айтып отырғаны рас: осындағы сібе-солаң,
мəнжу-шахарлар — осы жердің иесі, Еженханның сенімді гвардиясы
саналады. Бұлардың ер-азаматы жылына екі ай казармаға жиналып, əскери
дайындықтан өтіп қайтады. Олар салық төлеу былай тұрсын, сібе-солаң
семьясында ер бала туса, өкімет оны айрықша қамқорлыққа алып, қашан ер
жеткенше сауға беріп тұрады... Ана жылғы көтерілісті жаныштауда ерекше
көзге түскені үшін, бертінде мұндай артықшылыққа қалмақтар да ие болды.
Күнкөріс не істетпейді? Азған-тозған ұрпақ нендей сатқындыққа
бармайды? Бір кезде дүниені тітіреткен, аты шулы Ойраттар əулеті бұл
күнде баяғы өз елін қанға бояп, жермен-жексен еткен ата жауына малай
болып, Маншың өкіметінің ештеңеден тайынбайтын жалаң қылышына
айналып отыр.
Демежан бұл арада Шихалдаймен тəжікелесіп отырғысы келмеді.
Қағазды өзіне қайтарып берді де:
– Бұл мəселені əлі де анықтау керек. Бəлкім, бұл жоғарғы ұлықтан
келген пəрмен емес, халдайлардың ойлап тауып жүрген қитұрқысы ма, кім
білсін. Алдымен Ши-амбының алдынан өтпей тұрып, салық жинап
шабылатын жайымыз жоқ, — деп орнынан тұрды да жүре берді.
Көшеге шыққанда бетін əлдене шалып кеткендей болды. Қазір шілденің
ортасы ғой, əуе айналып жерге түскендей күн қатты ысып тұр екен. Талма
түс кезінде күн көзі аспан төріне шығып алып, төңіректі төстіктей қақтап,
шыжғырып тұр. Демежан көшенің көлеңке жағына шығып алып, өзі түскен
ұйғыр досы Əсенажының үйіне қарай ақырын аяндап келеді. Күннің
ыстығына іштегі қыжыл қосылып, пысынап терлей бастаған. Əншейінде
көшеде қайшыласып жүретін бержабай да кезіге қоймады. Бір ауық өзінің
осы жүрісіне ызасы келді.
«Салқын жайлауда бағланның, етін жеп, қымызға бөртіп, Бибінің
қасында шалқалап жататын адаммын ғой. Ит байласа тұрғысыз қаланың
мына қапырығына мені қай құдай айдап келді екен? Елден ала бөтен егін
салып, үй тұрғызып, басыма артық бейнет тауып не азабым бар еді? Осы
қазақты ұшпаққа шығаратын мен бе сонда? Кім біліп, кім бағалап жатыр
сенің осы жанталасып жүргеніңді?».
Көз алдынан Шихалдайдың сығырайған бітік көзі, мысық мұрты,
шиқылдаған сүйкімсіз күлкісі кетпей, қанша ұмытайын десе де əлсін-əлі
ойына орала берді. Солар ел үстінен қарайтын ақсүйек, төтенше хұқықты
өкімет өкілі саналған соң, бұл тағдырға не шара?! Бір елге кірме, екінші
сортты адам болудан ауыр не бар екен бұл жалғанда.
Кенет оның ойын таяу маңнан шыққан əлдебір дауыс бөліп жіберді.
Біреу мұның атын атап шақырғандай болған. Бұрылып қараса, көшенің
арғы бетінде Ли-шансың тұр екен. Басында шиден тоқылған даңғарадай
шляпасы бар... Демежан қуанып кетіп, солай қарай аяндады. Бұл күнде
жасы алпысқа таяп қалған Ли-шансың əлі сол бұрынғы қалпы: сақалмұртсыз, шаш-айдарсыз, тап-тақыр, жып-жылмағай. Тек əдейілеп жіті көз
салған адам ғана бетіндегі əжім іздерінің тереңдей бастағанын,
бұрынғысынан сəл жүдеу тартқанын байқар еді. Екеуінің көктемнен бері
көрісіп тұрғаны осы болатын. Шұрқырасып қалды.
– Иə, қашан келдің?—деді Ли-шансың мұнын бас-аяғына көз жіберіп. —
Ауыл саған жағыпты, толыса бастапсың.
