Тағдыр - 33

– Жерімізге құт-береке бер! —десіп, дастарқанға түйген құртірімшіктерін тоған бойлата шашып жатты.
Дəл осы кезде Бөкенің үлкен ұлы Қадірбек осы күнге деп əдейі сақтаған
бір ақсарбас ісек қойды сүйреп əкеліп, тоғанның ернеуіне жықты да, басын
құбылаға қаратып, лөкет пышақпен орып жіберді. Бұл «тоған қандау»,
«қырман қандау» дейтін егіншілердің ескі ырымы болатын. Оның да ел
тұрмысына ене бастағаны ғой.
Ал бұл күнде жасы алпыстан асып кеткен қарт Бөке қуаныштан жылап
тұр еді. Бет-əлпеті күлгені, не жылағаны белгісіз бір қызық түрге еніп,
кеудесін жапқан мол бурыл сақалы құйын соққандай тулап кетті. Қарт
палуанның қапсағай, ірі денесі баяу сілкініп, екі көзден ытқыған ыстық жас
төмен сырғанап келіп, сақалының ұшында мөлтілдеп сəл тұрды да,
тоғанның жиегіндегі жас топыраққа тамды.
Қуаныш үстінде желігіп тұрған құрдасы Диқанбай мен тағы басқа əзілі
жарасқан егде жігіттер енді Бөкені ортаға алып, өздерінің мұраптарын
тоғанға тоғытпақ болған. Бірақ қарттың белі шойрылып жүргенін ескеріп,
аяғын суға тигізді де, тез қайта тартып алды. Ал Бөкенің өзі ештеңеден
тайынатын түрі жоқ:
– Салыңдар! Аямаңдар... Енді өліп кетсем де арманым жоқ! — деп
бəріне көне берген.
Осы сəт дуылдаған қалың көпшіліктің арасынан:
– Бəрі осы шалдың еңбегі ғой.
– Осы тоғанды «Бөке тоғаны» деп атасақ қайтеді? — дескен дауыстар
естілді.
Бірақ жұрттың шуы басыла берген кезде, Бөке қолымен жайқап,
көпшілікті өзіне қаратып алды да:
– Жоқ, жарандар, бұларың қисынға келе қояр ма екен? — деді баяу тіл
қатып. — Сендер нағыз жарылқаушыларыңды ұмытып тұрған
сияқтысыңдар. Сонша жыл ұлықтармен ұстасып, халдайлармен
қақтығысып жүріп, осы суды бізге алып берген — Демежан емес пе еді?!
Ендеше бұл тоғанды сол азаматтың атымен атайық.
Жиналған жұрт оның сөзін іле қостап, тағы да дуылдасып кетті:
– Иə, айтпақшы, солай екен-ау!
– Табылған сөз!
– «Демежан тоғаны» болсын.
– Қап, бүгінгі мерекеге үкірдайдың өзі қатысса болатын еді! — десіп
жатыр...
Кенет көпшіліктің дабыры су сепкендей басылып, бəрінің назары
өзеннің арғы бетіне ауып еді. Бұлардың су алған көмейінен қиыс төменірек,
қарсы қабақтан Дохалдай мен Бахалдайдың тоғандары басталатын-ды. Сол
тоғанды жағалап жүрген екі салт атты бері таман өрлеп келіп, қазақтардың
мəре-сəре боп жатқан мына тірлігіне таңданғандай, аз-кем қарап тұрды да,
аттарының басын кері бұрып, төмен қарай жорта жөнелді...
– Қап, аналар қожайындарына айтып баратын болды-ау. Дохалдай доңыз
бір кесел жасап жүрмесе не қылсын?! — деді Бөке əлденеден
қауіптенгендей.
– Кесір жасағанда не істейді? Іштері күйсе тұз жаласын! — деді Бөкенің
күреске түсіп жүрген палуан ұлы Жұмабек.
– Иə, біздің қолда да таңбалы қағаз бар емес пе, — десті тағы біреулер
арқасын кеңге салып.
Аздан соң ол да ұмыт болып, барлығы жаңа тоғанның бойымен егіс
басына қарай аяндады. Су көлкімей біркелкі жылдам ағып жатыр. Соны
көріп Бөкенің де көңілі орныға түсті. Олар орта жолдағы қараша ауылдың
тұсына таяғанда, мана атқа мініп, сумен жарыса жөнелген бір жігіт
кетпенін тақымына қысып, қайта шауып келеді екен. Екі езуі екі құлағында,
сүйінші сұрағандай сонадайдан далақтап келеді.
– Су жетіпті... Су егінге жетті! — дей береді əлсін-əлі. — Барған суды екі
арыққа бөліп, егіске қаптатып жібердім.
Осы жерге келгенде, жаяу шұбырған көп қатын-қалаш, бала-шаға
ауылда қалып қойды да, еркектер жағы түгелімен егіс басына қарай тартты.
Шынында да, егіске жете бере екіге бөлінген су екпіндей ағып, арықтың
бетін жуып жатыр екен. Алды тақта-тақта аңыздарға жайыла бастапты.
Бірақ жүрісі баяу, кенезесі кеуіп, қаңсып қалған топыраққа шұрылдай сіңіп
жатыр. Əлі құрыған аш адамның аузына нəр тамызғандай, жаңа ғана
жапырағы сарғайып, бүрісіп тұрған егін су тигеннен кейін лезде өңі кіріп,
тіріле бастағаны байқалады...
