Latin Common Turkic

Тағдыр - 07

Total number of words is 4014
Total number of unique words is 2223
35.4 of words are in the 2000 most common words
49.4 of words are in the 5000 most common words
56.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
өзі жалғыз аттанбақ. Өйткені ұзатылғаннан бері əке-шешесін көрмеген Бибі
биыл өз еліне төркіндеп баруға тиіс еді. Қазақ салтында тұңғыш
төркіндеген келінге күйеуі ілесіп бармайды. Мұндайда келіншектің қасына
қайын, қайын сіңлі, абысын-ажын секілді жол серіктері ғана ілеседі. Жат
жұртқа келіп, бір-екі жылдай желек астында қысылып-қымтырылып
тіршілік еткен қыз сорлыға берілетін бостандықтың бұл да бір түрі еді.
Дəл жүретін күні Керімбай баласын оңаша шақырып алып, екеуара
кеңес құрған.
– Сонымен, не істейміз, балам? Əнеугүнгі өзін жеткізген Ши-амбының
сəлеміне нендей жауап қайтарамыз? Анада Сымайыл зəңгі айтқан бəтуалы
сөзге тоқтаймыз ба, жоқ əлде басқа да тығырықтан шығар жол бар ма? —
деді Демежанның жүзіне барлай қарап.
Осы сұрақтардың бəріне əке жауабы дайын болса да, баласының не
ойлайтынын өз аузынан естігісі келетіндей. Енді іркілудің орны жоқ,
Демежан өз ойын ашық айтты:
– Əй, сол кəрі зəңгі салған соқпақтан өзге даңғыл жолды мен де көріп
отырғам жоқ-ау, — деді сəл ойланып қалып. — Бұл жалғыз Құлыстайдағы
аз ауыл Төртуыл ғана емес, Алтай, Еренқабырға, Іле бойын мекендейтін
күллі қазақтың басына түсіп тұрған сын ғой. Бүкіл Жоңғарияда жүз
мыңдаған қазақ жасайды. «Көппен көрген — ұлы той». Тағдырдың
маңдайға жазғанын сол елмен бірге көреміз де...
– Жарайды, ол қазақтар өз бағдарын өзі белгілей жатар. Біз мына өз
ағайындарымызды не істейміз? Түгел Төртуыл тағдырын бізге тапсырып,
аузымызға қарап отыр ғой. Кейін обалына қалып жүрмейміз бе? — деді
Керімбай оның сөзін бөліп.
– Ал жылы орныңды суытқанда қайда барасың? — деді Демежан
күрсініп. — Теріскейдегі Ертіс, Зайсан бойларында да қазір бос орын
қалған жоқ. Ақ патша бекіністер салып, переселендерін əкелгеннен бері
қазақ даласы қатты тарылып кетті. Ол жақтағы ағайындардың өзі шұрайлы
қоныстарынан айрылып, мал жаятын жер таппай, жөңкіліп көшіп жүрген
көрінеді.
– Ендеше ойымыз бір жерден шықты. Мен де əрі ойлап, бері ойлап
осыдан басқа шығар жол таппадым, — деді Керімбай. — Олай болса Шиамбыға сəлем айт: «күнгей Төртуылы ешқайда көшпей, осында қалады»
де... Тек, бұдан кейін ұлықтар ала қойды бөле қырыққанды қойсын. Өне
бойы халдайларды қорғаштай бермей, қазақты да халқым деп танып, жерсуды бірдей қылып бөлетін болсын.
– Мақұл, көке. Осы айтқаныңызды мəртебелі ұлыққа түп-түгел
жеткіземін, — деді Демежан.
Осыдан кейін ол көп бөгелген жоқ. Үлкен үйге кіріп қымызға қанып
болған соң, қасына атқосшы ертті де, салт атпен жүріп кетті.
Демежан қалаға қайтып келісімен-ақ, қарбаласқан қызу тірліктің үстінен
шықты. Көптен сөз болып жүрген шекара комиссиясы Үрімжіден бері
шығыпты деп, аймақтың əкімшілігі абыр-сабыр болып жатыр екен. Арада
апта өтпей сол айтқан адамдары да келіп қалды. Арғы Пекиннен келгені
бар, жолдан қосылғаны бар, жиыны он шақты кісі. Барлығын Сұң
фамилиялы бір үлкен чиновник бастап келіпті. Білетіндердің айтуынша,
оның қызмет дəрежесі ғана мықты емес, өзі жер шары картасының
жыртығын жамаған, атақты географ, талым болса керек. Болса болар-ақ,
картаны алдына жайып қойып сөйлегенде, Алтай мен Тарбағатайдың,
Тянь-Шань мен Памир тауларының биік шындарын былай қойып, шағын
шоқыларына дейін, өзен-көлі, бұлақ-бастауына дейін, нақ бір осы өлкеде
табанын тасқа тілдіріп, туып-өскен немедей сайрап біліп тұр.
Шекара комиссиясының жұмысына көмектесу үшін, Тарбағатай
əкімшілігі де өз тарапынан бірнеше адам қосатын болды. Оның бірі —
Демежан. Екіншісі — Демежанның бір кездегі мұғалімі, қаладағы қытай
гимназиясының директоры Ли-шансың. Бұл — қазір жасы елулерге келіп
қалған, жергілікті жағдайды өте жақсы білетін, тарих пен географияны көп
зерттеген осы аймақтағы бірден-бір оқымысты адам. Қазақ тіліне жүйрік,
ептеп орысша да біледі. Айыбы — Маньчжур нəсілінен емес, ұлты қытай
болғандықтан ғана, үлкен қызметке ілікпей төмендеп жүрген кісі. Лишансыңды жас кезінде, баяғы «Тайпин көтерілісі» тұсында Маншың
өкіметі саяси сенімсіз адам деп тауып, шалғайдағы Шығыс Түркістанға жер
аударған екен. Содан жылжи-жылжи, Тарбағатайдан бір-ақ шығыпты. Тек
Шəуешекке Ши-амбы келген соң ғана көзі ашылып, əртүрлі ағарту
жұмыстарына араласа бастаған. Демежан өзімен пікірлес, тату ұстазымен
сапарлас болатынын естігенде, кəдімгідей қуанып қалды.