– Қалаға келгеніме екі-үш күн болды. Сатуға біраз мал айдатып едім,
соның шаруасымен жүрмін.
– Қалай, үй бітейін деді ме?
Ли-шансың Демежанның Боздақта үй салдырып жатқанын білетін-ді.
Көктемде жаңа үйдің жобасын сызып, іргетасын қойғанда, басы-қасында
болып қайтқан.
– Сол үйдің əуресі де баяғы. Қабырғасы қаланып болды. Енді асты-үстін
жабатын тақтай, тағы басқа жабдықтар керек. Қысқа дейін бітсе тəуір
болар еді, — деді Демежан жабырқау үн қатып.
– Өзіңнің қабағың пəс қой. Бірдемеге ренжіп жүрген жоқсын ба?
– Жай, үйреншікті нəрсе ғой. Жаңа Шихалдаймен ұшырасып қалып
едім. Сол ит тұнығымды лайлап кеткені.
– Бəсе, өзім де солай болар деп ойлап едім. Халдайлардың жүрген жері
сол ғой қашан да. — Ли-шансың Демежанды қолтықтап алды. — Қазір
қолың бос па? Жүр, ендеше екеуіміз менің лашығыма барып, асықпай
отырып бір əңгімелесейік.
Демежан қарсы болған жоқ, қайта мұңдасарлық кісі табылғанына
қуанғандай ұстазының соңынан ілесе берді. Екеуі əрнені əңгіме етіп, көше
жағалап келе жатқан. Кенет таяу маңнан баж еткен дауыс шықты да, ілешала Ли-шансыңда:
– Қап, өлді-ау ана пақыр! — деп қалды.
Демежан да солай қарай жалт бұрылған. Жанағы бір əлетте көшенің оң
жақ қапталында екі қолына бірдеңе ұстап, қалтаңдаған бір шиаяқ22 кетіп
бара жатқан сияқты еді. Соны арт жағынан өте берген бір арба абайсызда
қағып кетіпті. Əртүрлі көкөніс салған себеті төңкеріліп, əйелдің өзі бажбаж етіп орнынан тұра алмай жатыр. Ли-шансың ұмтылып жеткенше,
қасынан өткен біреулер қолтығынан демеп тұрғызып жіберді. Өзі егде
тартқан, жардай семіз əйел екен. Анадай денені анадай аяқтың қалай
көтеріп жүргені белгісіз. Əр халықтың басқа жұрт алдында өрескел
көрінетін кейбір сорақылықтары болады ғой. Мына шиаяқтар да соның бірі
еді. Сондықтан Демежан өзі сыйлайтын қытай адамының алдында бұл
көрініске мəн бермеген, елемеген сынай танытты. Бірақ Ли-шансың қатты
назаланып келеді екен:
– Əлемге əйгілі үлкен халық бола тұра, осы бір масқаралықтан арыла
алмай-ақ қойды-ау! — деді өзіне-өзі тіл қатқандай. — Біздегі ақсүйектер
əулетінің артына қалдырған бір қайғылы мұрасы осы.
Енді Демежанға да бірдеңе айту керек еді.
– Сіздің елде əйелдердің аяғын танып, қолдан кішірейту қашан шықты
екен? Бұл өзі қай дəуірден келе жатқан үрдіс? — деді жай сөз сырағысы
ретінде.
Ли-шансың сəл ойланып қалды да:
– Мұның тарихы тым əріде жатыр. Жанылмасам, сонау Таң дəуірінде
басталған болуы керек, — деп бастап, шиаяқ бикештердің арғы шығу
төркінін таратып кетті.
Иə, сол Таң дəуірінде бір императордың жұрттан асқан керемет сұлу
əйелі болады. Ол сұлудың өзге сұлулардан бір артықшылығы, дүние
жүзіндегі ең сүйкімді, кішкене аяқ жаңағы əйелге біткен екен. Аяғы —
небəрі жеті жасар баланың аяғындай, өзі сəл жел тұрса құлап қалатындай
аса нəуетек, нəзік болыпты. Даңқы шыққан осы əйелден кейін-ак
императорлар үйленгенде, канизактар гареміне сұлулар жинағанда, ең
алдымен қыздардың аяғына қарап, соның ең кішкентайын таңдайтын
болған. Императордың назарына ілігеміз бе деп үміттенген сарай
маңындағы ақсүйектер содан былай қыздардың аяғын танып, қолдан
кішірейтуге көшеді. Бұл дəстүр бірте-бірте бүкіл елге жайылып, шиаяқ
қыздардың бағасы қатты көтеріледі. Өзін ақсүйек санайтын ауқатты
адамдар, шамасы келсе, шиаяқ əйелге үйленгісі келеді... Міне, сол дағды
ғой, осы күнге дейін қалмай келе жатқан.