– Егер бүгін-ертең су ішпегенде, егіндерің күйіп кеткендей екен. Несін
айтасың, су дер кезінде жетіпті, — деді көзқарақты Диқанбай бір
қарағанда-ақ мəн-жайға түсіне қойып.
Осыдан кейін Бөке екеуі атпен желіңкіреп жүріп, егістің бас-аяғын тез
айналып шықты. Диқанбай атыздарға арық тарту, өңдеу бабын ұнатпай, көп
кемшілік тауып келеді. Қажетті жерде құлақ байланбаған, боразда
тартылмаған. Тебіндеп келген мол судың өзі тақтаға тегіс жайылмай, жыражықпылды қуалап, дөйдала теріс кетіп жатыр... Диқанбай сол маңда
жүрген сушы жігіттердің қасына келіп, біраз кейісті сөздер айтты.
– Шырақтарым-ау, егінді бұлай суармайды ғой. Суды тақтаның басына
қаптатып жіберіп, керек жерді өзің тауып бар деп, қол қусырып қарап
тұруға бола ма екен? Атызда ала қалдырмай, егінге суды жетелеп апару
керек. Бірнеше кісі кетпен-күрегін тастамай, осының ішінде жүруге тура
келеді. Ала тарту, боразда байлау дегенді білесіңдер ме өздерін?
Жігіттер желкелерін қасып күле береді. Осылардың бəрі — кешегі
көшпенділер — мал соңында жүрген: қойшы, түйеші, жылқышылар ғой.
Ішінара сібе-солаң жұртымен араласып, халдайларға малайлыққа
жалданған біреулері болмаса, көпшілігі егін салудың қыры-сырын біле
бермейтін-ді. Бөке соны еске алып:
– Диқанбай-ау, бұлардан оны несін сұрап тұрсын. Осы шіркіндер құрық
пен таяқ болмаса, кетпен-күрек ұстап көрді дейсің бе. Бұлардікі — əншейін
тайыншаның мұрнын жұдырықпен тескендей бір өлермендік те баяғы, —
деп жұртты ду күлдірген.
Диқанбай мыналарға құр сөздің қонбайтынын білді де, дереу аттан
түсіп, етегін шешіп, балағын түріп тастады. Енді ол асықпай сушы
жігіттерге егін суарудың əдіс-тəсілін үйретуге кірісті. Кетпенді қалай ұстап,
суды қалай жетелеу керектігін, егіннің көгіне зақым келтірмей ала тартудың
амалын көрсетіп жүр. Диқанбайдың ептілігі сонша, қолына көз ілеспейді.
Зілдей кетпенді жеп-жеңіл төбесінде ойнатып, майлы қасықтай шырқ
айналдырады. Егін суару — оның бұл жалғандағы ең бір сүйікті ісі сияқты,
мұндайда өңі нұрланып, жасаңғырап кетеді екен. Ол қайда барса, су да
соның табанын жалап, бұйдалаған тайлақтай соңынан елпектеп еріп
отырады.
Күн еңкейе бере бұлар егіс басына екі-үш қана жігіт қалдырды да,
басқалары жоғарыда, жаңа тоғанның жағасында отырған Бөкенің ауылына
қарай бет алды.
Ауыл адамдары көңілді. Дəл іргелерінде — жаңа тоған. Сол тоғанда ұзақ
жыл бойы қол жетпес арман боп келген
Абдыраның суы сылдырап ағып жатыр. Бұдан үлкен қуаныш бола ма?!
«Көз қорқақ, қол батыр» деген осы. Бір кезде ең далаға егін салып, оған
өзен арнасынан су апару деген көшпенді жұртқа қияметтей қиын көрінуші
еді. Ол да, міне, қолдан келетін, үйреншікті іске айналды. Мана тоған
басында айтып сойылған малдың етін жеп, сорпа-су ішіп, беттеріне қан
жүгірген егінші қауым дастарқан жиналғаннан кейін де Бөкенің үйінен
тарамай, көпке дейін дуылдасып отырды. Дəмелі деген жігіттер əн салып,
домбыра тартып, қараша ауылды өздерінше қызық думанға толтырды.
Күн кешкіріп кеткендіктен, Диқанбай бұл ауылдан бүгін де қайтпай
қонып қалып еді. Оның үстіне Бөке де қолқа салып:
– Ісіміздің шалағай екенін өзін де байқадың ғой. Ертең егіс басына
барып, тағы бір рет көріп қайт,—деп оны жібермей алып қалған.
Ел жатарда бұлар аттарын отқа қою үшін далаға шыққан-ды. Ай
қорғалап қалған өліараның кезі болатын. Бір мезгілде төменгі жақтан
əлдекімнің түн тыныштығын бұза, тасырлатып шауып келе жатқаны
байқалды. Қастарына келгенде таныды, мана егіс басында қалған Бөкенің
ортаншы ұлы Садырбек екен. Ол аттан түспеген күйі, ентігін баса алмай:
– Не боп қалды? Тоғанның бір жерін орып кеткен жоқ па? Су мүлде
құрып қалды ғой! — деді абыржи тіл қатып.