Бірақ, оның есесіне, шекара комиссиясымен бірге жүретіндердің ішінде
Демежанның суқаны сүймейтін, тіпті барынша жек көретін адамы —
Шихалдай да бар екен. Шихалдай — осындағы көп халдайдың өзінше ен
сауаттысы, Тарбағатайдағы халдайлар кеңесінің бастығы (Ши —
фамилиясы да, халдай — Маншың өкіметі тарапынан берілген ақсүйектік
дəрежесі). Халдайлар осы өлкенің негізгі тірегі болғандықтан, Шихалдай
кейде бұл аймақта Ши-амбыдан кейінгі екінші адам болып саналатын.
Халдайлар жəне өздерін байырғы шекарашылармыз деп біледі. Сондықтан
комиссия жұмысына олардан да өкіл қатысуға тиіс.
Арада бірнеше күн өткенде, Шəуешектегі орыс консулдығына Батыс
Сібір шекара басқармасынан шыққан шекара комиссиясы да келіп жетті.
Араларында Петербургтағы сыртқы істер министрлігінің Азия
департаментінен жəне Бүкіл ресейлік география қоғамынан келген адамдар
да бар көрінеді. Комиссияны генерал Фриде мен статс советник
Медыниский басқарып келіпті. Ал бұлардың Тарбағатай мен Алтай
өңіріндегі бас көмекшісі — Шəуешектегі орыс консулы Балкашин болмақ.
Бұл жылдары Батыс Сібір шекара басқармасының қарауында жан-жақты
сауатты, ғылымға да икемі бар, қабілетті адамдар көп болатын. Консул
Николай Никонорович Балкашин де сондай білікті кісілердің бірі еді. Ол
1858 жылы Мəскеуде Кадет корпусын бітірген соң, сонда он шақты жылдай
губернатор кеңсесінде істеді. Осы қызметте ерекше іскерлігімен көзге
түскендіктен, оны жетпісінші жылдары Батыс Сібірге төтенше
тапсырмалар орындайтын чиновник етіп жіберген. Мұнда да беталысы
жаман болған жоқ, өзінің алғыр ойымен, патша ағзамға шын берілген адал
қызметкер ретінде танылды. Ал кейін Шəуешекте Ресей консулдығы
ашылғанда, оған зор сенім артып, осы қалаға бас консул етіп тағайындады.
Мұнда келгелі ол дипломатиялық қызметпен бірге ептеп ғылыми
жұмыстармен де айналысып жүр. «Батыс Сібір, Орта Азия жəне Қытай
иеліктері арасындағы сауда жолдары» деген еңбегі орыс географиялық
қоғамы тарапынан жақсы бағаланды. Қазір Ресей қарауындағы қазақтар
мен басқа да мұсылман елдері жайында еңбек жазбақ болып, материал
жинап жүрген кезі. Демек, бұл күнде қырықтың төртеуіне жаңа келген
Николай Никонорович қай жағынан алсаң да нағыз кемелденген, ақыл-ойы
толысқан дер шағы еді.
Алғашқы күндері екі жақтан келген шекара комиссиясының адамдары
өзара танысу, Ши-амбы мен консул Балкашин берген қонақасыларға
қатысып, бой жазу секілді əзірлік жұмыстарынан ары ұзаған жоқ. Екі жақ
тек төртінші күн дегенде дөңгелек үстел басына жиналған. Екі елдің де
беделді комиссиясы бұл келіссөзге жан-жақты дайындықпен, өздеріне
дейінгі бүкіл құжаттармен қаруланып келген-ді. Бұған дейін орыстың да,
қытайдың да не бір жиһангез, саяхатшы ғалымдары осынау шекаралық
өлкені онды-солды талай рет аралап шығып, тауы мен даласының ойлышұқырына дейін түгел картаға түсіріп əзірлеп қойған. Енді тек сол
карталарды өзара салыстырып, бұрын қол жеткен тоқтам-шарттарды
жүзеге асыру ғана қалып еді.
Жалпы көршілес екі империя арасындағы шекара мəселесі сонау он
жетінші ғасырдан бері сөз болып келеді. Алғаш рет 1689 жылы Нерчинский
келісіміне қол қойылып, екі елдің Қиыр шығыстағы шекара бөлісі өз
шешімін тапқан-ды. Тек, кейбір тарихи жағдайлардың пісіп жетілмеуіне
байланысты, Қытайдың Шыңжаң өлкесімен шектесетін шекараны анықтау
кешеуілдеп келді. Ол үшін қазақ даласының түстігі мен Орта Азиядағы елді
мекендер Ресей қоластына түгел қарап болуы керек еді. Өздерінше жан
бергісі келмей, ұзақ қарсыласқан Хиуа мен Қоқан хандықтарының
қырсығынан бұл процесс көп кедергіге ұшырап, жетпісінші жылдардың
соңында зорға аяқталды.