– Ал қыздардың аяғын қолдан кішірейту — тұрған бойы азап, — деді
Ли-шансың əңгімесін жалғастырып. — Ол үшін бес-алты жасқа толған
қыздың аяғын мақтамен, шүберекпен Орап, ағаш не сірі қалыпқа салады
да, тас қылып танып тастайды. Аяқтың сыздап ауырғанына, баланын
шырқырап жылағанына ешкім құлақ аспайды. Ақыры қан айналысы
нашарлап, аяқтың еті өліп, ауырғанын қояды... Оның есесіне шиаяқ қыздар
өтімді. Оларға қолы жеткендер күні бұрын құда түсіп, қырылысып қала
жаздайды.
– Неткен қаталдық! — Демежан қарадай тітіркеніп кетті. — Бұл енді
сап-сау адамды жарымжан етіп, көпе-көрінеу мүгедекке айналдыру ғой.
Мұндай əйелдер қатты қайырым жұмысқа жарамайды емес пе?
– Қайдағы жараған?! Бірдемені екі қолына тең ұстамаса, олар оп-оңай
жығылып қалады. Мұның өзі əу баста əйел ауыр жұмыс істемесін, жұмыс
істеуді былай қойып, адымын керіп қатты жүгірмесін, тек еркек лəззатының
құрбандығы ғана болып қалсын деген нəпсі құмарлықтан туған нəрсе ғой,
— деп Ли-шансың терең тыныс тартты. — Екі қолын алдына сыйдыра
алмай іші пысып отырған император мен тоқшылықтан кекірігі азған сарай
маңындағы алпауыттарға не керек? Оларға ең алдымен тəн құмарын
қандыратын осындай қуыршақ əйелдер керек. Сонан соң ешбір қарсылық
көрсетпей, айтқанына көніп, айдағанына жүретін момын, мəңгүрт жұрт
керек. Əйелдің жастай аяғын таңып тастаса, халықтың санасына саңылау
енгізбей, ақыл-ойын буып ұстайды... Енді түсінікті ме?
Демежан «түсіндім» дегендей басын изеді. Бұлар жайма базарынан бірекі орам төмен түсіп, «Қытай базары» деп аталатын көлденең көшеге қарай
бұрылған. Араның ұясындай нағыз таршылық қаланың осы жағында
болатын. Көшенің екі қапталы бірдей қаз-қатар тізілген жайма-дүкендер,
құжынаған құжыралар. Бұл көше негізінен, ішкергі өлкелерден ауып келген
қытайлар мекені. Есігі бірден көшеге шығатын ауыз үйлерін дүкен-жаймаға
айналдырып, суырдың ініндей түпкі үйлерінде бала-шағасымен өздері
тұрады. Бұлардың арасында: ішкеріде əлдебір бүлікке қатысқаны үшін Цин
өкіметі тарапынан жер аударылған саяси сенімсіз «чампандар» да, жай
кəсіп іздеп өз аяғымен ауып келгендер де аз емес. Олардың көпшілігі
осындай бақалшы, ұсақ саудамен айналысса, екінші бір бөлігі қаланың
шет-шетінен жер үй қазып алып, əртүрлі көкөніс-сəй егіп күн көреді.
Бұлардың сыртында етікшілік, ағашшылық, шыны-шəйнек шегелейтін
түрліше қол өнермен шұғылданатындар да бар.
Ал ішкі өлкелерден күшпен жер аударылған қытайлардың тұрмысы тым
ауыр еді. Олар өздерінің еңбекқорлығымен, үнемшіл төзімділігімен ғана
қиыншылыққа шыдап келеді. Əлі орын, кəсіп таппаған панасыздары
қаншама. Ауып келгендердің ішінде қыстың күні Тарбағатайдың
сақылдаған сары аязына шыдамай, көшеде серейіп қатып қалғандарды
Демежан өз көзімен талай көрген. Сол шақта: «байғұс, өз жерінен ауған
елдің күні осы ғой қашанда» деп, əлгілерге жаны ашып, көкірегін мұң
торлайтын-ды.