Бөке мен Диқанбай да ештемеге түсінбей таңырқасып тұр. Сəлден соң
үшеуі аттылы-жаяу аяндап, қырық-елу қадам жердегі тоғанның қасына
келді. Міне, қызық! Манағы тоған толы су сарқылуға айналып, табанында
болар-болмас бірдеңе жылтырайды.
– Бұл қалай болғаны? Əлде тасқын келіп, тоғанның көмейін бұзып кетті
ме? — деді Бөке таң-тамаша болып.
Диқанбай одан гөрі дəлелдірек пікір айтты.
– Олай болмас. Тасқын келген күннің өзінде де тоғанның суы бұлайша
сарқылмауға тиіс. Мынау адамнан келген іс қой. Біреулер байлап алған
шығар, дəу де болса...
– Кім байлауы мүмкін?
– Кім дерін бар ма... Халдайдың кісілері мана торуылдап жүрген жоқ па
еді. Солардан-ақ келді.
– Жауыздар-ай!.. Құдайдың иен-тегін ағып жатқан суын да аяды-ау
бізден! — деп Бөке күңіреніп кетті.
Қой, бұлай тұра бергеннен не шығады. Не де болса көмейге барып
көрейік, — деді Диқанбай.
Үшеуі атқа қонып, қастарына тағы бір-екі жігіт ертіп, тоғанның басына
қарай аяндады. Диқанбайдың қаупі расқа шықты. Бұлар жақындай
бергенде, сол тұстан аттардың пысқырынғаны, біреулердің дабырласып
сөйлескені естілді. Өздері шылым тартып отыр ма, əр жерде қасқырдың
көзіндей жылтыраған от көрінеді. Олар да кім келер екен деп күтіп отырса
керек, аттылар арқан бойы таяп қалғанда:
– Бұл кім? Жөндеріңді айтыңдар! — деген əмірлі дауыс естілді. Бұлар
тоқтамай жүре берген.
– Жақындамаңдар!.. Атып тастаймын! — деді жаңағы дауыс
бұрынғыдан да қатайып. Əлденені сақырлатып, мылтық шақпағын
қайырып жатқаны байқалды.
– Мынау — Дохалдайдың інісі Бужыңха ғой... Бұл қаныпезер кісі
өлтіруден тайынбайды, — деді сөйлеп тұрған адамды даусынан таныған
Садырбек.
– Өздерің кім боласыңдар? — Алда келе жатқан Бөке атының басын
тежеді.
– Біз халдайдың кісілеріміз... Сендер мұнда не қып жүрген адамсыңдар?
– Біз осында егін суарып жүрген қазақтармыз. Түн жамылып келіп,
суымызды байлап алғандарың не, шырақтарым-ау?
Қарсы жақтың қарасы он шақты адамнан кем болмас. Əлгі сөзді
келемеждеп, оқырана күлгендері естілді.
– Сендер ме егін суарып жүрген? Қазаққа нанның не керегі бар?
Айрандарыңды ішіп, құрттарыңды қажалап жүре бермейсіңдер ме?! Ха-хаха! — Қарқылдаған күлкілері түн тыныштығын бұзып, тау-тасқа
жаңғырықты.
Бөке не істерін білмей дағдарып тұр. Аузына сөз түспей, аз бөгеліп
барып:
– Бұларың көпе-көрінеу зорлық қой, ағайындар-ау! Біздің қолымызда да
өкіметтің рұқсат қағазы бар, — деп тағы да алға таман жүре түскен.
Сол сəт тарс еткен мылтық даусы естілді де, зуылдап ысқырған оқ түнгі
ауаны тіліп өткендей болды.
– Мен не айтып тұрмын? Жақындама деп ескерттім ғой сендерге... Осы
қазір оққа ұшайын демесеңдер, бұл жерден тез тайыңдар!
Қазақтар, амал жоқ, аттарының басын кері бұрды. Бірақ Бөке үндемей
кетуді лайықсыз көрді білем:
– Жарайды, сендермен ертең сөйлесеміз, — деді өзінше айбат шегіп. —
Естеріңде болсын, бұл қылықтарың үшін əлі жауап бересіңдер?
– Сөйлессек сөйлесерміз. Демежан ғой — сеніп отырғандарың. Оны да
көріп алармыз! — деді Бужыңха мардамси күліп. — Сендердің қағаздарын
күшін жойған... Қазаққа қағаз алып берген Ши-амбының өзі қайда кеткенін
білесіңдер ме?
Бұдан ары кермалдасып тұрудың орны жоқ. Жігіттер иіндері түсіп
ауылға қайтты. Манағы тасып-төгілген қуаныш-шаттықтан із де қалмай,
соның бəрі тоғандағы сумен бірге сарқылғандай болып, ауыл үстін
көңілсіздік жайлап алды. Садырбек, Жұмабектей қайратты, жас жігіттер
ызадан жарылардай болып, жаралы аңдай тістерін шықырлата береді.
Бөкенің өзі де істер амал таппай сенделіп тұр.
– Апыр-ай, тым құрыса тағы бір күн шыдай тұрмады-ау! Қураған егіннің
таңдайына енді ғана нəр тамызғандай болғанда, күре тамырымызды қиып
кеткенін қарашы! Диқанбай-ау, енді не істейміз? Ақылыңды айтшы, — дей
береді əлсін-əлі.