Соған қарамастан, Орта Азиядағы шекара бөлісінің жайы 1860-жылғы
Пекин келісімінде-ақ сөз бола бастаған. Сол келісім бойынша, екі жақтың
шекара комиссиясы осы Шəуешекте бас қосып, жер бөлісін бір шеттен
жүргізе беруге тиіс болатын. Бірақ 1864 жылы батыс өлкелерде ұйғырдүнген көтерілісі бұрқ ете қалды да, бітейін деп тұрған іске кесірін тигізді...
Осылайша еріксіз үзіліп қалған шекара туралы келіссөз, араға біраз жылдар
салып, тек 1881 жылы Петербургта қайта жалғасты. Бұл жолғы келісімге
екі жақ бірдей қол қойды. Петербург келісімі бойынша, уақытша Ресейге
қарап қалған Іле аймағының бір бөлігі Цин империясына қайтарылды да,
оның есесіне бұрын Қытайға тиесілі деп танылған Зайсан көлі мен Қара
Ертіс бойындағы біраз жерлер енді Ресейге берілетін болды.
Қысқасы, бұл жолы Шəуешекте бас қосқан екі ел шекара
комиссияларының негізгі міндеті —сол Петербург келісімінде өз шешімін
тапқан жайларды жергілікті орында іске асырып, протоколға қол қою еді.
Сөйтіп, ең ғажабы, шекараға тақау тұрған шағын қала Шəуешекте
Петербург, Пекин сияқты ұлы астаналармен қатар аталып, «1884 жылғы
Шəуешек протоколы» деген атпен тарихта қалатын болды.
Бұл жолы шекара комиссияларының арасында бəлендей құрық əкетер
асаулықта, алауыздық та туған жоқ. Екі жақта жылы жүзді, жылмаң
дипломатия танытқан. Екі ел чиновниктерінің жүзіндегі бұл жымысқы
күлкі мен бір-бірінен асып түсетін жылы лебіздер көктен түсе қалған жоқ,
дəл осы мезеттегі Ақ патша мен Еженханның қас-қабағына байланысты еді.
Соңғы жиырма жылда екі империя өзара тіл табысқан, тату көршілік
қатынаста тұрып келеді. Батыс өлкедегі Маншың билеушілерінің басына
күн туғанда, Ақ патша көмекке келіп, дүнгендер мен ұйғырлардың бүлігін
басуға қол ұшын берді. Көтеріліс кезінде жан сауғалап барған Маншың
төрелері мен халдайларды өз қолтығының астына паналатты.
«Ашаршылықта жеген құйқаның дəмі кетпейді» демекші, Ақ патшадан
көрген сол жақсылықтары əзірше Еженханның есінен шыға қоймаған-ды.
Өзара үлес бөлісіп, енші алысуға келгенде, Цин империясы бір кезде өзі
қанға бөктіріп, күшпен қаратып алған Жоңғария мен Қашқарияның
мұрагері, жоқтаушысы ретінде танылса, патшалық Ресей өз қоластына
ерікті-еріксіз түрде əр кезде қараған қазақ даласы мен Орта Азия
халықтарының өкілетті əкесі, қамқор қожасы болып отыр. «Көңіл жүйрік
пе, көк дөнен жүйрік пе» дегендей, əрине, екі империяның да көңілдері о
баста тым арыда болатын. Біреуі батысқа, екіншісі шығысқа қарай əлі де
болса ілгерілей беру ниетінде еді. Бірақ ол ойларын іске асыруға екі жағына
да əртүрлі тарихи жағдайлар жар бермеді. Ақ патша шығысқа қарай
қаншалық өршелене ұмтылғанымен, Тянь-Шань мен Памир тауларының
бөктеріне таяу жылдарда ғана қолы əрең жетті. Ал Еженхан бұл тасырда
батысқа таман ілгерілей түсу былай тұрсын, Шыңжанның өзінен неше
мəрте айрылып қала жаздап, есін енді ғана жинап отыр. Бұдан ары екі
империяға да ілгері жылжитын бос жер қалмай, текедей тіресіп қалған
шағы осы еді. Енді шекара бойында таты бір өрт шығып кетпей тұрғанда,
осы өлкелерді береке-бірлікпен бөліп алуға екі жағы да мүдделі болатын.
Екі елдің шекара комиссиялары Шəуешекте он шақты күн аялдап, жер
бөлісінің теориялық жағы аяқталған соң, енді сол сызықты жүргізіп,
белгілер қою үшін, Тарбағатайдың жонына қарай аттанатын болды.
Ішкеріден мініп келген сəнді күймелері мен пəуескелерін қалада қалдырып,
бұдан былай бəрі де салт атпен жүруге тиіс еді. Жер жадысын жақсы
білетін қазақтардан ертіп алған жолбасшы, атқосшылары бар, түйеге, атқа
артып алған азық-түлік, киіз үй, шатырлары бар, бəрін қосқанда ұзақ
салқар көш түзеді. Орыстар жағы бұрын атпен салт жүруге үйренген,
шетінен тісқақты, пысықтар көрінеді. Олар өздерінің ең таяу бекіністері
Лепci мен Сергиопольдан алдырып, күні бұрын əзірлетіп қойған сарыала
ер-тұрманды, құйрығын тілерсектен шорт кескен шолақ аттарына мініп,
ойнақтатып шыға келді. Салт атпен жүру олардан гөрі ішкеріден келген
Маншың төрелеріне қиындау тиді. Дегенмен олар да намысқа тыртысып,
өбектеп ердің қасынан ұстап болса да, ел қарасына ілесуге жарады.