Ли-шансыңның пəтері жаңағы көп жайма-дүкендердің қатарында, ішке
елеусіз тар есіктен кіретін, екі бөлмелі шағын ғана үй болатын. Бұлар сол
тұсқа таман келгенде, тағы бір көріністің куəсы болды. Қолдарына найзалы
мылтық ұстаған екі шерік алба-жұлба киінген он шақты қытайды алдарына
салып айдап барады екен. Кейбіреулері жалан аяқ, енді біреулерінің
сүйретіп киіп алған шүберек шоқайлары бар. Сəл ілесе алмай кейіндеп
қалғандарын шеріктер мылтықтың дүмімен түйгіштеп, кейде аяқтарымен
теуіп тықсыра түседі.
– Мыналарды, сірə, жаңа қамалдың құрылысына айдап бара жатыр-ау, —
деді Ли-шансың əлгілердің соңынан қарап тұрып. — Қой, құрысын, үйге
кірейік. Көшеге шықсаң болды, қалайда бір қайғылы көрініске тап
боласың. Айналаң толы азап пен тозақ, тіпті қашып құтылатын жер жоқ.
Алдында кішкентай верандасы бар, тап-тұйнақтай екі бөлмелі үйде Лишансың жалғыз тұрады. Əйелі ертеректе қайтыс болған. Ауыз
жағындағысы — ас ішетін, жататын бөлме де, түп жағындағысы — кішілеу
кітапхана. Үй иесі кішкентай ошаққа шай қойып, шөп-шалам турап əлекке
түсіп жатқанда, Демежан түпкі үйге кіріп, қаз-қатар тізіліп тұрған
кітаптарды тамашалады. Əр дəуір, əр ғасырда шыққан түрлі-түрлі
басылымдар. Көпшілігі көрінгеннің тісі бата бермейтін қытайдың көне
жазуымен шыққан дүниелер. Ара-арасында ағылшын, орыс тілінде
басылған кітаптар да ұшырасады. Төменгі бір сөресінде ішкеріде шығатын
газет-журнал тігінділері орын алыпты. Демежан басқаларына таңырқаған
жоқ, Омбыдан қазақ тілінде, араб əрпімен шығатын «Дала уалаяты» деген
газеттің тігіндісін көргенде аузын ашып қалды.
– Ли-шансың, сіз мынадай да газет алып тұрады екенсіз-ау, — деді түпкі
үйден таңырқай дауыстап.
– Нені айтасың?
Демежан жаңағы газеттің бір данасын алып, бері беттеп келе жатқан. Үй
иесі қарсы жолықты да:
– Ə, мынаны айтасың ба? Мен бұл газетті оқи бастағаныма бес-алты
жылдай болып қалды, — деді күле тіл қатып. — Бұдан бұрын ол жақта
«Түркістан уалаяты» деген газет шығушы еді. Кейін ол тоқтап қалды да,
осы «Дала уалаяты» шыға бастады... Осыған жазылуға кезінде консул
Балкашин көмектесіп еді. Жаны жайсаң, жақсы адам еді той марқұм.
– Ал бұған енді жазылуға бола ма?
– Неге болмасын, болатын шығар.... Ол үшін Борнеманға кіруің керек.
Жаңа консулмен қалай едің? Таныстың ба?
– Бір-екі рет көргенім бар. Бірақ баяғы Николай Никоноровичтай қайдан
болсын. Мынау бір немістің бароны дей ме... Пенснесі жалтылдап, шеніне
келтірер емес тіпті.
– Дегенмен, биыл күзде мына газетке жазылып қал, — деді Ли-шансың
қазан-аяқ жаққа қайта оралып. — Жақсы газет: Ресей мен Қазақ
даласындағы жаңалықтарды үзбей жариялап тұрады. Тегінде, қазақтың
«Қара шаңырағы» сонда ғой. Сендерге ол елдің өмірінен көз жазуға
болмайды.
