Тағдыр - 40

Қазір наурыз айы туып, күн ұзара бастаған. Демежан жатқан камераға
жылу мен жарық молырақ түсіп, көктемнің жақындап қалғанын
сездіргендей. Кейде терезе торына шымшық торғайлар, момақан кептерлер
келіп қонады. Құс екеш құс та қос-қостан жұптасып жүретін болыпты.
Олар да өздеріне ұя салып, ұрпақ қалдырудың мəңгілік қамына кіріскен.
Шамасы, түс мезгілі болып қалған шығар. Бір кезде есік сыртындағы
қара құлыптың ашылғаны, белдік темірдің салдырлап босағаны естілді.
Іле-шала түрме бастығы Гаугаң мен бір қартаң қарауылдың кіріп келе
жатқаны байқалды. Қолдарында шелекке салған, дастарқанға ораған
буыншақ-түйіншектері бар. Біреулер сырттан тамақ əкелген секілді.
Қарауыл көтеріп келген заттарын бұрыштағы жатаған үстелдің үстіне
қойып, келген ізімен шығып кетті де, бөлмеде Гаугаң кідіріп қалды.
– Ал ыстықтай тамақ алыңыз, Демежан мырза. Өзі бір дəмді тағам-ау
деймін, иісі мұрынды жарып барады, — деді ол күле тіл қатып.
– Кім əкелді екен, білмедіңіз бе?
– Оны мына хаттан оқырсыз, — деп Гаугаң қалтасынан бүктеулі қағаз
алып ұстатты.
Хат ұйғыр досы Əсенажыдан екен. Ішінде қарындашпен асығыс
сүйкектете жазылған бес-алты ғана сөйлем бар. Демежанның ойда-жоқта
мынадай қиын жағдайға тап болғанына үй ішімен қатты қынжылатынын,
бірақ түбінде іс оңына келіп, амандықпен бет көрісетініне сенімді екенін
жазыпты. «Мынау Ауаханның саған арнап пісірген тағамы еді. Біздің үйдің
дəмі тартар ма екен деп ырымдап, өзіңе əдейі жіберіп отыр» депті хаттың
аяғында.
Демежанның көзіне жас үйірілді. Бұл — баяғы Ши-амбының алдында
тілмаш болып, мұнымен бірге қызмет істеген, кейін алым-салық
мекемесіне ауысқан Əсенажы ғой. Демежан қалаға келгенде кейде соның
үйіне түсіп, олар да қырдағы мұның аулына келіп, жиі араласып тұратын.
Үй ішімен қонақжай, қазағуар, жақсы адамдар. Демек, ескі достардың
мұны əлі ұмытпағаны ғой. Əсенажы мына отырған Гаугаңмен де қызметтес
болған, жақсы таныс кісілер...
– Əнеугүннен бері бір байқағаным, — деді Гаугаң, ыдыстағы
тағамдарды үстел үстіне қойып жатқан Демежанға қарап. — Сізді өз
туыстарыңыз ғана емес, қаладағы ұйғыр, өзбек, татар ағайындар да
төбесіне көтеріп, қатты сыйлайды екен. Күн құрғатпай тамақ əкеліп
жатқандары. Кезінде оларға да көп жақсылығыңыз өткен ғой, шамасы?
– Солардың бəрін жарылқап тастадым деуге болмас. Бірақ тіршілікте сол
адамдармен де осы өзіңіз сияқты жақсы сыйласқан едік, — деді Демежан.
— Ал, Гау мырза, сіз де тамаққа келіңіз.
Тоңазыған ет, табаққа салынған ыстық манты, сарымсақтап пісірген
тəтті қалаш дейсіз бе, шағын үстелдің үсті сыймай кетті. Мұндай ас-судың
соңғы кезде Демежан атына жиі келіп жатқаны да рас еді. Ауылдан
Əбдірасыл мен Диқанбай кезектесіп əкелетін мол азықтың сыртында,
қаладағы Бабалық, Ыбырай секілді таныс-білістерден де апта сайын
осындай сый табақтар кіріп жататын. Жалғыз адам соның бəрін жеп
тауыспайды, əрине. Асып қалған мол тағам көбінше түрме қарауылдарына
бұйырады. Гаугаң қазір соны еске алып:
– Мына қалпында бүкіл түрмені асырайтын түріңіз бар-ау, үкірдай.
Менің қарауылдарымның əбден дəнігіп алғаны сонша, сізге сырттан тамақ
келе жатқанда, аш иттей құйрықтарын бұлғаңдатып тұрады, — деп
рахаттана күлді.
Əрине, Гаугаң да өзін асыл текті маньчжур нəсіліненмін деп есептейтін.
Ішкі сырын түгел ақтарып айтпаса да, жаңа əмірші Матен-амбыны
жаратпайтыны сезіледі. Оның сібе жұртынан шығып, мынадай жоғары
шенге ие болуын ақылға сыйымсыз, кездейсоқтық деп біледі. Халдайларды
тұрпайы, надан деп, алымсынбай отырады. Егер билік басында Матенамбы сияқты біреу емес, асыл текті маньчжур əкімі отырса, Демежандай
азаматты бүйтіп қорламас еді. Бəрі де халдайлардың білімсіз, дөрекілігінен
туып отыр дегенді сөз арасында айтып та қалады.