Бір қызығы, Диқанбай мұндайда көп ойланып жатпайды. Оған бəрі
айқын, күні бұрын ойластырып қойған тəрізді.
– Бұған не ақыл айтатыны бар. Сен екеуіміздің сөзімізді қыстырайын
деп тұрған біреу бар ма? Дереу Демежанға кісі жіберу керек. Таңбалы қағаз
да үкірдайдың өзінде ғой. Ел атасының өзі келмейінше ештеңе шешілмейді,
— деді ол сабырлы қалпын бұзбай.
Осы түнде, таң атуын күтпей-ақ, Бөкенің үлкен ұлы Қадірбек тың ат
тауып мінді де, жайлауға қарай аттанып кетті. Ол түні бойы тынбай жүріп
отырып, ертеңінде түс кезінде Ойжайлауда отырған Демежан ауылына аты
болдырып əрең жетіп еді. Əсеттер аттанып бара жатқанда, көш жолынан
бері құлаған жалғыз қара осы Қадірбек болатын...
Демежан одан егіс басында болған жайды тəптіштеп көп сұрады.
Қадірбек те көрген-білгенін жіпке тізгендей түгел баяндап, əкесінің айт деп
тапсырған сəлемін қоса жеткізді. Егіннің қурап тұрғанын, жаңа тоғанның
суы егіс басына енді жете бергенде, халдайлардың істеген зорлығын, амалы
құрыған егінші жұрттың үкірдайдан бір жəрдем бола ма деп, төрт көзбен
күтіп отырғанын да жылағандай болып, жасырмай түгел айтып еді.
Демежан бұған бəлендей таңданған жоқ. Алда осындай бір теке тірестің
боларын білген адам тəрізді. Тек қалың ойға батқан кездегі əдетімен,
бірталайға дейін тіл қатпай, мұртын тістелеп отырып қалды.
Иə, халдайлардың қайтадан күш алып, бас көтере бастағаны рас болды.
Бұрын мұндайды тектеп, таразыны тең ұстап отыратын Ши-амбы болса
жоқ, енді не істесек те билік өз қолымызда дегені ғой... Мұндайда не істеу
керек екен? Үндемей қалсаң, қорыққаның болып шығады. Бұға берсең, сұға
береді... Енді аянатын не қалды өзі? Қиын қылса басыңдағы мансабын
алар, бірақ Демежан кеше өзі дем берген еңбекші бұқарасын жылатып
қойып, бастаған ісін орта жолда қалдыра алмайды ғой. Айқасатын адамы
Дохалдай екен. Осы жолы не де болса бір шайқасып көретін шығар.
Бастабында оған сандықта жатқан таңбалы қағазды алып, қаладағы
ұлыққа жүгінсем қайтеді деген бір ой келген. Бірақ ол ниетінен тез қайтып
қалды. Сонда баратын адамы — Шихалдай ма? Бұл əлгі түлкіден қорлық
көріп, қасқырға арыз айта барғанның кері емес пе. Демежан басымен
Бахалдай мен Дохалдайдың үстінен шағым айтып, Шихалдайға барса,
естіген ел артын ашып күлмей ме? Халдайлар қашанда қара күштен
басқаны танымайды. Алысқанда алып ұрып, басынан күш алып кетсең ғана
сенімен санасуы мүмкін. Қазақтың да халық екенін, іргелі, намысты жұрт
екенін көрсететін уақыт жетті емес пе?! Зорлық жасап, заңды бұзып
отырған — халдайлардың өзі ғой. Ендеше бұқпантайлап, қорғана беретін
не бар? Не есеңді жібермей ел қатарлы өмір сүру керек те, не болмаса
құлдардың санын көбейтпей, жер бетінен құрып кету керек қой. Бұдан
басқа жол жоқ.
Ол ең алдымен бір-екі кезең астында тақау отырған Байғара-Жауғаштың
зəңгілері Тыныбай мен Түсіпті шақыртып алды. Бұл екі зəңгі де қанша
бұлан құйрық, майысқақ болғанымен, ел атына мін болар намысқа шаппай
тұра алмады. Бұлар сол күні-ақ Ойжайлау, Балажайлау, Жуантөбе,
Қайрақтыда иін тіресіп отырған қалың Байғара мен Жауғашқа, Ақболат пен
Шөтік ішіне, сонау қиырдағы Қараменде мен Баймұратқа қос-қос атпен кісі
шаптырды. Сол шапқыншы-жаушылар арқылы əр рудың зəңгісі мен
елубасыларына: «əрқайсысы қастарына ат-көлігі, сойыл-шоқпары сай
қырық-елуден қарулы жігіт ертіп, екі күннен қалмай Абдыра аңғарынан
табылсын!» деген тығыз бұйрық жөнелтті.
Астына тың ат беріп, қасына кісі қосып, сол күні Қадірбекті де кері
қайтарған. «Бүкіл ойдағы жатақ ауылдар бұт артар көліктеріне мініп, балтанайзасын сайлап, айқасқа əзір тұрсын» деп Бөкеге де арнайы сəлем
жолдады.