Ли-шансың ауыз үйдегі дөңгелек үстелдің үстіне жұмсақ қалаш турап,
əдемілеп кесілген əртүрлі сəй қойып, шай құя бастады. Сонан соң
қаралдысы оймақтан аз-ақ қалқыңқы екі рюмка əкеліп, құм шөлмектен
сыздықтатып арақ құйды.
– Өзін білесің, мен апиын тартпаймын, — деді Демежанға қарап. —
Бірақ жаңағыдай жүйкеге тиер жайларды көргенде, осыдан аздап
ұрттайтыным бар. Көп емес, анда-санда ғана. Бүгін сенің де қабағын
келіспей тұр екен... Түк етпейді, мынадан ептеп алып қой.
Екеулерінің де ыстық шайға маңдайлары жіпсіп, шөлдері қанып,
жадырай бастады. Көбінше əңгіме бастап отырған Ли-шансыңның өзі.
– Мінеки, өзін көрген сол баяғы үйде тұрып жатырмыз, — деді
қолындағы қос шырпымен шаштай жіңішке туралған лобының бірнеше
талын іліп алып. — Ши-амбыға айтып, бұдан гөрі кеңірек үйге шығуға
болушы еді. Бірақ не көрсем де өз отандастарыммен бірге көрейін деп, осы
көшеден кеткім келмеді. Қолымда үлкен билік болмаса да, олар мені
кəдімгідей ес көреді. Қысылғанда ақыл сұрап, мұңдарын шағып, келіпкетіп тұрады.
– Сіз білмедіңіз бе, Ши-амбыныкі не науқас екен? Бірталайдан бері
кеңсеге келмей, үйінде ауырып жатқан көрінеді ғой, — деді Демежан есіне
өзінің бір шаруалары түсіп.
– Білмеймін, сол лаухан23 кейінгі кезде маған ұнамай жүр, — деп үй иесі
жымиып күліп қойды. — Бəлендей алып-жұлып бара жатқан ештеңе жоқ,
өзінін үйреншікті дерті-ау деймін... Кезінде апиынды көп тартты ғой, содан
жүрегі нашарлаған болуы керек.
Ли-шансыңның түр əлпетінен, езуінде ұйып қалған күлкіден ар жағында
айтылмай жатқан ой ұшығы білінген. Кеседегі шайды жаңартып қайта
құйды да, əңгімесін əрі қарай жалғап əкетті.
– Білем, сен Ши-амбыны жақсы көресің. Ол да саған жаман қарамайды.
Бірақ жалпы билеушілерден жақсылық күту қиын ғой. Рас, Ши-амбы
басқалармен салыстырғанда, шамасы келсе əділ болуға тырысатын, ептеген
демократтығы бар, табиғатынан жұмсақ адам. Былайша айтқанда, көп қара
қарғаның арасындағы ақ қарға сияқты. Бірақ түсі бөлек демесең, ол да —
қарға. Бүкіл коғамдық құрылыстан, отаршылдық тəртіптен ол да алысқа
ұзап кете алмайды. Түсін бояған ондай əрі-сəрі адамнан гөрі, қайта
Шихалдай сияқты ашық жаудың өзі жақсы.
Демежан Ли-шансың пікірінің дұрыстығын жалпы мойындағанымен,
өзіне бала кезінен көп жақсылық еткендей боп көрінетін Ши-амбыны көңіл
түкпірінен сызып тастай алмай отырған. Əсіресе, оны Шихалдайдан да
сорақы деген тұжырымына мүлде қосыла алмады.
– Дегенмен Ши-амбының тұсы жеке маған ғана емес, қарапайым
халыққа да онша жайсыз болған жоқ қой. Қолы- нан іс келетін қабілетті
адамдарды шетке қақпай, бағалайтын қасиеті тағы бар. Осы өзіңізді де
қызметке тартып, қатарға қосқан — сол Ши-амбы емес пе? — деді
ұстазының жүзіне сынай көз жіберіп.
Ли-шансың бұған да бөгелген жоқ. Бұдан бұрын да талай толғанған
жайы болуға керек, айтар ойын түйдек-түйдегімен тастап, қызулана сөйлеп
кетті.