Гаугаң қазір де өзінің тектілігіне бағып, табақтағы мантыдан бірер мəрте
алды да, өзге асқа сұғына қоймады. Ол манадан бері Демежанның асықты
жіліктің ойынды етін қасқырша қалай жұлып жегеніне таңдана көз салып
отырған.
– Міне, нағыз көшпенділер əулеті деп сізді айтуға болады, — деді
сүйінішін жасырмай. — Сізге қарап отырып, кісінің тəбеті ашылып кетеді
екен.
– Осының бəрі сіздің арқаңыз ғой, — деді Демежан. — Айтыңызшы, Гау
мырза: сіз адамгершілік парызын өтеп маған жəрдем қолын созып жүрсіз.
Осы қылығыңызды жоғарғы ұлықтар сезіп қалса, өзіңізге кесірі тиеді деп
қауіптенбейсіз бе?
– Маған не істейді? Қиын қылса қызметімді тағы бір саты төмендетер,
— деп күлді Гаугаң. — Мені Ши-амбының қаһарынан құтқарып, өлімнен
алып қалған өзіңіз емес пе едіңіз. Ендеше, менің қалған өмірім —
түгелімен сіздікі...
Осыдан кейін Гаугаң көп бөгелмей шығып кеткен. Аздан соң манағы
қарауыл келіп, қалған тамақ пен ыдыс-аяқты жинап əкетті. Демежан тоқ
басу үшін камераның ішінде сенделіп біраз жүрді де, ақыры төсегіне барып
қисайды.
«Жақсылық жасасаң жақынға емес, жатқа жасау керек екен ғой, — деп
ойлады ол жаңағы Гаугаңды еске алып. — Айтқан сөзінде тұратын, тəрбие
мектебін көрген адамдар. Асыл тектіміз десе дегендей. Ең бастысы,
мінездерінде құлдық, жағымпаздық жоқ... Ал бала жастан бірге өскен, ұзақ
жыл үзеңгі қағысып қатар жүрген Төртуылдың атқамінер пысықтары бір
рет келіп, төбе көрсетуге де жарамады-ау! Соны ойлауға кісілігі, мəдениеті
жетпеді. Құлдықтың тақия таңбасы бастарынан əлі кетпегені ғой... Ұлыққа
жақсы көрініп, шен-шекпен алып қалу үшін, қиын-қыстау күндерде мұны
бəрі сатып кетті. Құдықта жатқан құр бақалар мына дүниенің шын келбетін
танып-білмей-ақ өтер ме екен?! Ана жылы баукеспе ұры Байсерке
ұрлықтан ұсталып, түрмеге түскенде, бəрі тұс-тұстан шапқылап, өліп қала
жаздап еді. Ал бүгін өз үкірдайларына қол ұшын беруге де жарамады... Иə,
айтпақшы, Байсерке — олардың өз бауырлары, Төртуыл екен ғой. Ал
Демежанның кім екенін бір құдайдың өзі білсін. Демек, олар бүкіл
халықтың өкілі болу дəрежесіне əлі көтерілген жоқ. Адам деген ардақты
атты иелену былай тұрсын, оларды қазақ деп айтудың өзі обал. Бəрі де —
кішкентай төртуылдар, кішкентай керейлер...»
Осындай шырма-шату ой құшағында жатып, Демежанның көзі ілініп
кетіпті. Қанша ұйықтағаны белгісіз, салдыр-гүлдір еткен əлдебір жат
дыбыстан оянды. Бір кезде есік ашылып, ішке біреулердің кіріп жатқаны
аңғарылды. Демежан көзін ашып алғанымен, əлі де ұйқыдан айыға қоймай,
сол қисайған күйі жатқан-ды. Кенет босағада тұрған Матен-амбыны көріп,
басын көтеріп алды. Қасында түрме бастығы Гаугаң жəне əнеугүннен бері
мұны сұраққа алып жүрген тергеуші төрелер бар. Матен бөлменің
ортасына таман жақындады да:
– А-а, Демежан мырза, сіз осында екенсіз ғой? Беймезгіл келіп,
ұйқыңызды бұзып жіберген жоқпыз ба? — деп езуі жайылып күлді.
«Бұл ит тімтініп мұнда не іздеп жүр екен?» деген бір оймен Демежан
орнынан көтерілді. Тергеу-сұрақ аяқталған сияқты еді. Матен бұған бұрын
да бірнеше рет келіп кеткен. Бірақ онда камераға кірмейтін, түрме
бастығының кабинетіне, не сұрақшылар бөлмесіне шақыртатын-ды. Не де
болса жөнін білгісі келіп, Матеннің қасына таяп келді де:
– Иə, əміршім, жай серуендеп жүрсің бе? Əлде мыналар сені де осында
қамағалы айдап əкелді ме? — деді оған жоғарыдан төне қарап.
Мұндай тіке шабуылды күтпеген Матен сасып қалды:
– Қалайша? Мен, шынымен-ақ қылмыскерге ұқсаймын ба? — деп иығын
көтеріп күлген болды.
– Кім білсін. Қазір қалай деп болады... Император Гуансюйдің өзі мырза
қамақта отырғанда, қарапайым халдай ұлының түрмеге түсуіне таңданатын
не бар?!