Ертеңінде қасына жүз қаралы сайдауыл жігіт ертіп, Демежанның өзі де
ойға қарай бет алған. Сол күні бесін ауа тоғанның көмейінде отырған
Бөкенің ауылына келді. Əзірше қасындағы адамдарды ел көзіне түсірмей,
бөктердегі жатақ ауылдарға таратып жіберді де, өзі мұнда оншақты кісімен
ғана келіп еді. Бөкеден мəн-жайды сұрастырғанда, халдайлардың əлі де
көмейге күндіз-түні қарулы күзет қойып отырғаны мəлім болды.
– Мен əлі олармен жүздескен жоқпын ғой. Бір рет Дохалдаймен
сөйлесіп, алдынан өтейік. Тілге көнсе көнді, көнбесе өз обалдары өздеріне!
—деді Демежан жұртқа ақыл сала сөйлеп.
Ол өз тобына Бөкені қосып алды да, сол күні-ақ жақын жердегі
Дохалдайдың зəйімкесіне қарай бет түзеді. Сібе-солаң алпауыттарының
арасында соңғы жылдары ылдидағы тасы өрге домалап, қатты байып бара
жатқаны — осы Дохалдай болатын. Өз меншігінен тыс, інілері мен
балаларының атына салынған əлденеше қора-жайы бар. Абдыраның сол
жақ қапталын алып жатқан ұшы қиырсыз көп егін де осы Дохалдай
əулетіне қарайды. Кейінгі кезде оның төрт түлік малының өзі əлденеше
қораға жетіп, шұрайлы жайлау, қыстауларды да солар иемдене бастаған.
Сонымен ол өкіметтің сүйікті құлы, ақсүйек, алпауытпын деп бір шалқыса,
əсіресе оның кеудесіне нан пісіріп, қатты буландыратын осы байлығы еді.
Демежандар келгенде, Дохалдай бірнеше арбамен егіс басынан
жоңышқа тасытып, малайларына маялатып жатыр екен. Өзі тоқпақтай
айдары арқасында шұбалаңдап, екі қолын артына ұстаған күйі əркімге бір
зекіп, бұйрық беріп тұр. Қастарына келген салт аттылар тобын көрмеген,
көрсе де елемеген сыңай танытып, күжірейген бұқа мойнын бұл жаққа бұра
қоймады. Əдейі намысқа тиіп, қазақтардың қырын сындырып, қорлағысы
келген түрі...
Бұдан ары үнсіз тұра беруге Демежанның да төзімі жетпеді. Қысасқа —
қысас. Бұл да оны көрмеген, көрсе де танымаған болып, ер үстінен сəл
көтерілді де:
– Маған Дохалдай деген керек еді. Көздеріңе түскен жоқ па? — деді баубау жоңышқаны маяның үстіне лақтырып жатқан жігіттерге дауыстап.
«Əлі күнге дейін Дохалдайды танымайтын бұл қайдан жүрген адамдар?»
дегендей, малай жігіттер бұларға таңдана қарап, қасында тұрған
қожайындарын иегімен нұсқады.
– Е-е, Дохалдайдың өзі мұнда тұр екен ғой, — деп Демежан оған енді
ғана назар салған. — Ау, халдай, бері таман келсейші. Сен не, кейінгі кезде
естімейтін, көрмейтін болғансың ба?
Малайларының көзінше айтылған мынадай өктем сөзге Дохалдай, əрине,
шамданып қалды. Қап-қара боп түтігіп, бері таман келді де:
– Кім мені тергеп тұрған? — деді екі қолын артына ұстаған күйі
аттылардың бойынан асыра қарап. — А-а, Демежан, сен екенсің ғой... Не
керек саған? Халдайлардың үкірдайға бағынбайтынын ұмытып қалғансың
ба?
– Мен мұнда шен салыстырғалы келгем жоқ. Сенде сөзім бар. Бері таман
кел, — деп Демежан аттан түсіп, шылбырын шабарманына ұстатты да, өзі
Дохалдайды оңашалай берді.
Халдайлар да қамсыз отырмаған секілді. Кең ауланың ішінде ерттеулі
аттар тұр. Сол маңда жасырып қойған қарулы жасақ бары байқалады.
Демежан соларды көз қиығымен бір шолып өтті де, келген шаруасына
көшті.
– Ал, халдай, сен енді кетеген түйе бастанбай, сөз тыңда. Біздің елдің
ұзақ жыл ізденіп жүріп, бір-екі тоған суға өкіметтен рұқсат алғанын
білесін. Көп жыл көрші отырған ағайынбыз. Қазақтар да осы өздерін
сияқты егін салып, отырықты ел болғысы келеді. Жатақ ауылдар жаз бойы
тоған қазып, енді егіндеріне су жіберейін десе, сенің адамдарын көмейді
тас байлап алып, қарумен қорқытып, маңына жан жолатпай тұрған
көрінеді. Мұны қалай түсінеміз? Мен осының мəнісін өз аузыңнан ұғынып,
əдейі алдыңнан өтейін деп келдім...
– Егер келген шаруаң сол болса, оған бола аузыңды ауыртпай-ақ қой, —
деп Дохалдай оның сөзін бөліп жіберді. — Абдыраған су дəметуші
болмаңдар. Ол — ежелден біздің əулетке басы бүтін тиген енші ғой. Өкімет
қазаққа егін салдырам десе, басқа жақтан жер-су тауып берсін.