– Оның бəрі — саясат, қымбатты Демежан. Өз үстемдігін ұзарта түсуді
көздеген əдіс-айла ғана. Қазір Цин империясының тозығы жетіп,
мемлекеттік аппаратты басқарудан қалғаны соншалық, халықтың
наразылығын басу үшін, қытай ұлтынан шыққан бірлі-жарым адамдарға
жоғары шен, қызмет беруге мəжбүр болып отыр. Мəселен, қазіргі
астаналық Чжили өлкесінің бастығы Ли Хунчжан мен бұрын Кореяны
билеп тұрған генерал Юнь шикай — қытай ұлтынан шыққан чиновниктер...
Бірақ дүниенің кең-тарлығын, жақсы-жамандығын əркім өз басымен ғана
өлшемеу керек. Бұл қателікке ұрындыруы мүмкін. Адастырмайтын бір ғана
жол бар. Ол — халық мүддесі. Нені де болсын, сол халықтың мүддесімен
өлшеу қажет!
«Иə, бұл айтқаны қисынға келеді, — деді Демежан іштей мойындап. —
Егер осы жолы халықтан жинайтын алман-салық туралы бұйрыққа Шиамбының өзі қол қойғаны рас болса, онда ол шалдың да əуселесі белгілі
болды».
– Сіз сонда империя қазір құлдырау, ыдырау сатысында тұр деп
ойлайсыз ба? — деді ол негізгі əңгіме желісіне қайта оралып.
– Оған титтей де күмəнің болмасын. Не нəрсе ақылға сыйымсыз болса,
оның өмірі ұзаққа бармайды... Қазір елдің ішкі ахуалы оңып тұрған жоқ. Ал
сыртқы халықаралық жағдайы одан да сорақы. Империяның тоз-тозы
шығып, қол астындағы бодан мемлекеттер бірінен соң бірі уыстан шығып
кетіп жатыр. Осыдан бірнеше жыл бұрын франиуздармен соғыста оңбай
жеңіліп, айыпқа Вьетнам мен Лаосты, Камбоджаны беріп құтылып еді.
Өткен жылы күзде қытай-жапон соғысында Цин армиясының күл-талқаны
шығып, нəтижеде Кореяны қолдан берудің сыртында, миллиондаған лян
айып төледі. Ал сонда сарайда отырғандар не істеген дейсіз ғой? Осыдан
бірнеше жыл бұрын соғыс-теңіз флотын құруға қыруар қаржы бөлінген
екен, ол соманы жесір патшайым Цыси өзіне жаздық сарай салуға жұмсап
жіберіпті... Осы масқараны көре тұрып, бойында қаны бар адам төзіп
отырады деп ойлайсың ба?
– Ал Цин империясы күні жетіп, құлады дейік. Сонда оның орнына
қандай өкімет орнауы мүмкін?
– Егер маньчжур үстемдігі құласа, батыстағы дамыған елдер сияқты
біздің елде де буржуазия келеді өкімет басына.
– Əй, бірақ, жығыла кеткелі тұрған Цин өкіметін көрмедім-ау! — деп
күлді Демежан. — Қайта, бұратана халықтарға тырнағын бұрынғыдан ары
батыра түсіп отырған жоқ па? Мана Шихалдайдың айтуына қарағанда,
қазақтан алынатын алман-салық бірнеше есе көбейе түскен көрінеді.
– Енді не істейді? Аяз мүйізді қысса, мүйіз тұқылды қысады. Өкімет
шетелге төлеп жатқан айып ақшаның есесін қарауындағы халықтан
қайырмағанда кімнен алады? Мұны жан тапсыру алдындағы соңғы тұяқ
серпу, ышқыну деп ұғынуымыз керек.
Ли-шансың соны айтып, біраз үндемей отырды да, өз ойын онан ары
сабақтай түсті.
– Жалпы халықтың, мемлекеттің қамын ойлап отырған Цин өкіметі жоқ
қой, — деді имек трубкасына темекі толтырып жатып. — Цин династиясы
өкімет басына келгелі, міне, екі жарым ғасырдай уақыт өтіпті. Қазір тақта
отырған Гуансюй — тоғызыншы император екен. Табиғатынан жетесіздеу
жаралған жиырмадағы жас жігіттің император деген аты ғана. Бар билік
жесір патшайым Цысидың қолында. «Кемпір араласқан ертегі оңбайды»
деуші ме еді қазақтар? Miне, соңғы отыз жылдан бері біздің елімізді сол
жесір əйел басқарып келеді. Цыси — бір кездегі император Сяньфанның
некесіз əйелі, нақсүйер кəнизəгі болатын. Императорға мұрагер ұл туып
берді де, сарайда біржола орнығып қалып қойды. 1862 жылы император
Сяньфан өлген соң, алты жасар Тунжи тақ мұрагері атанды да, оның
шешесі Цыси жас императорға регентша — бас уəзір болып тағайындалды.