Мына сөзді естігенде əміршінің шашпауын көтеріп жүрген кіші
төрелердің көзі шарасынан шығып, адырайып кетті. Бірақ Матен сыр
берген жоқ. Қайта жаны кіріп, көңілдене түскен сыңай танытты.
– Көрдіңіздер ғой, мырзалар. Бұл Демежан үкірдаймен сөйлесудің өзі
дүниенің рахаты, — деді қасындағыларға қарап. — Сіздер бара
тұрыңыздар. Біздің екеуара, оңаша айтысатын əңгімеміз бар.
Басқалар аяқтарының ұшымен басып, далаға шығып кетті де, іште екеуі
ғана қалды. Қарауылдардың бірі сырттан екі орындық əкеліп қойды.
– Отырыңыз, Демежан мырза, — деді Матен сол орындықтардың біріне
жайғасып жатып. — Шынында да, бір емін-еркін отырып əңгімелесейікші.
Өзіңіз білесіз, бұл түрме дегеніңіз тек қылмыстылар жайлаған, өте көңілсіз
жер ғой. Шынымды айтсам, осында келгенде сізден басқа сыр ашып,
сөйлесетін де ешкім жоқ.
«Мына неме бүгін тым шалқып отыр екен. Үйіргені алшы түсіп, тағы бір
жерден ұпай алып шыққан-ау» деп ойлады Демежан. Матеннің қатарына
келіп, жаңағы орындықтардың біріне ол да тізе бүкті.
– Сен болсаң қылышыңнан қан тамып, түу деген түкірігі жерге түспей
тұрған мəртебелі ұлықсың. Мен болсам қамауда жатқан тұтқынмын. Біздің
арамызда қандай əңгіме болуы мүмкін?
– О-о, мұндай кішіпейілділіктің керегі не? Сіз кешегі үкірдай, бір елдің
көсемі емессіз бе. Мерзімінен сəл кештеу туып қалғаныңыз болмаса, күллі
қазаққа хан болатын-ақ адамсыз.
«Ит-ай, адамды осылай мазақ етіп, қорлайтыны жаман ғой!» Демежан
қамауға алынғалы, оны дүреге жатқызып, не ұрып-соғып қинаған ешкім
жоқ. Бірақ оның есесіне, Матен-амбының анда-санда осылай келіп,
тышқанды домалатып ойнаған мысықтай, сөзбен шымшып, тəлкек ететіні
бар. Таяқ еттен ғана өтсе, сөз сүйектен өтетінін жақсы біледі иттің баласы.
Демежанның қорланғанын, ызаға булыққанын көріп, содан кəдімгідей
лəззат алады. Тұтқыннан жауап алу — оның қолы бос кезіндегі ең сүйікті
ермегі. Мұндайда Демежан да ештеңеден тартынбай, екеуі, көбінше, ашық
кететін.
– Түрмеде жатқан қалай болады екен, Демежан мырза? Кісінің іші
пыспай ма? — деді Матен ала көлеңке камераның ішін көзімен шолып
отырып.
– Қызығып тұрсаң, менің қасыма келіп біраз күн жатсайшы. Абақтының
не екенін сонда білесің.
– Бізді қойшы, біз мұндай төрт дуалға бойымыз үйренген жандармыз
ғой, — деді Матен оның сөзін елең қылмай... — Сіз сияқты киіз үйде туып,
самалды салқын ауада, кең сахарада еркін өскен көшпенділерге қиын ғой.
Əсіресе, астына жүйрік ат мініп, қыран құс салып, ұшқыр тазы жетелеп,
дүниенің қызығын белшеден кешіп жүрген сіздей адамның мынадай тар
қапаста отыруы обал-ақ... Сізге жаным ашиды, Демежан мырза. Сіз
қайткен күнде де бұл азаптан құтылуыңыз керек...
– Өзінше маған ақыл айтып, жол сілтеуге келген екенсің ғой.
– Жоқ, шын айтам... Бүкіл қылмысыңызды мойындап, өзіңіздің оңбай
қателескеніңізді айтып, өкіметтен кешірім сұраңыз. Егер шын жалбарынып
өтінсеңіз, құдіреті күшті Еженханның рақымы мол ғой, кешіруі де мүмкін.
– Еженхан деп отырғаның кім сенің? Құсадан дертке шалдығып,
бейшара, міскін күйге түскен император Гуансюй ме? Əлде Цин сарайымен
бірге туған жиенінің де түбіне жеткен жесір патшайым Цысиді айтасың ба?
– Сізге бəрібір емес пе? Тақта кім отырса — сол Еженхан! Немене, бүкіл
Цин империясы шекеңізге тар келіп тұр ма?
– Əй, сол империяның да күлі көкке ұшып, шаңырағы ортасына түсетін
кезі алыс емес-ау!
Мейманасы тасып, мардамсып отырған Матеннің бұл жолы күлуге
шамасы келмей қалды.
– Ол жағын уайымдамай-ақ қойыңыз, үкірдай. Цин үстемдігі құласа да,
сіз сияқтылардың талайын табанына салып барып құлайды. Əйтеуір, сізден
гөрі өміріміздің ұзақ болатынына еш күмəн жоқ, — деді қызарақтап.
«Мына сұм дұрыс айтып отыр, — деп ойлады Демежан ішінен. —
Өкінішке орай, марқұм Ли-шансың сияқты мен де Маншың өкіметінің
күйреген кезін көре алмай өтетін шығармын».
