Тағдыр - 09

үш ғасырдай бұрын солтүстіктегі Гундерге жеке-жеке жем болатын болған
соң, Қытайда əртүрлі ұсақ князьдіктер бас құрап, бір орталыққа бағынған
тұңғыш Хань династиясы құрылды. Алайда атақты Тұман ханның тұсында
əбден күшейіп алған Гундер ежелгі əдеті бойынша, жаңа құрылған Хань
династиясына маза бермей, үсті-үстіне шабуылдаумен болды. Амал жоқ,
Хань императоры Синь-Шихуанди терістіктегі Гундерден қорғану үшін,
біздің заманымыздан бұрын 221 жылы ұлы қытай қорғанын тұрғызуға
жарлық берді. Бірақ ондай қорған оңайлықпен біте қоя ма, жуық арада одан
да пана таппайтын болған соң, Хань императорлары мүлде басқа тəсілге
көшіп еді.
Ол кезде Түркілердің батыс тобы Гундерден бөлек, Үйсін одағына
бірігіп, өз алдына жеке мемлекет болып тұратын-ды. Гундердің ұлы қағаны
Тұман хан өліп, оның баласы Мөде таққа отырған жылдары бұл ағайындас
екі хандықтың арасы қатты ушығып, өзара жауласу дəрежесіне дейін жете
бастаған. Хань династиясы, міне, осы ала ауыздықты мықтап пайдалануға
бел байлады.
Біздің заманымыздан бұрын 140 жылы Хань императоры Уди өзінін
түрік тіліне жетік Жянь-цян деген елшісін Үйсін еліне аттандырады.
Гундерге қарсы əскери одақ құрып, бірге соғысайық деген тілек білдіреді...
Гундерді қалай күйретудің жолын таппай отырған Үйсін хандарына да
керегі осы еді. Екі жақ оп-оңай тіл табыса кетеді. Кейін араға жылдар
салып, Жянь-цян Үйсін хандығына екінші рет тағы барады. Екі ел
арасындағы қатынас жиілей түседі. Одақтасының сеніміне кіру үшін, Хань
императоры өзінін қызы Чан-юды Үйсін ханының баласына ұзатады. Сірə,
ол кезде Түркілерге ұзатылған қытай ханшалары аз болмаса керек.
Көшпенділер оларды үстіндегі белін қынаған, етегі жырық, балық сияқты
жылтыр жібек көйлектеріне қарап, «мекіре қатын» деп атайтын болған.
– Үйсін-қытай одағының немен тынғаны белгілі ғой. Мұның ақыры
біздің заманымыздан бұрын 80-жылдары екі жақтың біріккен шабуылына
төтеп бере алмаған Гундер мемлекетінің тас-талқан болып күйреуімен
аяқталды, — деді Ли-шансың əңгімесін түйіндей келіп. — Айтайын
дегенім ол емес. Бұл əңгіме неден шықты өзі? Иə, айтпақшы, жаңағы
«мекіре қатындардың» бірі, қытай ханшасы Чан-юдың елін сағынып жазған
өлеңінен өрбіген екен ғой... Жанылмасам, сол өлең менің блокнотымда бар
болуға тиіс. Иə, мұнда жүр екен. Тыңда, оқып берейін.
Демежанға қытайдың қара сөзінен гөрі өлеңін түсіну қиынырақ соғатын.
Дегенмен, жобамен алғанда, қытайша ұйқасы балғамен ұрғандай құйылып
тұрған бас-аяғы үш шумақ өлеңнің ұзын ырғасы мынадай еді.
Қытайдың үзеңгілес тең-тұстасы —
Үйсіннің мені айттырды падишасы.
Төркінім салтанатпен мені ұзатты,
Ханның өзі бас болып, бар ханшасы.
Үйсіннің отыратын ұлы ордасы —
Киіз үй дөп-дөңгелек айналасы.
Бағлан еті, жал-жая, қазы-қарта.
Сүт пен қымыз, май мен құрт ішкен асы.