Тунжи балиғатқа толар-толмастан апиынмен əуестенген, Пекиндегі
жезөкшелер үйінен шықпайтын, серімастау жігіт еді. Ол ақыры таққа
ресми отырар-отырмастан, небəрі он тоғыз жасында өліп тынды. Оның
орнына Цыси 1875 жылы өзінің сіңлісінен туған жиені — төрт жасар
Гуансюйді тақ мұрагері етті. Бұл жолы сарай маңындағылардың
наразылығына қарамай, тізеге салып отырып, өз ойын зорлықпен
орындатқан. Ал өзі тағы да тақ мұрагерінің бас уəзірі — регентша болып
қала берді... Бұл əйелдің не істеп отырғанын жоғарыда айттым: бүкіл бір
мемлекеттің соғыс-теңіз флотына бөлінген қаржыны өзіне сарай салдыруға
жұмсап жіберген адамнан не үміт, не қайыр күтуге болады?
– «Е-е, бұл дүние жоғарғы жақта, хан сарайының өзінде былығып жатыр
екен той, — деп ойлады Демежан. — Өзі жарымағанның сарқытын
ішкендей, мұндай елге бодан болған қазақтың шекесіне қайбір шор-шор
алтын бітер дейсің. Ит-қорлықпен өтетін өмір болды ғой мұның өзі...»
– Əй, біздің халықтың да маңдайының соры қалың-ау! — деді Лишансың əлден уақытта. Осыны айтқанда əншейіндегі салқын
сабырлылығынан айрылып, орнынан тұрып кетті. Қызулана, алқына сөйлеп
тұр. — Өзін ойлашы, ежелгі ерте заманда біздің Хань ұлты кімнен кем еді?
Қазір Еуропадағы ең дамыды деген мемлекеттер əлі тарих сахнасына
шықпай тұрған кезде, біз дүние жүзіне əйгілі өркениетті ел болатынбыз.
Суда жүзетін ең алғашқы кемені, компасты, жібек пен қағазды, шай мен
мылтық дəрісін ойлап тапқан кім? Біздің халқымыз еді ғой... Ақыры не
болды? Соның бəрі де жалғасын таппай, сабынның көбігінше ыдырады да
кетті. Он жетінші тасырда Еуропада қайта өрлеу дəуірі басталғанда, біздің
ел керісінше Цин династиясының құлдығына түсті. Өкімет басына келген
маньчжур ақсүйектері халықтың қамын, мемлекеттің болашағын ойлап бас
қатырып жатпады. Олардың жатса-тұрса ойлағаны — өздерінен жүз есе,
мың есе көп хань ұлтын бас көтертпей тұншықтырып, қалайда басып
отыру ғана болды... Халықтың алға басар ақыл-ойына тұсау салды. Сөйтіп,
бүкіл Еуропаға шарапатын тигізген қайта өрлеу дəуірі Қытайға соқпай өтті
де, біз дүниежүзілік бəсекеде батыс елдерінің шаңына да ілесе алмай,
баяғы орта ғасырлық деңгейде қала бердік. Ал артықшылық бар жерде
кіріптарлық болмай тұра ма. Бір елдің қоғамдық құрылысы алға кеткен
екен, ол сені қанжығасына бөктермей қоймайды. Біз, басқаны былай
қойғанда, кеше ғана өзімізден өсіп-өнген жапондардан да артта қалып
қойдық қой... Ең алдымен теңіз флоты сай португалдар мен испандар келіп,
кейін оған ағылшындар мен француздар қосылып, Қытайды Тынық мұхит
аймағынан ығыстырып шығарды. Енді, міне еліміздің қалаларына
ішкерілей еніп, өзімізді апиынға еліттіріп қойды да, бар байлығымызды
танауымыздың, астынан тонап əкетіп жатыр... Масқара емес пе?! Енді