– Сонымен не істейтін болдыңыз, Демежан мырза? Өз қылмысыңызды
мойындап, өкіметтен кешірім сұрайсыз ба, əлде осы қасарысқан күйі
дүниеден өте шығасыз ба? — деді Матен-амбы қайтадан жайдары қалыпқа
түсіп.
– Маған жаққан жала-күйең жұқпаған соң, енді өзімді көмекке
шақырайын дедің бе, зəлім неме?
– Басқа бір мəдениетті жұрттың өкілі болса, аймақтың əміршісіне «ұлы
мəртебелім» деп сөйлесер еді. Сіздерге сөгіс жоқ қой бірақ...
– Олай деп бағынышты құлдарын айта жатар. Ал мен сенің билігіңді
мойындамаймын.
– Демек, бұл сіздің түзелмеске бет алғаныңыз ғой... Алда өзіңізді қандай
жаза күтіп тұрғанын білесіз бе?
– Сен мені өйтіп қорқытпа. Мен əділет жолында өлімнен де
тайсалмайтын адаммын.
– Бекер... Бекер олай ойлайсыз, — деді Матен-амбы басын шайқап. —
Сіз əлі жассыз ғой. Қырық жеті жас деген не, тəйірі. Ер жігіттің нағыз
толысқан шағы... Біз жақында Тұрысбек үкірдай екеуіміз сіздің ауылға
барып қайттық. Əйелдеріңіз қандай! Бірінен бірі өтеді...
Демежан тіл қатқан жоқ. Біреу жарасының аузын қанын шығара тырнап
алғандай, қан қақсап отырып қалды.
– Мен əлі де сізді босатып алу жағында жүрмін. «Өткен іс өтті, енді кек
қумай-ақ қойыңдар» деп халдайларды да басып тастадым, — деді Матенамбы сөзін жалғастырып. — Бірақ маған сіздің өз ағайындарыңыз қиын
болып тұр. Үкірдай, зəңгі-елубасылар «Бізді Демежаннан құтқара гөр!» деп
мөрлерін басып, жоғарыға арыз жөнелтіп жатыр... Айтпақшы, сіз Төртуыл
емес, Керей екенсіз ғой? Олар өздерін ұзақ жыл жат біреудің билегенін
қатты намыс қылады екен.
– Саған керегінің өзі сол емес пе? Қазақтың алты бақан ала
ауыздығынан зиян шегіп отырмаған шығарсың, — деді Демежан езу
тартып. — Айтпақшы, сен де маньчжур емес, сібесін ғой. Маншың өкіметі
сені қалай билік басына қойып отыр?
– Маньчжур мен сібе ағайынды халықтар ғой. Олар кейде бірінің орнына
бірі жүре береді, — деп Матен-амбы жаны жай тапқандай, рахаттана күлді.
— Ал мына қазақтың арасы қиын екен. Əр ру өз алдына жатқан бір
мемлекет! Өз шекарасынан қия бастырмайды.
«Мына сұмырайдың айтып отырғаны рас. Зəлім неме қазақтың осал
жерін қалай дəп басып біліп алған?» деп ойлады Демежан. Матеннің
жүзіне жирене қарап, аз отырды да:
– Сен манадан бері маған артылатын ең ауыр күнəні неге ауызға алмай
отырсың? Сірə, соның түбінде бір шикілік бар-ау, шамасы? — деп
келемеждей күлді.
– Нені айтасыз?
– Ұмытып қалдың ба? Əлгі Байсерке мен Ысқақтың қолымен
құрбандыққа шалып, біздің бақшаның ішіне көмдіріп тастайтын шеріктің
өлігі ше? Адам өлтіру ең ауыр қылмыс саналмайтын ба еді?
Матен мұндайды күтпесе керек, өңі қара қошқыл тартып, аузына сөз
түспей, мүдіріп қалды. Тек əлден уақытта:
– Ол жағын əлі анықтау керек. Айғақ-куəлар бар ғой... тексереміз, —
деді тура жауап беруден жалтарып.
Тұла бойын ашу кернеп, қалшылдап кеткен Демежан осы тұста өзін
ұстай алмай қалды. Қарсы алдында отырған Матеннің жағасынан бүркіттей
бүріп ұстады да, табанын жерге тигізбей тік көтеріп алды. Анау жан дəрмен
айқайлап, көмек шақырмақ болып еді, оған мұршасын келтірмей, күректей
қолымен тамағынан қыса қойды:
– Дыбысыңды шығарма, иттің баласы! Əйтпесе қарауылдарың жетіп
үлгіргенше, жаныңды жаһаннамға жіберемін, — деді зеки тіл қатып. —
Неткен арам, не деген суайт едің, оңбаған сұмырай?! Тұрған бойың толған
нəжіс, нағыз мерез екенсің ғой. Осыдан кейін де адаммын, ұлықпын деп,
жер басып жүрсіңдер, ə?.. Іріп-шіріген Маншыңның ең соңғы өлексесі,
жұртына байлап кеткен бұралқы төбетісің сен! Ал намысты неме болсаң
жарылып өліп кетші, кəне! Сен ит алалдында кім отырғанын ұмытқан
екенсің. Бəлем, осы тұрған жерінде Дохалдайдың артқы аяғын құштырып,
мына шұбатылған айдарыңды тұтамдап тұрып жұлып алайын ба?! Жоғал
көзіме көрінбей! Бұдан кейін бұл жаққа аяқ басушы болма... Тіфу, қандай
жиіркенішті едің?! — деп ұлықтың алқымынан қолын босатты да, бетіне
былш еткізіп түкіріп жіберді.