– Солай ма? Мұндай егеске бармасақ қайтеді?.. Іргелес отырып,
араздасқанымыз жараспас. Береке-бітімге келейік. — деп Демежан əлі де
татулыққа шақырып көріп еді. Бірақ Дохалдай:
– Жоқ, мұндайда береке болуы мүмкін емес, — деп арғы жағын
тыңдағысы келмей, тағы да орта жолдан киіп кетті. — Қазақтың алдындағы
малы сияқты, жер мен су да — біздің байлығымыз. Мəселен, мен сенің
жылқыңды рұқсатсыз бөліп алып айдай жөнелсем, қалай қарар едің? Бұл да
сол секілді.
– Мал — əркімнің еңбекпен жиған дүниесі. Ал Абдыра — құдайдың
жаратқан өзені ғой, — деді Демежан. — Сен де сол Абдыраның суын түгел
пайдаланып отырған жоқсың. Өзіңнен артылып, айдалаға, құрдымға сіңіп
жатқан суды аяйсың ба?
– Жоқ, сөз осымен бітті... Су берілмейді. Абдыра менің меншігім екен,
мен оны сатам ба, далаға ағызам ба, кімнің қанша шаруасы бар? Бəрі
айтылды ғой. Енді оны қайта-қайта езе бергеннен не шығады? — деп
Дохалдай кетуге ыңғайланған.
– Сен, халдай, шыбындамай тұра тұр! — деді Демежан оның алдын
бөгеп. — Байқа, біз де қарға да болса халықпыз... «Асты қорлама —
құстырады, халықты қорлама — тыштырады» деген мақалды естуің бар
ма? Сен əлі өзін сұрап алған аурудың емін таба алмай жүрме!
– Сен мені өйтіп қорқытпа! — деді Дохалдай кекете езу тартып. —
«Тоқал ешкі мүйіз сұраймын деп жүріп, құлағынан айырылыпты» дегенді
де қазақ айтпап па еді. Өздерің тəп-тəуір мақал шығарасыңдар да, соған
құлақ аспайтындарың не?.. Шаңыраққа қараңдар: ел кімдікі, жер кімдікі?
Соны біліп барып сөйлеңдер.
– Ақырғы сөзің осы ғой, Дохалдай?
– Осы-ақ!
– Онда өз обалың өзіңе... Тарт аттың басын!
Демежан бұдан ары бөгелген жоқ. Шабарманы көлденең тарта берген
торы төбелге лып етіп тез мінді де, өз тобын бастап жүріп кетті.
Бұлар сол күні Бөкенің аулында аял жасап, арттағы елден хабар күтті.
Жағдай белгілі: екі жақтың бір айқассыз тарамайтыны айқындалып қалған.
Түні бойы жан-жақтан шапқыншылар келіп жатты. Жайлаудағы əр ауылдан
сайланып шыққан жігіттер таяу жерге келіп, үкірдайдан бұйрық күтіп
тұрған көрінеді... Астыртын жеткен хабарға қарағанда, бұл кеште
халдайлар да қарап жатпай, бір-біріне кісі шаптырып, қол жинап жатқаны
мəлім болды.
Ми қайнатқан қырық күн шілденің аптапты ыстық күндерінің бірі еді.
Аспанда теңгедей бұлт жоқ. Күн көзі бүгін де мыс табақтай балқып,
көкжиектен енді көтеріліп келе жатқанда, Демежан, Тыныбай, Бөкелер
қырық-елу адаммен тоғанның көмейіне қарай бет түзеді. Бұлар негізінен
кешеден бері Бөкенің төңірегіне жиналып жатқан жатақ ауылдардың
жігіттері болатын. Араларында бір атқа екі-екіден мінгескендері, өгізге,
тай-байталға мінгендері де бар. Əйтеуір, қолдары құр емес, айыр, балта,
сойыл, шоқпар ұстап алған. Жер үшін жарғыласып, су үшін соғысуға əзір,
нағыз өліспей беріспейтін жанкүйер топ та — осылар... Ал Демежан қыр
елінен жиналған қалың қолды əзірше бұл топқа қоспай, бір белдің астында,
ұрымтал жерге жасырын ұстап отырған-ды. Олар да қазір жота-жотаға
қарауыл қойып, белгі берілсе-ақ болғаны, лап қоюға дайын тұр.
Абдыра аңғарының бұл тұсы иінделіп келген, əр кезде тасқын
домалатып əкелген қорымды-қойтасы мол, кең қойнау болатын. Төменде
тастан-тасқа соғылып, ақ көбігін аспанға атқан тау өзені күркіреп ағып
жатыр. Күндіз-түні бір тынбас сарынмен азан-қазан шу салып, долдана
жөңкіледі. Кешелер арғы жонға қалың нөсер жауған сияқты еді. Бүгін өзен
ағысының түсі бұзылып, лайлана қара қошқыл тартып, арнасынан асардай
молая түсіпті. Асау өзен толқындары кейде азу тісін ақситып атылғалы
тұрған көкжал бөріні еске салса, енді бірде шашын жайып, бетін жыртқан
долыға ұқсап кетеді. Бұл да бұрқ-сарқ етіп, қаһарына мінген тентек
халдайдың ашуындай.