Бұлар Шəуешектен шыққан соң араға екі қонып, үшінші күні түсте
Күзуінге жеткен. Осы тұста Тарбағатай тауының Шығыс сілемі бірте-бірте
аласарып, сүйірленіп барып бітеді де, екі аралықта жайдақ асу пайда
болып, одан ары Алтай сілеміне жататын Сауыр-Сайқан таулары
басталады. Шекарашылар осы жерде екіге бөлінуге тиіс болатын. Бір тобы
ат басын шығысқа бұрып, Алтай сілемдерінің үстінен өтетін шекара
межесін белгілесе, екінші тобы Тарбағатай тауын қырқалап, батысқа қарай
жол тартуы керек еді. Демежан мен Ли-шансың осы екінші топқа қосылған.
Орыс консулы Балкашин мен оның тілмашы Əріп те осы топта қалды.
Уақыт шілде айынын басы, Хан жайлаудың нағыз қызып жатқан кезі.
Тарбағатай жоталарының Сарышоқы, Етікші сияқты басынан күс ұшырмас
кейбір биік шындары болмаса, басқа сай-саласының бəрі — жасыл жайлау,
көшпелі елдің өріс-қонысы. Күнгейден қалың Төртуыл, Мəметек пен
Қошқарбай, Шотай келсе, теріскейден Жұмыққа қарасты Саты, Сайболат,
Қараша, Қожаны бар, көп малмен солар келіп ошарылатын. Жаз бойы екі
жақ мидай былығып, аулы аралас, қойы қоралас отыратын-ды. Өз
топшылаулары бойынша, иен таудың қыр арқасымен шекара сызығын
тартып, əр жерге ала баған орнатып, бөгелмей өте шығамыз деп ойлаған
комиссия адамдары шимаңдай қалың елдің үстінен шыққанда, күтпеген
жағдайға тап болып, сасыңқырап қалды.
Тау қырқасы — Табиғаттың өз бөлігі ғой, оның үстінен сызық тарту
қиынға түспес деп ойлағанмен, сол таудың жон арқасы да атқан оқтай түзу
болмайды екен. Өркеш-өркеш тау сеңгірі біресе түстікке қарай итініп,
біресе терістікке таман салбырап, иір-иір жол басуға тура келді. Бірде
түстікке, бірде терістікке қарай арқыраған тау өзендері, шатқал, шың, құзқиялар қаншама. Кейде күнгей елінің жайлауы терістікке таман ішкерілеп
кетсе, енді бірде соның керісінше болып, бір-бірімен қойындасып жатыр.
Жерді болу ештеңе емес-ау, бəрінен де бір денені екіге айырғандай, малбасы араласып жатқан елді болу қиынға түсті.
Күзуіннен бері шекара белгілерін қойып, соны қолма-қол картаға түсіріп
келе жатқан комиссия мүшелері батысқа қарай жылжыған сайын, күтпеген
қиыншылықтарға кезіге берді. Уақыт сəске түстің шамасы болатын. Екі
жақтың шекара тартушылары кешегі түнеп шыққан бұлақ бойынан
жүктерін артып, жаңа қонысқа жылжып қонуға беттеп келе жатқан. Кенет
бір бүйірден сау етіп, бір топ салт аттылар шыға келді. Жиын қарасы
қырық-елуден кем болмас. Тақымдарына қысқан сойыл-шоқпарлары,
кейбіреулерінің мойындарына асып алған мылтық бердеңкелері бар.
Мынаны көргенде комиссия басшыларының көздері атыздай болып,
шарасынан шығып кетті.
Шекарашылар да қарусыз емес-ті. Бірақ аналар қару қолдануға
мұршаларын келтірмеді. Бұлар ес жинап, алды-артына қарағанша, атты
қазақтар ұрымтал жерден шыға келіп, көш керуенін лезде қоршап қалды.
Дəл қазір басшылары белгі берсе болғаны, сойылмен бір-бір салып, таптап
өте шығатын түрлері бар.
Топтың алдында есік пен төрдей жалдас торыға мінген, пұшпақ бөрікті,
барқыт бешпет сыртынан күміс қапсырмалы кемер белдік буынып, оның
үстінен жібек шапан киген, жасы отыздар шамасындағы, зор денелі, қара
бұжыр жігіт тұр. Сол жігіт атын омыраулатып, шолақ бесатарын ердің
қасына көлденең қойған беті, бері таман шықты да:
– Иə, жол болсын, мырзалар! Не қып жүрген адамсыңдар? — деді түсін
суыққа салып.
Бұл сұраққа екі патшалық өкілдерінің қайсысы жауап берерін білмей,
біріне-бірі қарасты. Тілмаштар өз бастықтарына орысша, қытайша қолмақол аударып тұр. Амал жоқ, консул Балкашин қасына Əріп тілмашты ертіп,
алға таман шықты.
– Біз ұлы Ресей империясы мен көршілес Цин мемлекетінің екі
арасындағы шекараны белгілеуге шыққан адамдармыз, — деді дауысын
барынша айбынды шығаруға тырысып. — Ал өзіңіз кім боласыз? Қай
мемлекеттің адамысыз?
– Мен ешқандай да мемлекеттің адамы емеспін. Өзіңіз тұрған осы
жердің иесімін,—деді торы атты жігіт. — Ныспым — Зілқара... Мен
жерімді арқан керіп бөліп бер деп ешкімді шақырғам жоқ.
– Қызық екен! — Балкашин езу тартып күлді. — Дегенмен қарайтын
болысыңыз, не зəңгіңіз бар шығар?
– Немене, маған құда түсейін деп келіп пе едің? Құда түссең, сүйегім —
Саты, оның ішінде Дəулетбай... Бұтабай болысының адамымын.