Маньчжур, қытай салтында, бетке түкіру — таяқпен ұрғаннан əлдеқайда
ауыр. Ол абыройдан айрылып, біржола қара бет болғанның белгісі.
Есеңгіреп қалған Матен дереу қалтасын сипалап, қолына ештеңе түспеген
соң, шұбатылған жібек шапанының жеңімен бетін сүртті. Бұл жолы
Демежаннан оңбай жеңілгенін сезіп тұр. Бірақ қанша сүрткілесе де,
бетіндегі қара таңба енді қайтып тазармастай, мəңгі қалып қойғаны анық
еді.
– Енді тірі қалам деп ойлама. Сенің тағдырың менің қолымда! — деді
Матен есік алдына барып алған соң айбат шегіп.
– Оу, саған тағы тіл бітейін деді ме? Бері келші өзің! — деп Демежан тап
берген.
Доңайбатын сыртына салып, жай жүнін қорбитып жүргені болмаса,
Матен жаратылысынан сұмдық қорқақ болатын. Есіктен лып етіп қалай
шығып кеткенін бұл тіпті аңғармай да қалды.
VII
Түрме камерасында өткен сол оқиғадан бері де екі-үш айдың жүзі
болды. Əрқайсысы жылға бергісіз, тасбақадай тырмысқан, ұзақ айлар. Бұл
уақыт түрмеде жатқан тұтқыннан гөрі, Матен-амбының жанына қатты
батып еді. Күн өткен сайын əміршінің жүйкесі жұқарып, ұйқы-күлкіден
айрыла бастаған. Көзі ілініп кетсе болды, түсіне Демежан кіреді. Əлдебір
əлуетті қолдар алқымынан сығып, буындырып жатқандай, қара терге түсіп,
шошып оянады. Күнде жатар алдында бұрышта тұратын қуыршақ
құдайына сиынып, қанша жалбарынса да, осы бір халден арыла алмай-ақ
қойды. Қасында ақ сазандай керіліп жатқан Маху сұлуға да бұрылуға
мұршасы болмай, аз күннің ішінде аурудан тұрғандай жүдеп кетіп еді.
Матен-амбы қанша асыққанымен, Демежан ісі əлі сол күйінде қозғаусыз
жатыр. Бұл оның бар қылмысын хатқа түсіріп, аяқ жағына бүкіл үкірдайзəңгілердің мөрін бастырып, Құлжаға жөнелтіп жібергеніне де, міне,
бірнеше айдың жүзі болды. Содан əлі хабар жоқ. Мұндағылар Демежанға
өлім жазасын сұраған-ды. Ал мұндай ауыр жазаны тек өлкедегі үлкен
ұлықтың өзі бекітуі керек. Іле жаңжұңы Шығыс Түркістанға жаңадан
келген, ел жағдайын жетік білмейтін, қорқақтау адам еді. Сірə, сол өзінше
сақтық істеп, істі əдейі кейінге созып отыр ма, кім білсін.
Көңіліне бір тоқ санайтыны, үкірдай-зəңгілер Демежанға сырттай
жауыққанымен, жеме-жемге келгенде тайқып кете ме деп қорқып еді, жоқ,
олай болмады. Мансап десе ішкен асын жерге қоятын, ұлықтың ыңғайын
баққыш ел жуандары жеке-жеке ұрланып келіп, үкім-арызға мөрлерін
басып берді. Кейбіреулері өздері келмей, арнайы барған Байсерке,
Ысқақтардан мөрін беріп жіберіпті. Тым құрыса өз қолымыз таза қалсын
деп, далбасалаған түрлері... Тек, Мəмбеттің үкірдайы Шəйі ғана мөрін
беруден бас тартқан.
– Арыстан туған Демежанның халық үшін қандасып, жұрт үшін жарғыға
түскеннен басқа жазығы бар ма еді?! Екеуіміз бір жыл туған төл едік...
Нақақ қанға қолымды матырып, обалына қалар жайым жоқ, — деп мөрін
өзі де баспай, сөзін тыңдайтын кейбір зəңгілерді де айнытып тастапты.
Содан бері Шəйі үкірдайға Матеннің тісі басулы болатын. Қол
астындағы жандарм басқармасына Шəйінің атасы Отыншы биден бастап,
арғы-бергісін қазбалауды тапсырып та қойды. Қазір ел ішінде өріп жүрген
жансыздар арқылы Шəйінің папкасы да қалыңдай түсіп еді.