Тоған басындағы күзет кетпепті. Қайта екі-үш есе көбейе түскені
байқалады. Сырт қаралдысы жиырма-отыз адамнан кем болмас.
Демежандар жақындап келгенде, олар да аттарына мініп, қарбаласып
қалды. Он шақты кісінің қолында мылтық бар. Қалғандары айбалта, сүңгі,
шоқпармен қаруланыпты. Бəрінің алдында биік торы аттың үстінде
мылтығын ерінің қасына көлденең салып, Бужыңха тұр. Келе жатқан ала
шобыр, шоқпыт топты менсінбей, мардамсып биіктен қарайды.
Қазақтар іркілмей суыт жүріп келіп, есік пен төрдей жер қалғанда, тізгін
тартты. Мына топтың ішінде Дохалдайлар көрінбейді. Көпшілігі —
Бужыңха тəрізді халдайлардың жас мырзалары, солардың сойылын соққан
сібе-солаңның алкеуде, содыр жігіттері... Демежан бірінші боп тіл қатты:
– Мен кеше сенін ағаң Дохалдайға мəн-жайды түсіндіріп айтқанмын, —
деді ол Бужыңхаға бұрылып. — Мына жұрттын жұмысына кедергі
жасамай, тез кетіңдер бұл арадан. Əйтпесе арты жанжалға айналуы мүмкін.
Бужыңха қасындағы серіктеріне бұрылып, өз тілінде бірдеңе айтып еді,
аналар ашық мазақ етіп, дарақылана күлді.
– Біз жанжалдан қорықпаймыз. Соғысқыларыңыз келсе, қызметіңізге
дайынбыз, — деді Бужыңха алдындағы мылтықты қолымен сипап қойып.
– Төбелес ешқайда қашпас, алдымен тілге келейік. Бəлкім, сойыл
сілтесіп жатпай-ақ бітісетін шығармыз.
– Мен ештеңе білмеймін, — деді Бужыңха. — Бітім керек болса, əне,
халдайлар келе жатыр, солармен сөйлесіңіз.
Демежан жайлап артына бұрылған. Ананың айтқаны рас екен,
Абдыраның ар жақ қабағын кенерелеп, қалың нөпір қол келе жатыр. Бір
өңкей баран атқа мініп, қараң киім киген, сайдың тасындай сайдауыл топ.
Ұзын-ырғасы жетпіс-сексеннен кем болмас. Əлгілер арты қабақтан бері
түсіп, тау өзенінің жайылмалау бір тұсынан кешіп өтті де, осылай қарай
тура тартты. Ең алда түйедей қара арғымаққа мінген Дохалдай, оның екі
жағында үзеңгі қағыстырып, Бахалдай мен Кехалдай, Тухалдайлар келе
жатыр. Халдайлар екпіндей суыт жүріп келіп, өз тобына қосылды да, қарсы
жаққа сонан кейін тана назар салды.
Олардың қазіргі жиыны жүзге жуық адам еді. Көбінің мойындарына
асып алған мылтықтары бар. Жатақ ауылдардың құранды, шоқпыт тобын
көзге ілмей, саңмүйізденіп тұрғаны белгілі. Мейманасы тасып, əспенсіген
Дохалдай бірінші болып өзі соқтықты:
– Иə, үкірдай, тағы келіп қалғансың ба? — деді Демежанға жоғарыдан
мүсіркей қарап. — Кеше саған бəрі ескертілген сияқты еді ғой. Бірдемеге
ұшырамай тұрғанда тарасаңдар қайтеді? Əйтпесе, көріп тұрсың ғой, арты
өте жаман болады.
– Мен сол сөзді саған айтайын деп тұр едім, — деді Демежан. —
Төбелес шықпасын десең мына бөлтіріктеріңді ал да, кет осы арадан...
Өздерің пəле қумасаңдар, біз жанжал іздеп тұрғанымыз жоқ.
– Ал пəле қусақ ше?
– Онда нағыз майдан болады. Бүгін не бел кетеді, не білек кетеді.
– Мыналармен бе?.. Қырарсыңдар! — Дохалдай қазақтардың тобына
қарап, қарқылдап күлді. — Текке қан боласыңдар ғой... Сендерге жаным
ашыған соң айтып тұрмын. Біздің жігіттер бүгін тым ашулы. Біреулерің
оққа ұшып кетсеңдер, қашан айттың деме, мен жауап бере алмаймын.
– Е-е, сен мылтығына сеніп тұр екенсің ғой. Халықтың қаһарына
жолығып жүрме, Дохалдай. Білесін ғой, халық қозғалса қалай болатынын!
Осы кезде манадан бері үнсіз тұрған Кехалдай қалтасынан күміс баулы
сағатын алып қарады да:
– Осылармен тəжікелесіп тұрамыз ба? Естерінен шықпастай етіп сабап,
айдап тастаңдар! — деді ат үстінде шірене түсіп.
Бірақ Дохалдай асығар емес. Əлі де ашық мазақ етіп, қорлай түсуді ниет
еткендей:
– Сенің халық деп тұрғаның — мыналар ғой. Мен мұндай қиындыжиындыны халыққа санамаймын, — деді ол Демежанға қарап. — Қазір
сенің соныңнан еретін Төртуыл табыла қояр ма екен? Сен бұл елге
алдымен өз басыңды сыйдырып ал.