– Е, бəсе, солай демейсіз бе. Бұтабай болысынын адамы болсаңыз, онда
Ресейге қарайсыз. Мен Шəуешектегі орыс консулы Балкашин деген
боламын.
– Балкашин дейсің бе? Ондайды естісем құлағым керең болсын... Ал
сіздердің шекараларыңыз қай жерден өтпек сонда?
– Көріп тұрған жоқсыз ба, шекара осы біз жүріп келе жатқан қырқаның
дəл үстімен өтеді, — деді ананың жаңағы сөзіне қитығып қалған Балкашин
қызарақтай тіл қатып.
– Шекара бұл жерден өтпейді! — деді Зілқара да атын тебіне түсіп. —
Себебі, бұл жерге Ақ патшаның да, Еженханның да алты апасы, бес
бересісі жоқ. Бұл төңіректің бəрі — əлмисақтан бері менің ата-бабамның
құтты қонысы. Арғы атамыз Дəудетбай батыр баяғыда Жоңғарды қуып
шығып, өзінің үрім-бұтағын осында əкеліп қоныстандырған. Сенбесеңдер
осы елден сұрандар, əне, Дəулетбайдың бейіті сонау төбенің басында тұр.
Атамның басы жатқан жерге ешкімді де жібере алмаймын.
Балкашин мұндайды күтпесе керек, не айтарын білмей шарасыздық
танытып, басын шайқады. Осыны көрген Маншың төрелері күңкіл-күңкіл
сөз шығара бастаған.
– Шамасы, бұл сіздің елге қарайтын қазақ қой. Сонда қалай болғаны,
бұларға шекара жайы алдын ала ескертілмеген бе? Консул мырза, сіздің
тəртіпке шақырғаныңыз жөн шығар,—деп, Қытай жағының басшысы Сұң
Жун-таң кəдімгідей кейістік білдірді.
Оның кінə арта сөйлеген мына сөзін естігенде, онсыз да жарыла жаздап
тұрған Балкашин онан арман ашуланды.
– Сіз маған өйтіп ақыл үйретпеңіз, Сұң мырза. Осындағы уезд
бастықтары мен болыстық управительдерге түгел хабарланған. Біз не
сонда, мемлекеттік мəселені кез келген қазақпен ақылдасуымыз керек пе?
— Консулдың өңі өрттей қызарып, əдемі көгілдір көздері шыныдай
шытынап кетті. — Қандай жабайылық... Қандай надандық, ə? Əңгіме бұл
арада екі ұлы империяның мемлекеттік шекарасы туралы болып отырса,
бұлар келіп қайдағы бір ата-бабасының моласын даулайды.
Зілқара оның соңғы сөзін ұғынбаған болар, екі бүктелген қамшысын
онды-солды сермеп қойып, екілене сөйлеп тұр.
– Мына бір сайдың төменгі аңғарында біздің қыстауымыз бар. Ал
жайлауымыз сонау бір жасыл белдің ар жағында. Сендер ғой екеуінің
арасынан сым тартып, бөліп тастамақсыңдар. Сонда біз қыста Ақ патшаға,
жазда Еженханға қарауымыз керек пе? Малды қайда жаямыз? Ар жақта
қалған əкеміздің басына қалай құран оқимыз?
– Тү-у, мынаған дауа болмас! — деп консул жерге бір түкірді. — Оу,
көкетайым-ау, бұлайша ешбір патшалыққа бағынбай, аралықта қалу деген
ақылға сыймайды ғой. Қазір Орталық Азияда бұл екі империяға қарамаған
ұлтарақтай жер жоқ. Сіз соны білесіз бе?
Балкашин баланың сөзін қызықтағандай, ананың аңғырттығына езу
тартып күлді. Қап, мұны білгенде өздерімен бірге қарулы жасақ алып
шығуы керек екен. Əскер ала жүру мəселесі сөз болғанда, жоғарыда
отырғандар: «Халыққа қару көрсетіп, үркітіп алып жүрмеңдер. Шекара
бойынан бүлік шықса, оның арты жақсылыққа соқпайды» деп мүлəйімсіді
де қалды. Тым болмаса, осы маңға қарулы күзет қойып, жайлауға шыққан
елді тым бері мінбелетпей, шекара бойын иен ұстай тұруға болады ғой.
Соны қалай ескермеген?!
– Сіздер өзі қай елге қарайтын ойларыңыз бар? Ақ патшаға ма, əлде
Қытай жатына ма? Қайсысына қарасаңыздар да таңдау өздеріңіздікі, — деді
ол ақыры сабасына түскендей сыпайы сөйлеуге тырысып.
– Бізге соның екеуінің де керегі жоқ. Ақ патша менің құдам, Еженхан
менің нағашым дейсің бе? Тек жерімізге, елімізге тимей, тыныш қойса
болғаны.
Əріп те орысшаға жүйрік екен. Екі жақтың да аузынан шыққан сөзді
қағып алып, қолма-қол аударып тұр. Бірақ Зілқара оның сөзіне айылын да
жиятын емес. Одан арман қыңырайып, өз бетінше сөйлей берді.
– Бұлар да халық екен-ау, жер осылардікі екен-ау деп, тым құрыса
алдымыздан өтіп, мəнісін түсіндірген бір пенде болсашы, — деді күйіне
дауыстап. — Рұқсат сұрау жоқ, санасу жоқ, бұл не деген басынғандық?!
Көне, осы арада қан болайын демесеңдер, аттарыңның басын дереу басқа
жаққа бұрындар! Əйтпесе, бізде енді аянатын ештеңе қалған жоқ...