Басқасы ештеңе емес-ау, Матен-амбыға бəрінен де мына Демежанның
əуресі қиынға түсіп тұр. Күн озған сайын оған құрған тұзағы үзілуге
айналып, жайған торы сетінеп барады. Демежанды тіл тартқызбас деген ең
ауыр қылмысы — аулына барған шерікті «өлтіруі» еді ғой. Уақыт өте келе
оның да шикісі шыға бастады. Қазақтың аузына сөз тұра ма, шерікті
мүрдем кетірген Демежан емес, Ысқақпен Байсеркенің жігіттері екенін сол
түнгі жорыққа қатысқан адамдардың өздері-ақ жұртқа жайып жүрген
көрінеді. Ал ел ішінде Демежанды жақтайтын кейбір кісілер соларды куəға
тартып, Іле жаңжұңына арыз жөнелтіпті деген сөз бар. Егер ол факті
анықталса, Матеннің өз жағдайы қиынға айналмақ. Өздерінің қандас
бауыры Демежанды сатқан Ысқақ пен Байсерке мұны аяр дейсің бе, қатты
қыспаққа алып сұраса, соның бəрін ұйымдастырып жүрген Матеннің өзін
ұстап берері хақ. Апыр-ай, алды-артын ойламайтын неткен ақымақ еді?!
Соларға сеніп, одақ құрып жүрген мұның өзін де атып өлтіретін кісі жоқ.
Демежан қазір Матеннің мойнына байланған тас секілді. Тезірек көзін
құртып құтылмаса, өзімен бірге мұны да су түбіне ала кетуі мүмкін.
Биыл жаз ерте шыққан-ды. Мамыр айы туысымен ыстық түсіп, аспаннан
бір тамшы жаңбыр жаумай, тіршіліктің тандыры тартылып тұр. Əсіресе,
айналасы биік дуалмен қоршалған жамбылдың іші тіпті қапырық, не үп
еткен жел соқпайды. Үміт пен күдік аралас неше алуан ойдың құрсауында
отырған Матен-амбы тынысы тарылғандай одан ары қапалана түседі. Ыза
мен ыстық қабаттасып, зықысын кетіргені сонша, үстіндегі көлкілдеген
жібек желеңін шешіп, бір бұрышқа атып ұрды да, піл сүйегінен істелген
желпуішке жармасты.
Дəл осындай қиын-қыстау кезеңде, ішке өзінің көмекшісі, жас сібе жігіті
кіріп, Құлжадан келген құпия пакетті ұсынғанда, Матен-амбының қандай
күйде болғаны айтпаса да түсінікті. Есі шығып қуанғаны сонша, пакетті
қолына алған соң, салт бойынша Бежін қаласы орналасқан түстік-шығысқа
қарай тəжім етуді де ұмытып, бірден ашып оқуға кіріскен... Бірақ үміті
ақталмады. Оқыған сайын қаны қашып, бозара түсті. Демежанды дарға асу
туралы дайын үкімді оқимын ба деп дəмеленіп еді, оның орнына бұған
арты күмəнды, көп машақат жұмыс тауып беріпті.
«Мамыр айының жиырмасында Демежан жөніндегі арыз-шағымдарды
тексеруге Құлжа қаласынан заң істерін басқаратын үлкен сановник
шығады. Сол Шəуешекке барып, жергілікті орында іспен танысқан соң,
кесімін соңынан бір-ақ айтады...» делінген құпия хатта.
Мə, саған керек болса! «Тілеп алған аурудың емі табылмайды» дегендей,
өзіне де сол керек. Халдайлардың жыртысын жыртам деп, айдалада жүрген
қыр қазағы Демежанмен айқасып не жыны бар еді?! Бұл ақыл білсе, о баста
соны бауырына тартуы керек еді ғой. Демежанды ұзақ жыл қолға ұстап
келген Ши-амбы ақымақ дейсің бе, сол кəрі тарлан бірдеңені білген ғой.
Матен-амбы от алып қамысқа түскендей қатты қапаланды. Іледе отырған
ұлықтардың солқылдақтығына, жетесіздігіне ыза болған. Бірнеше айдан
бері сөз бұйдаға салғаны аз болғандай, енді оны жаз бойы бітпейтін, ұзынсонар жырға айналдырмақ қой. Бүйтіп, өздерін де, мұндағы елді де əуреге
салғанша, үкім-арыздың шетіне «өлім жазасы берілсін» деген үш сөзді жаза
салуға батылдары жетпегені ме? Содан бүліне қоятын не бар? Не деген бос
белбеу, не деген иіс алмас кеще еді?! Осыдан кейін бұл өкіметті кім
басынбайды, кім төбеңе шығып ойнақтамайды?!
Осы сот оның көңілінде неше алуан күдікті ойлар қылаң берді. Əлде
жоғары жақта отырғандардың бұл жолы Демежанға емес, мұның өзіне
шүйілетін ойы бар ма? Бұл Тарбағатайға əмірші боп бекігенде,
қызғаныштан іші күйгендер, тіпті ашық қарсы шыққандар да көп болған.
Тек астанадан əкелген жесір патшайымның бұйрығын бұза алмай, амалсыз
көнген-ді. Əлде сондайлар жаңжұңның басын айналдырып, Матенді
сүріндіру үшін əдейі тырнақ астынан кір іздеп отыр ма екен? Солай болуы
да мүмкін-ау. Қалай болғанда да жақсылық емес, əйтеуір. Егер тексеруші
ұлық Матенге тісін басып келетіні рас болса, онда көп қойманың беті
ашылады. Тергеу-тексеру кезінде Демежан да, айғақ-куəлар да сұраққа
тартылмай қалмайды. Ал Демежанға сөз тисе, ұлықтың басын шыр
айналдыруға оның тілі жетіп тұр. Басында бəрі ап-айқын, оп-оңай сияқты
еді, қалай-қалай қиындап кетті бұл дүние?