Əркімнің өзіне ыстық ата-анасы,
Соны ойлап кейде көздің ағар жасы.
Құс болсам қанат қағып кетер едім,
Болса да қанша қашық ел арасы...
– Қалай, бірдеме түсіндің бе? — деді Ли-шансың Демежанның бетіне
күле қарап.
– Жобалап ұққандай болдым. Расында да, жан тебірентерлік өлең екен.
– Адам санасында жаңғырық туғызып, өткенді қайталап еске түсіретін,
кейде сондай ұқсас көріністер болады. Жаңа дəл сондағыдай киіз үйде, дəл
сондағыдай қымыз ішіп отырып, алысқа ұзатылған Бибідей қызды
көргенде, баяғы Чан-ю байғұстың зарын еріксіз есіме алғаным... Қашанда
əйел сорлының мұңы бір ғой. Бибі екеулеріңді қосқан Құрман қажы мен
Керімбайдың құдалығында да ру аралық сондай саясат жатты ма, кім
білсін?!
Екеуі орындарынан тұрып, ауылға қарай аяндады. Күн екіндіге еңкейіп,
батыс жақтағы биік қырқадан асып барады. Ауыл адамдары желідегі
биелердің соңғы сауымын өткеріп, қой маңырап, қозы жамырап, азан-қазан
бір күйге еніпті. Төрт түлік малдың шуы тау-тасты жаңғырықтырып,
айнала-төңірек шешен домбырадай күмбірлеп кетті.
– Ғажап емес пе?! — деді ақын жанды Ли-шансың толқи тіл қатып. —
Осы бір кешкі көріністі немен айырбастауға болады? Еш нəрсе
өзгермеген... Өз күнделіктерінде Жянь-дян жазып қалдырған осыдан екі
мың жыл бұрынғы Үйсіндердің ордасы тəрізді.
Манадан үнсіз келе жатқан Демежанның тіліне ойнақы əзіл оралды.
– Иə, оныңыз рас: баяғы Жянь-цяннын орнында оның ұрпағы міне, сіз
келе жатырсыз. Чан-юдың орнын Бибі басқанда, мен сол Үйсін ханзадасыақ бола салайын. Тек бір тана айырма бар, — деді ұстазына күле қарап. —
Ол кезде Үйсін ордасына орыс елшілігі əлі келе қоймаған болуы керек.
Ли-шансың қарқылдап күліп жіберді.
– Иə, дұрыс айтасың, қанша дегенмен өзгеріс бар екен. Балкашин мырза
жай елші ғана емес, осы елдің иесімін деп отырған жоқ па... Жүр, соған
барайық. Ол да бізді іздеп, алаңдап отырған шығар.
Бұлар сол күні қонақасыларын асықпай жеп, осы ауылда қонып қалды.
Кешке қарай Бибі бастаған қыз-келіншектер ауылға келген күйеу құрметіне
алтыбақан құрған екен. Түннің бір уағына дейін Демежан мен Əріп соны
тамашалады. Бір кезінде алтыбақан басына қазақтың тұрмыс-салтынан
дерек жинап жүрген консул Балкашин мен Ли-шансың де келген. Қыздар ол
екеуін зорлағандай алтыбақанға отырғызып, орысша, қытайша əн
айтқызды. Жиналғандар жат жұрттың тілін түсінбесе де, əуенін қызықтап
мəз болысты. Аздан соң үлкендер үйге қайтып кетті де, сонан кейінгі ойынтамаша қыз-келіншектер мен жігіт-желеңге еркін тиіп еді.
Ауыл жастары биыл, не үшін екен, қазақтың мұңды-шерлі ескі əндерін
көп айтатын болыпты. Бір жарым тасырдан бері тынбай айтылып келе
жатқан ежелгі «Елім-ай» қайта тіріліпті. Бұл əнге дəл осы тұста ерекше
екпін, тың мағына кіргендей, адамның сай-сүйегін сырқыратып, қайқайдағы шер-шеменің қозғайды.
Қара таудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ағайыннан айрылған қиын екен,
Екі көзге мөлдіреп жас келеді...