Сол сөзді айтуы мұң екен, қасында тұрған қалың топ та сойылшоқпарларын білеп, атой салып:
– Иə, аулақ кетіңдер бұл жерден!
– Сендерге шекара керек болса, құдайдың жері құрып қалды ма, басқа
жаққа барып жүргізіңдер.
– Бұға-бұға бөденедей бүрісіп болдық емес пе, түге?!
– Жерден айрылғаннан кейінгі тірліктің енесін ұрдым. Одан да осы
төбенің басында өлгеніміз артық, — десіп шуылдап кетті.
Демежан манадан бері оншалық алға сұғынбай, екі жақтың сөзіне кезек
құлақ қойып, бір халықты зорлықпен екіге бөліп жатқан шекараға ма, əлде
мына қазақтардың иіс алмас аңғырттығына ма, əйтеуір əлдекімге қатты ыза
болып, намыстан жарыла жаздап тұрған-ды. Осы сəтте Ли-шансың оның
қасына жақындап келді де:
– Мына кісілермен сен сөйлесіп көрсең қайтеді? Ұлықтар күшке
саламыз деп, бүлдіріп алып жүрмесін, — деді ақырын сыбыр етіп.
Бұдан ары үнсіз қарап тұруға оның өзінің де шыдамы таусыла бастаған.
Демежан қасындағы Маншың төресі Сұң мырзаға қытайшалап бірдеңелер
айтты да, атын тебініп алға шықты.
– Отағасы, сізбен оңаша сөйлесуге бола ма?—деді Зілқараға жылы
жүзбен күле қарап. — Алдымен аздап «найманшылап» алсақ қайтеді.
Сонан арғысын тағы көре жатармыз.
Зілқара мұның бетіне тандана қарап аз тұрды да:
– Мейлі, сөйлессек сөйлесейік,—деп атынын басын бұра берді. Сол
кезде қоршап тұрған жаңағы қазақтар арасынан:
– Е, мыналардың ішінде мұсылманы да бар екен ғой...
– Мұсылманды қойып, найманды да біліп тұрған жоқ па, — дескен
дауыстар естіліп қалды.
Демежан мен Зілқара топтан бөлініп, арқан бойы жерге барып тоқтаған.
Олардың қасына, сірə, əр ауылдың ақсақалдары болар, тəуір киінген тағы
екі-үш кісі келіп қосылды. Енді тартынатын ештеңе жоқ. Сырт көздің, өзге
жұрт өкілдерінің алдында ыңғайсыз, өрескелдеу көрінетін кейбір сөздерді
оңашада мыналардың шекесіне шеге қаққандай етіп, батыл айтуға болады.
– Жə, ағайындар, аспаннан аяқтарың салбырап бүгін түсе қалғандай,
мына қылықтарының аты не? Соны айтыңдаршы, — деді Демежан
əлгілерді бірден ықтыра сөйлеп. — «Бізге Ақ патша да, Еженхан да керек
емес» деп кергисіңдер келіп... Осындай да сөз бола ма екен? Қазақ елінің
хандары мен сұлтандары Ақ патшаға ант беріп, өз еркімен бодан болғалы
қай заман... Əлде өзгеге жеткен Ақ патшаның құрығы сендерге жетпейді
деп жүрсіңдер ме? Тау екеш таудың өзі екіге бөлініп, бір халық ортасынан
қақ жарылып, ел басына зобалаң туып жатса, сендер келіп қарыс жерде
тұрған өрісің мен қонысыңды жоқтайсыңдар. Сендердің қоныстарын кетеді
екен деп, жарты жалғанды өздеріне бағындырып отырған екі ұлы мемлекет
өз жерінің шегіне белгі соқпай, шегініп кетеді деп ойлайсыңдар ма?
Бұларың тіпті ақылға сыймайды ғой, ағайындар-ау!
Манағыдай емес, салт аттылардың аптығы басылып, беті қайтыңқырап
қалды. Зіл қараның да даусы жұмсара түскендей:
– Інішек, жасың құрбы, тілеуін бір, қазақтың иман жүзді баласы
екенсің... Өзің кім боласың? Жөніңді айтшы, — деді өң-шырайынан
əлдебір лажсыздық білініп.
– Мен — күнгейдегі Төртуылмын. Керімбай зəңгінің баласы Демежан
деген боламын.
Мына сөзді естігенде, кейін келіп қосылған ақсақалдардың бірі қолымен
күн салып, жақсылап қарап алды да:
– Ойбай-ау, бұл жігіт өзіміздің Құрекеннін күйеу баласы емес пе. Бəсе,
манадан бері өңін шырамытып, осы баланы қайдан көрдім деймін. Бұрнағы
жылы келіншек ала келгенде, тойда көрген екем ғой, — деп атын тебініп
жақындай түсті. — Бибіжан — менің туған жиенім ғой... Бибінің деніқарны сау ма, айналайын? Үй іші, ауыл-аймақ, құда-құдағилар тегіс аман
ба?
– Шүкір, бəрі де аманшылық, — деді Демежан да енді бұларға жан тарта
сөйлеп. — Ел мен елдің бұлайша бөлінуі бізге де оңай тиіп тұрған жоқ.
Керек десеңіздер, өз отымның басы да екіге жарылып, көңілге қаяу түсіп
тұр... Бибі қазір қажының ауылында, төркіндеп келгеніне біраз күн болды.
«Қазақ жөн сұраса келе, қойныңдағы əйелімен қарын бөле боп шығады»
деуші еді. Мына кісілер де Демежанға бөтен болмады. Зілқара да сабасына
түсіп, енді бұған ақыл сала сөйледі.