Жоқ, бүйтіп қол қусырып қарап отыруға болмайды екен. Өршігелі
тұрған өрттің алдын алу керек. Ең абзалы — тексеруші ұлықты бұл
аймаққа келтірмеу, Демежанмен де, өзге айғақ-куəлармен де тілдестірмеу...
Бірақ бүгін-ертең жолға шыққалы тұрған ұлықтың алдын қалай тосарсың.
Енді тек осындағы ел жуандарын шошытып алмай, өз сөздерінде
тұратындай етіп дайындағаннан басқа амал жоқ. Ең тиімдісі — келетін
ұлыққа қазақтардың өзін қайрап салу... Жеке бұл ғана емес, үкірдайзəңгілер де өз мөрлері үшін жауап беруге тиіс қой. Солар сөзінде нық
тұрса, Матенге бəлеңдей салмақ түсе қоймас.
Ал келе жатқан ұлық кім? Мəселе сонда. Хатта жазылғанындай,
«жоғарғы сановник» дегеніне қарағанда, ол ішкеріден келген дөкейлердің
бірі болуы да мүмкін. Кім де болса, оны осы қалада күтіп отыруға
болмайды. Аймақ шекарасына ілінбей тұрғанда, бірнеше күншілік жерден
қарсы алу керек. Ұлықтың аужайын ел ортасына келмей тұрғанда, аулақта
түйген жөн. Оны күтіп алуға, əрине, Матен жалғыз бармайды, осындағы
Төртуылдың атқамінерлері мен бүкіл үкірдай-зəңгілерді түгел ертіп алады.
Олар өз арыздарын мұнда емес, сол жақта, жол үстінде айтатын болсын.
Кім біледі, сəті түссе... Жол Керей жайлауының үстінен өтеді ғой. Ана
жылы мұның өзін қарсы алған бекетке көп үй тігілсін деп, Мамырбек
төреге осы бастан хабарлау керек. Мамырбек сенімді адам. Ол бəрін де
реттейді.
Сол сағаттан бастап, Матен-амбы өлкеден келе жатқан ұлықты қарсы
алудың қамына кірісті. Жəне бұл дайындықты ел-жұртқа дабыраламай, өте
құпия түрде, жіңішкелеп жүргізуге тырысқан. Арада бір жұма өткенде ат
төбеліндей іріктелген шағын топ, Керей ішіндегі бір жиынға қатысамыз
деген сылтаумен, Шəуешектен елеусіз аттанып кетті...
Ал бұл кезде Құлжа қаласынан шығып, Шəуешекке қарай бет алған
князь Дуань ұзақ жолдың тең ортасынан енді ғана асып еді. Бұл өлкеге
жақында келген мəртебелі князь басында ел көру, жер көру мақсатында, əрі
ұлықтардың қеу-кеулеуімен осы сапарға шығуын шығып қалса да, жол
азабы жанына батқан сайын, өзінің желөкпе жеңілтектігіне іштей өкініп
келе жатқан-ды. Күн болса əуе айналып жерге түскендей ыстық.
Жоңғарияның елсіз, сусыз шөл даласы таусылар емес.
Əлде алғашқы арынның басылмаған кезі ме, жолдың бірінші жартысы
білінбей тез өткен сияқты еді. Елді мекендер жиі орналасқан, бау-бақшалы,
салқын-саялы Іле өңірі оған көп қиындық келтірген жоқ. Одан бері
Еренқабырғаның батыс сілеміне ілініп, биік асуға көтерілген кезде де князь
Дуань бəлеңдей қинала қоймады. Қайта тау іші, əсем табиғат көріністері
көздің жауын алып, көңілін желпіндіре түскен. Талқының кезеңінен асып,
биік тау үстіндегі жап-жасыл Сайрам көлдің жағасына келгенде, ұлықтың
мүлде есі шығып кетті. Табиғаттың арда сұлулығын қиып кете алмай, көл
жиегіне шатыр тіккізіп, бір-екі күн демалды.
Жолдың нағыз қияметі таулы өлкені артқа тастап, Тақия қаласынан
өткеннен кейін басталды ғой. Айнала көз жетер жерге дейін бұдырсыз
құмайт дала. Керуен сарайы аталатын бекеттерге мерзімінде жетіп
жығылмасаң, жол-жөнекей су тауып ішудің өзі өте қат екен. Сөйтіп,
Құлжадан шыққандарына он шақты күн өткенде, Шиху шаһарына өліпталып зорға жетіп еді. Қала деген аты демесең, бұл да ойпатқа орналасқан,
аса қапырық, ыстық жер болып шықты. Дегенмен сол қалада бірер күн
демалып, жергілікті өкіметтің сый-сыяпатын көріп, жан шақыруға тура
келген. Азапты ұзақ сапарды қайтадан жалғастырғаны бүгін ғана.
Білетіндердің айтуынша, баратын жерлері əлі алыс, Шəуешекке дейін
кемінде төрт жүз шақырымдай жол жүру керек көрінеді.