Бəрі де əнмен, жырмен айтылып жатыр. Ел мен ел екі айрылып жатқан
бұл күндері қазақтың көңіл күйін дəл осы əндей дөп басатын ештеңе жоқ
шытар. Сірə, «Елім-ай» əнінің əлі күнге дейін ескірмей, ұмытылмай келе
жатуы тарихта осындай қоштасатын, жоқтасатын сəттердің аз болмағаны
ғой.
Əншейінде өлеңдетіп жүретін Əріп əн шыққан жерде арқасы қозып,
тіпті екіленіп кетеді екен. Ауылдағы адуын келіншектердің қоршауында
алтыбақанға отырып, ұзақ-ұзақ əндер айтты. Көпшілігі бұл елге бейтаныс
Тобықты, Сыбан ортасынан шыққан əндер. Əріптің «Абай əндері» деп
бөліп айтқан бір оқшау əндерін де жастар жағы үйреніп қалуға тырысып,
əлденеше рет қайталап айтқызды.
Осында келгелі Бибімен ұшырасатын оңтайлы сəт таппай іш құса боп
жүрген Демежан келіншегіне қолы жаңа жетіп, екеуі бір шетте оңаша
сөйлесіп тұрған-ды. Төркіндеп келгеніне айдан асқан Бибінің жуық арада
қайтатын ойы жоқ. Екі елдің арасы күнде келе беретін жер емес. Алда
қандай замандар болады. Сондықтан Демежан шекара қызметінен
қайтқанша, Бибі ата-ана, туыс-бауырдың қасында əлі де біраз күн бола
тұрғысы келіп, сол жағын күйеуінен қиыла өтініп тұрған. Демежан жауап
беріп үлгергенше, қастарына қыз жеңгесі Күлайым келе қалды. Бұл мана
жұрт алдында Демежанға соқтыға сөйлеген адуын, ашық жеңгенін өзі. Бибі
екеуінің арасына алғаш дəнекер болған, қызметі, қайырымы өткен тату
жеңге. Сол Күлайым өзінің ашық-жарқын мінезімен ешкімнен тайсалмай,
бұларға тиісе келді:
– Біздің қызды əбден сағынып, құлқынын құрып, өліп қапсын ғой, күйеу
бала-ау. Өзгемен тіпті ісің жоқ. Байқа, бұл ауылда еркемнің билігі менің
қолымда... Жүрші, еркем, екеуіміз алтыбақан теуіп, қосылып əн айтпағалы
қай заман. Осындайда бір шер тарқатайықшы, — деп Демежанның сөз
айтуға да мұршасын келтірмей, Бибінің қолынан ұстады да, сауық қой дулы
топқа қарай сүйреп ала жөнелді.
Қос келіншек алтыбақанға отырысымен, бір мұңды əн бастады. Бұл
өңірде талайдан айтылып жүрген белгілі əуен болғанымен, сөзі жана,
қайын сіңлі мен жеңге бірігіп, өз жандарынан шығарған секілді. Бұрын да
бірнеше айтып, төселгендері байқалады. Ашық үнді дауыстарында бір
іркіліс, мүдіріс жоқ. Жібек талдай, шекер балдай, майда, тəтті үн қатып,
еркін əуелеп, көсіле шырқап кетті. Бірде Күлайым бастап, əсем ырғақ əн
созса, енді бірде Бибінің сыңғыраған ашық даусы қосыла қанат қағып,
талмай өрлеп, биіктеп кетеді.
Угай-угай, əй угай,
Өттің дүние, дариға-ай! —
дейтін əсем сазды қайырмасы да құлаққа сондай жағымды еді. Демежан
келіншегі Бибіні дəл мынадай əнші деп ойлаған емес-ті. Төртуыл бəлендей
əншіл, сауықшыл ел емес қой. Келін боп түскелі оған əн сал деп қолқалаған
да ешкім болған жоқ. Ана жылдан бері қаншама əн мен сауықтан құр
қалып жүргенін енді біліп, бар болмысымен ұмсына тыңдап қалды.