– Ендеше, тіпті жақсы, жат емес, жақынымыз екенсің. Сонда біздің не
істегеніміз мақұл? Жайлауымызды жапырып, қыстауымызды қиратып
жатса да, үн шығармай, тұяқ серіппей, қол қусырып қарап отыруымыз
керек пе? Мыналардың арасында тегін жүрген жоқ шығарсың, бізден гөрі
көзің ашық қой, ақылыңды айтшы, — деген.
Демежан да ойындағысын ірікпей, мыналарға шын сөзін айтты:
– Ағайын деп ақыл салғаның рас болса, ендігі қарсылықтан түк пайда
жоқ, ағайындар. Қол-аяғың байланып, пышақ қыл мойынға тақалғанда,
туладың не, туламадың не? Мұны пешенеге жазған тағдырдың ісі деп
ұғыну керек. Тышқандай ғана тірлігің бар, арыстанмен алысқанда не
бітіресің. Біздің күнгейдегі ел де алыса-алыса ештеме шықпаған соң,
ақыры қалың қазақтан бөлініп, Еженханға бағынатын болды.
– Е-е, қолдан билік кеткен соң көрген күнің сол да... Бала дұрыс айтады,
— деді жанағы ақсақалдардың бірі.
– Ал шекарасы түскір тартылды дейік. Сонда сол сызықтан əрі-бері
ешкімді өткізбей ме? — деп Зілқара тағы бір күдігін айтты.
– Неге? Дəл олай болмас... Бұл — жалпы мемлекеттік меже ғой. Ал
қазақтар бұрынғыдай аралас-құралас жүре беруге тиіс.
Бұл сөзге Зілқараның арқасы сəл кеңіп қанғандай болды. Демежанға енді
жылы шыраймен қарап:
– Өзің əдейі шақырып келтіре алмайтын сыйлы ауылдың баласы екенсің.
Бүгін біздің ауылға түсіп қонақ бол, — деді жығыла жабысып.
– Мен қызметте жүрген адаммын ғой. Жəне жалғыз емеспін, қасымда
серіктерім бар, — деп Демежан артында шоғырланып тұрған топқа қарады.
– Барса қасындағы ұлықтарды да ерте жүр. Қалған жағдайды жатажастана сөйлесерміз.
Демежан əлгілерден бөлініп, өз тобына қарай аяндады. Орысы,
маньчжур-қытайы аралас комиссия мүшелері үрпиісіп, тағатсыздана күтіп
тұр екен.
– Иə, не болды? Райларынан қайтатын түрі бар ма?—деді консул
Балкашин басқалардан бұрынырақ тіл қатып.
– Бəрі ойдағыдай, консул мырза. Іс оныңа айналды ғой, — деп Демежан
ақсия күлді. — Зілқара енді бізден жер дауламайды. Манағы білместігіне
кешірім сұрап, осы тұрған барлықтарыңызды бүгін өз ауылына қонаққа
шақырып тұр.
Комиссия мүшелері сенер-сенбесін білмей, аң-таң болып, бірінің бетіне
бірі қарады.
– Міне, ғажап!.. Демежан мырза, сіздің, сірə, кісіні дуалайтын
сиқырыңыз бар-ау деймін. Асау қазақтарды демнің арасында қалай
жуасыта қойдыңыз? — деп Балкашин мəре-сəре болып қуанып қалды.
– Біздің қазақтың сіздер білмейтін, халықаралық дипломатияда
жазылмаған өз тілі бар. Мен олармен сол тілде сөйлестім ғой, — деді
Демежан əзілдеп.
Бұл жаналық маньчжур-қытай чиновниктеріне де қолма-қол аударылып,
тез тарап жатқан. Жаңағы қаһарлы қазақ райынан қайтып, енді аяқ астынан
өз ауылына қонаққа шақырады дегенді естігенде, Сұң Жуң-таң сақтық
жасап:
– Бізді ауылына алдап апарып, тобымызбен қырып тастап жүрмей ме? —
деп тартыншақтап еді. Қазағуар Балкашин оның, көңіліндегі күдікті тез
сейілтті.
– Есіңізде болсын, Сұң мырза, қазақтар дастарқанынан дəм татқан
қонағына ешқашан қастық жасамайды. Қазақтың төріне шықтым дегенше,
оның еркесі болдым дей беріңіз.
Бұлар сол күні келесі бір қырқаның астына шатырларын тікті де, екі
жақтың басты-басты адамдары Зілқараның ауылына барып қонақ болды.
Қой сойылып қалған. Ет пен қымыз ағыл-тегіл... Туғалы мұндай
молшылықты көрмеген Сұң Жуң-таң: «мұндай халықтың біразын қолға
ұстаған бізге де теріс болмас» деген қорытындыға келіп еді. Бүгін оның
Демежанға айрықша ықыласы түсіп, əлсін-əлі арқасынан қаға береді.
Осы кеште үй иесінің арызына байланысты бірталай мəселенің басы
ашылып қалды. Əр елдің комиссия басшылары өз жағынын үкіметтерімен
сөйлесіп, шекара бойында қонысынан айрылған адамдарға бұдан былай
басқа жақтан өріс-қоныс əперетін болды. Сонан соң екі жақ ақылдасып
шешкен тағы бір нəрсе — шекара бойына тақау отырған қазақтар, өз
жағдайларына қарай, екі елдің қайсысына қараймын десе де ерікті болсын
деген тұжырымға келді. Ол үшін ойланып-толғануға алдағы күзге дейін үш
ай уақыт беретін болды.