– Ауыл иті ала болса да, бөріні көргенде бірігіп кететін. Қапы қалып
жүрме, халдай!
– Мен жаңа айттым ғой: осы қазір оққа ұшайын демесең, мына
жалаңаяқтарыңды жинап ал да, аманыңда жолыңа түс.
– Ендеше өз обалын өзіңе! Мен саған көрсетейін — халық қаһарының
қандай болатынын!
Демежан соны айтып, атының басын бұра берді де, қасында тұрған
Бөкеге ым қақты.
Халдайлар бұларды кетеді деп ойласа керек, өздерінше қорқыттық,
жеңдік деп масайрап қалған-ды. Сол кезде Бөке топтан бөлініп, озеннің
қабатына шауып шықты да, атын ары-бері ойқастатып, атой берді. Бұл —
əр төбенің басында қарауылдап тұрған жігіттерге көрсеткен шартты белгі
еді. Сол белгінің берілуі мұң екен, жерден шыға келгендей, маңайдағы
қырат-қыраттың басынан қалың нөпір салт аттылар көрінді де, таудан
домалаған қорым тастай, осылай қарай лап қойды. Жиыны бес жүз қаралы
кісі аралда тұрған шағын топты жан-жақты қусырып, қоршай шауып
келеді.
– Я, аруақ!
– Қабанбай-Қабанбай!
– Баймұрат-Баймұрат!
– Ұрып таста! Сілейте соқ иттің балаларын! — деген айғай-сүрең құлақ
тұндырады.
Бұл тек Абдыра тоғаны үшін болған айқас емес, ұзақ жылдан бері беріш
боп жиналған ыза мен кектің, халдайлардан көрген қорлық пен зорлықтың
атойлап сыртқа шығуы еді. Халық қаһары дəл қазір жолында не тұрса да
жапырып, таптап кетердей, селдей қаптап, жақындап келеді.
Халдайлар мұндайды күтпесе керек. Қапелімде мылтық атуға да
шамалары келмей, естері шығып ұйлығып қалды. Бұл кезде манадан əрең
шыдап тұрған жатақ жігіттері де таяу жерден жолбарысша атылып еді.
Олар аттылы-жаяу қаптап араласа бергенде, құйындата шапқан аттылардың
алғашқы легі де жетіп, айқаса тиген сойыл-шоқпардың сатыр-сұтыры
естіліп те қалған-ды.
Демежанның да қарап тұруға дəті шыдамай, өгізге мінген бір жатақ
шалының қолындағы қара сойылды ала салып, ұрыстың қызу ортасына
араласып кетті. Бұрын мұндай ат үсті шайқасына қатыспаса да, тұла бойын
кернеген ашу ештемеге қаратар емес. Кекпен сілтенген қарулы қол, əнеміне дегенше қарсы жақтың бірнеше адамын тізеден қағып, шүйдеден
соғып, ұшырып түсірді... Халдайлар мылтықтарын аспанға атып, құр
доңайбат көрсеткені болмаса, ешкімді көздей атуға жүректері дауаламады.
Тек қалың қоршаудың арасында қалған Бужыңха ғана өз нысанасын жан
ұшыра іздеп жүр еді. Ол бұдан бір ай бұрын қапы кеткен қарымтасын осы
жолы қалайда қайтаруы керек-ті. Алайда қара құрым көп адамның
арасынан біразға дейін Демежанды нысанаға іліктіре алмай қор болды. Бір
кезде қалың қыспақтан жан дəрмен сытылып шығып, Демежанды көзімен
іздеп тауып, ту сыртынан мылтығын кезей берген-ді. Бірақ атып үлгермеді.
Оң жақ қарын қырқа тиген Бөкенің қара сойылы Бужыңханың қолындағы
мылтықты ұшырып түсірді.
Бұл сəтте тұс-тұстан атойлап шапқан ауыл жігіттері түгел жетіп,
халдайлардың шағын тобын селдей жапырып өте шыққан. Қарсыласуға
мұршаларын келтірмей, алдымен мылтық ұстағандарды ұрып түсірді де,
қалғандарын да көзді ашып-жұмғанша ұйпап жіберді. Тегіс аттан түсіріп,
қаруларын тартып алып, қарсыласқандарын тырыстырып байлап тастады...
Демежан осы кезде ғана ес жиып, тыныс алғандай болып еді.
– Бұзыңдар тас бөгетті! Суды өзіміміздің тоғанға салыңдар...
Халдайлардың ет қызуы басылсын, бір-бірден өзенге апарып тоғытыңдар!
— деді ол ат үстінде ақыра бұйрық беріп.
Осы сөздің ауыздан шығуы мұң екен, жұрттың біразы тоғанның
көмейіне қарай ұмтылды да, Бөкенің палуан ұлдары Қадірбек, Садырбек,
Жұмабек бастаған жатақ жігіттері Бахалдай мен Кехалдайды, Бужыңха
сияқты тағы бірнеше сібенің жас мырзаларын қарсыласқандарына қарамай
сүйреп апарып, өзеннің иіріміне тастап-тастап жіберді...
Халдайлардың арасында қара күшке мығым, диюдай қайраттысы