Мына бір əн не айтады? Осынау өмірдің баянсыздығын, қамшының
сабындай қысқалығын арман етеді. Соның ішінде, əсіресе, он жақта
отырған қыз ғұмыры қандай қыса, қыз жолы қандай жіңішке?! Көктемде
күн көзіне бой созып, қаулап шыққан қызғалдақтай, кемді күн көздің
жауын алып, үкісі бұлаңдап жүреді де, бір күні амалсыз бейтаныс жат
жерге ұзатылып кете барады... Осы бір өткелден өтпейтін қазақ қызы жоқ
бұл дүниеде. Қош бол, əлпештеген ата-ана, қош бол, қатар өскен құрбықұрдас, асыл жеңге. Бұдан кейін көрісер күн бар ма, жоқ па? Шетке кеткен
шермендені ұмытпай, естеріңе ала жүріңдер... Төркіндеп келген қыз əні
осыны айтады, осылай мұң шағады.
Демежанның қасында тұрған Əріп, əн аяқталғанда көкірегін қарс айыра
күрсініп жіберді.
– Осы біз ақынбыз деп жүрміз. Нағыз ақын — қазақтың қыздары екен
той! Қандай мұң, қандай сезім?! Сөздері қандай орынды, — деп аузының
суы құрып, мақтауын жеткізіп тұр.
Үлкендер алтыбақан басынан ертерек кеткен. Тан қылаң бере ең соңғы
жастар тобы да жан-жаққа тарап жатты. Күлай ым осы қарбалас сəтті
пайдаланып, Бибі мен Демежанды оңаша үйлердің біріне енгізіп жіберді.
Қонақтар бұл күні кештеу тұрған. Ұлы сəске кезінде қажының үлкен
үйіне кіріп, қымызға қанып алды да, рақмет терін айтып, қайтуға қам
жасады. Құрман қажы далаға ере шығып қонақтарды өз қолымен
аттандырды. Кермеде жылқыдан əкелген бірі жирен, бірі күрең — екі ат
байлаулы тұр екен. Қажы Күреннің шылбырын Балкашинге, жиреннің
шылбырын Ли-шансыңға ұстатты.
– Екеуін екі халықтың бетке шығар азаматы екенсіңдер Алғаш есік аша
келгенде, аз да болса көптей көріп, бір-бір ат мініп қайтыңдар, — деді
қоштасарда. Сонан соң жастардың қошауында атына мініп жатқан
Демежанға бұрылды да: — балам, сен бұл жолы құр қайттым деп өкпелеме.
Қазақта: Төркініңе бардын ба, төрт қой айдап қайттың ба» деген сөз бар.
Саған тиесілі сыбағаны болашақ жиендердің «қырық шұбар тайымен»
бірге кейін келіншегін алып қайтар, — деді сөз аяғын əзілге айналдырып.
Бергенді кім жек көрсін, қонақтар бұл ауылдан разы-хош болып, көңілді
аттанды. Ал Демежан қайын атасының көңілінің жүйріктігіне,
тапқырлығына разы болып келеді. Сыйлы кісілерге бір-бір ат мінгізіп,
қажы бұл жолы тауып кетті. Бір оқпен екі қоянды атып алды деген осы. Əрі
қонақтарын разы қылса, əрі сол арқылы Шихалдай секілді қызыл көз
жауының өзегіне өрт кетіріп, мықтап бір қыр көрсетті.
VIII
Алтай мен Тарбағатай тауларының үстімен өтетін шекара негізінен тау
қырқасын жүлгелеп, табиғи бөлікті меже тұтты да, өріс-қоныс жағынан
адамдарға бəлендей ауырлық келтірген жоқ. Оның есесіне, шекара сызығы
Ақшоқы тұсынан оңтүстікке қарай ойысып, Бақты, Барлық, Көктұма
тұсына келгенде, нағыз қиындық сонда туды. Бұл өңірдің жері жазық əрі
жағадай қоныстанған қалың ел болатын. Ел іші мияның тамыры секілді, бір
ауылды қозғасаң, оның екінші ұшы басқа бір ауылдан барып шығады.