Князь Дуаньның бұл жүрісінің өзі жинақы, жеңіл де емес, əлденеше
көліктер тізбегін құрайтын ұзақ-салқар көш тəрізді. Ең алда көсемдеп үш ат
жеккен, үстінде жібек шатырлы балдаханасы бар, қос доңғалақты дашай
арбада мəртебелі ұлықтың өзі келе жатыр. Оның соңында күзет əскері мен
балдахана көтеретін жүкші-құлдар орналасқан, жол шатырлары мен азықтүлік артқан, ат жемін тиеген тағы бірнеше арбалар бар. Қос-қостан
жегілген, шетінен семіз, күйлі аттарды cap желдіріп, жер өндіріп, қатты
айдап кетуге болар еді. Бірақ император əулеті саналатын, мəртебелі
маньчжур бекзадасына ондай асығыс, суыт жүріс жараспайды. Сəнсалтанатты бұзбай, біркелкі мимырт аяңмен баяу жылжып отыруы керек.
Мұның сыртында жүргіншілердің жүгін ауырлатып, жолын бөгейтін
тағы бір қосымша машақат бар. Елді қоныстардың, қыстақ-ауылдардың
тұсынан өткенде, арба үстіндегі ауыр балдахананы жерге түсіріп,
бекзаданы он шақты адам жаяу көтеріп жүруі шарт. Тек ел көзінен ұзаған
соң ғана қайтадан көлікке отыруға болады. Онда да амалдың жоқтығынан,
жолдың қашықтығынан... Жол-жөнекей қалаларға соққанда, балдахананы
сол қаланын жергілікті ұлық-төрелері көтереді. Шихуға келгенде де солай
болды. Бүгін шағын қаланың кішкентай төресымақтары князь Дуаньді көш
жерге дейін көтеріп келіп, жаңа ғана қош-қош айтысып, ұзатып салған-ды.
Осылайша, салтанатты шерумен қападан ұзап шыққанша жаяу шұбырған
жүргіншілер енді ғана көліктеріне қайта отырып, аздап тыныс алған кездері
еді.
Князь Дуань қырыққа жасы жаңа ілінгеніне қарамастан, денесі ашыған
қамырдай қабарып тұратын, былқылдаған, ақбөрте, семіз кісі еді. Өмірі күн
тиіп, жел қақпаған аққұба, балғын жүзі қазір ыстықтан быршып, күреңіте
түсіп, жібек күркелі балдахананың ішінде көзін ашып-жұмып зорға отыр.
Үстінде бірінші дəрежелі сановник екенін білдіретін, екі өңіріне тырна
бейнесі зерленген, мол пішілген жібек желең, айдарлы басында жақұт
тасты, шошақ төбелі, айыр қалпағы бар. Жібек желеннің ұзын жеңінен
зорға көрінетін сояу тырнақты қос қолынан желпуіші түспей, дамылсыз
желпініп келеді. Қапырық ыстықта тілі аузына сыймай, шөл қысып бара
жатқан соң, қасында тұрған жез шөлмектен қайнаған су құйып ішті.
Іш пыстыратын ұзақ жолда қиялдан басқа серік жоқ. Қазір князь
Дуаньнын өзі мұнда отырғанымен, ой-қиялы астанадағы сəнді сарайларды
шарлап жүр. Кейде өзінің осы халін ажуалағандай, езуін қисайта, жымиып
күліп қояды. Сонау алыс Бежіндегі алтынмен апталып, күміспен күптелген
император сарайы мен осынау күн қақтаған Жоңғар даласының арасында
қандай байланыс болуы мүмкін? Соған танданады. Тағдыр шіркіннің адам
баласына жасайтын зорлығы көп екен ғой. Қолында құдіреті барлар бұдан
құтылғысы келіп, зеңбірекке салған доптай шымырата атып жіберіп еді,
бұл байғұс бұрын атын естігені болмаса, түсіне де кіріп көрмеген,
шалғайдағы Шығыс Түркістаннан бір-ақ шықты. Қазір оның мына түріне
қарап, князь Дуаньді күні кеше Цин сарайында алшаң басып жүрген
жоғары шенді сановник деп кім айтар? Қаршадайынан император
Гуансюймен бірге өскен, бір үстелден ас ішкен бекзада, асыл текті
император əулеті деп кім айтар?!
Маньчжурлер үстемдік еткен Цин династиясы билік құрып тұрғанына,
міне, екі жүз алпыс төрт жыл болған екен. Содан бері атадан балаға мирас
болып келе жатқан алтын таққа тоғыз император отырыпты. Солардың ұлқызынан бұтақталып өрбіген ұрпақтың өзі қазір алты мыңға жетеді. Ал
князь Дуань — сол алты мыңның жай ғана біреуі емес, қазіргі император
Гуансюйге төрт атадан қосылатын ең жақын туысы. Мұның əкесі де, атасы
да өздері таққа отырмағанымен, Цин сарайынын тірегі боп келе жатқан
білікті адамдар болатын.
Осыны ойлағанда, князь Дуань өз тағдырына шағынғандай, іштен тына,
қалтырай күрсінді. Көз алдына жесір патшайым Цысидің қанын ішіне
тартқан, сұп-сұр бейнесі елестеді. Сарай маңындағы басқа да көп
сановниктер сияқты бұл да оны бала жасынан жек көруші еді. Бірақ, амал
қанша, бір ауыз қарсы сөз айтуға дəрмені жоқ. Мінеки, сол қылдан тайып
кетіп еді, ақыры не болды? Шығыс Түркістанның құла дүзіне қаңғыртты да
жіберді... Япырым-ай, отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын, мұндай