Осы оқиғадан кейін комиссия мүшелерінің арасында Демежанның
беделі қатты көтеріліп кетіп еді. Қазақтармен тілдесу керек болса, алдымен
осыны жұмсайды. Тəкаппар Маншың төресі Сұң мырза да бұрынғыдай
кекірейгенін қойып, Демежанмен ептеп санаса бастаған. Консул Балкашин
де оған енді жылы шырай беріп, іш тарта сөйлесетін болды. «Алдағы
уақытта Қытайдағы қазақтармен қарым-қатынас жасауда бұл жігітке қол
артуға болады екен», — депті консул өзінін тілмашы Əріпке. Ал Əріп
болса, Демежанмен сырлас, естіген-білгенін жасырмай айтып жүреді.
– Балталасаң да жарылмайтын, шөлде өсетін сексеуіл деген ағаш бар.
Оны жару үшін, тек біріне-бірін тоқпақтап ұру керек, — дейді Əріп оқыс
теңеу тапқанына өзі де мəз болып. — Біздің қазақ та — сол сексеуіл
сияқты. Қазақты алу үшін, осылай біріне-бірін салу керек.
Əріптің Демежаннан үш-төрт жас үлкендігі бар. Өзі əңгімешіл, сөзге
шешен, көпті көріп ысылған жігіт. Сүйегі — Сыбан, Аягөз маңындағы
Ақтайлақ бидің ауылынан. Осыдан бірнеше жыл бұрын Семейдегі
«Штатское училище» деген орыс мектебін бітіріпті. Сонан кейін үш
жылдай Сергиопольде орыс ұлықтарына тілмаш боп жүрген екен. Сірə,
орысшаға өте жетік болуы керек, консул Балкашинге тілмаш керек
болғанда, Семей губерниясынан мұны Шəуешекке əдейі жіберіпті.
Балкашин оны ылғи да «Тəңірбергенов» деп фамилиясымен атайды.
Қазақтың əкесінің атына «ов» жалғайтынын Демежан бірінші рет осыдан
көрді.
Əріптің ептеп өлең жазатыны бар екен. Қиссаларды жатқа соғады.
Өзінің де қисса шығармақ ойы бар ма, қалай... Кейде екеуі шатырда оңаша
қалғанда, Əріп ұзақ-ұзақ жыр толғауларын айтып кетеді. Атақты ақын
Құнанбайдың Абайы туралы да Демежан алғаш рет осы Əріптің
əңгімесінен естіді. Өзі, шамасы келсе, сол Абайға еліктегісі келетін сияқты.
«Біздің қазақта бір басына бақ пен өнер қатар қонған адам — осы Абай»
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Тағдыр - 08
  • Parts
  • Тағдыр - 01
    Total number of words is 4058
    Total number of unique words is 2309
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 02
    Total number of words is 4000
    Total number of unique words is 2338
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 03
    Total number of words is 4018
    Total number of unique words is 2377
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 04
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2156
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 05
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2333
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 06
    Total number of words is 4139
    Total number of unique words is 2423
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    55.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 07
    Total number of words is 4014
    Total number of unique words is 2223
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.4 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 08
    Total number of words is 4087
    Total number of unique words is 2309
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 09
    Total number of words is 4110
    Total number of unique words is 2356
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 10
    Total number of words is 4129
    Total number of unique words is 2242
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 11
    Total number of words is 4023
    Total number of unique words is 2353
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 12
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2297
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 13
    Total number of words is 3999
    Total number of unique words is 2286
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 14
    Total number of words is 4042
    Total number of unique words is 2240
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 15
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2411
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    48.3 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 16
    Total number of words is 4095
    Total number of unique words is 2313
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 17
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2239
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 18
    Total number of words is 3998
    Total number of unique words is 2347
    33.5 of words are in the 2000 most common words
    47.3 of words are in the 5000 most common words
    54.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 19
    Total number of words is 4113
    Total number of unique words is 2326
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 20
    Total number of words is 4124
    Total number of unique words is 2280
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 21
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2326
    37.4 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 22
    Total number of words is 4067
    Total number of unique words is 2315
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 23
    Total number of words is 4093
    Total number of unique words is 2334
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    55.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 24
    Total number of words is 4092
    Total number of unique words is 2349
    34.4 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 25
    Total number of words is 4035
    Total number of unique words is 2296
    33.8 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 26
    Total number of words is 4084
    Total number of unique words is 2314
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    47.8 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 27
    Total number of words is 4052
    Total number of unique words is 2349
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    48.5 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 28
    Total number of words is 3991
    Total number of unique words is 2320
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 29
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2246
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 30
    Total number of words is 4081
    Total number of unique words is 2321
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 31
    Total number of words is 4156
    Total number of unique words is 2283
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 32
    Total number of words is 4198
    Total number of unique words is 2407
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    55.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 33
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2201
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 34
    Total number of words is 4108
    Total number of unique words is 2329
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 35
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2259
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 36
    Total number of words is 4075
    Total number of unique words is 2286
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    55.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 37
    Total number of words is 4023
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.8 of words are in the 5000 most common words
    55.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 38
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2383
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 39
    Total number of words is 4134
    Total number of unique words is 2341
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 40
    Total number of words is 4101
    Total number of unique words is 2328
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 41
    Total number of words is 4203
    Total number of unique words is 2331
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 42
    Total number of words is 4112
    Total number of unique words is 2345
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 43
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2343
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 44
    Total number of words is 4182
    Total number of unique words is 2430
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Тағдыр - 45
    Total number of words is 1229
    Total number of unique words is 905
    41.0 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.