Қазақ қауымында ауыл дегенін жай сыртқы көрініс қана, оның ар
жағында жігі бөлінбейтін тұтас бір ру жатады. «У ішсең руыңмен» деп, əр
ауыл өз тайпасымен бірге болғысы келеді. Көшпелі елдің тұрмыс-салтында
жер жеке адамның меншігі емес, ру меншігі. Жаз жайлау, қыс қыстауы да
солай ыңғайлас бөлінген. Əр қазақтың паспорты, тұрақты адресі, біреудің
қолынан мерт болса, құнын сұрайтын иесі де — өз руы. Əлдекім құнға
жығылса да, оны бүкіл руы бөліп төлейді... Көлденең көк атты, не
бейтаныс жолаушы қай рудан екенін айтса болғаны, оның қай жерде
тұратынын былайғы жұрт сұрамай-ақ біле қояды. Ал өз руынан бөлініп
шетте жүрген адам кісі қатарына саналмайды. Жалғыздық көреді.
Көрінгенге көз түрткі, кірме атанады. Ал енді, мықты болсаң, осындай
мидай былығып кеткен, қым-қиғаш, қарға тамырлы қазақтың арасынан
мемлекеттің түп-түзу шекарасын жүргізіп көр!
Бұл қиыншылық, əсіресе, ойдағы ел деп аталатын, Бай-жігіттің үлкен бір
бұтағы — Мəмбет ішіне келгенде, тіпті айқынырақ білінді. «Шекара
бойындағы ауылдар екі мемлекеттің қайсысына қараймын десе де ерікті»
деген кеңшілік, таңдау да өзінен гөрі төрт түлік малынын жағдайын көбірек
ойлайтын көшпелі елге жеңілдік əкеле қойған жоқ. Мұндайда батыс пен
шығыстың қайсысын таңдау керек? Шығысқа тартайын десе, нағашысы
батыста қалады. Батысқа тартайын десе, құда-жегжат шығыста қалайын
деп тұр. Қалың қазақ бұл өлкеге ішкерілеп енгенде, бір жағы малына өріс
іздесе, екінші жағынан сол ағайын-туысқа қара тартып келмеп пе еді...
Енді, міне, шекара деген пəле шықты. Құдайдың кең даласын, төрт түлік
малдың өрісін шеттен келген қайдағы бір адамдар, тақ бір ата-бабасынан
енші алып жатқандай, арқандап өлшейтін, тойтандап төрелік айтатын күн
туды. Осының бəрі қаншалық көмпіс, көнтерілі болғанмен, шаруа баққан
малшы қауымның көңіліне қонбайтын-ақ нəрселер еді.
Бұл күндері не істерін білмей, екі ұдай күйге түсіп, миы басына, басы
тымағына сыймай, қиналып жүрген қазақ тіпті көп-ақ. Сондайлардың бірі
— Диқанбай ауылы. Осы ғасырдың басында бірнеше үй Бура əлдебір
себеппен сонау Қызылсу-Шардың бойынан ауа кешіп, жыла қона жүріп,
ақыры осы Ақшоқының бөктерін мекен етіп қалған-ды. Шағын ғана дəулеті
бар, аз үйлі бейнетқор қауым Шар бойындағы ата дəстүрімен, Ақшоқының
суына егін салып, былайғы іргелі рулардың ешқайсысына қосылмай, өз
күндерін өздері көріп жүріп жатқан. Жапсардағы жатақ ауылға басқа жуан
ауылдар көз аларта қоймай, талас-тартыста ара ағайын ретінде қаға беріс
қала беретін. Алыс жайлауға шығаратын көп малдары болмағандықтан,
қысы-жазы қыстауларының маңынан көп ұзамай, артық астығы мен тоқтыторымын төбесі көрініп тұрған жақын қала Шəуешекке апарып сатып,
керек-жарағын алып тұратын-ды. «Сойыл да сорлыға бұрын тиеді» деген
рас. Қырсық қылғанда, Тарбағатайдың жонынан Ақшоқы тұсына келгенде
түстікке бұрылып, Барлыққа қарай құлаған шекара сызығы, карта
бойынша, дəл осы ауылдың үстінен өтетін болды. Кеше Бақтының
желкесіне келіп шатырларын тіккен шекара тартушылар ауыл ағасы
Диқанбайға жолығып:
– Енді бұл арадан көшуге тура келеді. Ертеңге дейін ойланып, екі
жақтың біріне шығыңыздар,—деп қатаң ескертіп кетті.
Ойланғанда не істейді? Көшкенде қайда барады? Арғы тегіміз Бура еді
деп, ежелгі Шар бойына тартайын десе, ол елмен қатынастары əлдеқашан
үзіліп қалған. Сырттай естулерінше, ол жаққа да бекініс орнап, тұрғылықты
елдің өзі қоныс іздеп көшіп жатқан көрінеді. Түстіктегі Мəмбетке, не
шығыстағы Төртуылға кірме боп қосылғанда не марқадам табады?
Олардың өздері ию-қию болып, қай жаққа көшерін білмей, бастары қатып
жүр. Диқанбай кешеден бері көрші-қолаң, туыстарын жинап қанша
ақылдасса да, бір тоқтамға келе алмады. Бəрі де ата қоныс Ақшоқыны
қимайды. Жер бетін шарлап жүріп, зорға іздеп тапқан бейіш-мекендері осы
еді. Басқаны былай қойғанда, бəрінің де əкелерінің басы осында,
қыстаудың сыртындағы сонау бір сұр төбенің бауырында жатыр.
Осылайша бастары əнкі-тəнкі боп, əрі-сəрі күйде отырғанда, кешегі
шекарашылар тағы келді. Екі қытай, бір орыс, екі қазақ бар қастарында.
Бұлар — көбінше осындай дау-шарды шешетін: Балкашин, Ли-шансың,
Демежан бастаған топ еді.
– Иə, ақсақал, сонымен қай жаққа қарай бет алатын болдыңыздар?
Уақыт болса тығыз, ұлықтар асықтырып жатыр, — деді Демежан алдымен
тіл қатып.
Диқанбай бұл күнде жасы елуді орталап қалған, қауға сақалды, зор
денелі адам еді. Көзімен жер шұқып, салбырап кеткен басын зорға көтерді.
Барар жер, басар тау таппай, шын қиналып отырған адамның қалпы бар.
– Шынымды айтсам, соны əлі шеше алмай отырмыз. Былай тартсаң өгіз
өледі, былай тартсаң арба сынады. Не істерімізді білмей сарсаңға түсіп,
сандалып отырған жайымыз бар.
– Ойбай-ау, ақсақал-ау, Сіздерге бола мемлекеттік шекара тоқтап
тұрмайды ғой. Қалайда екі жақтың біріне шығуларыңыз керек.
Диқанбай бұл жолы үндемей қалды. Енді қасында отырған шоқша
сақалды, шіңкілдек сары шал сөзге араласты.
– Шырақтарым-ай, сендер де өзге жер құрып қалғандай, шекараны тап
біздің ауылдың үстінен жүргізгендеріңді қарашы... Əлде де қағаздарыңа
қайта бір қарасаңдар қайтеді, ə? Осы бізді екі патшалыққа да қоспай-ақ,
ортасында қалдырып, айналып өтіп кетуге болмай ма? Патшасыз қалдық
деп біз тіпті өкпелемес едік.
Мына сөзді естіген Балкашин ішек-сілесі қатып, қарқылдап жіберді.
– Болмайды, ақсақал. Екі елдің арасында қалуды заң көтермейді. Міне,
қағазда солай жазылған... Сіздің қыстауыңызды мен Ресей қарауына өз
еркіңізбен қуана-қуана қосып-ақ алар едім. Бірақ шекара сызығын шығысқа
қарай бір адым жылжытуға мына кісілер көнбейді ғой, — деп күле түсіп,
қасында тұрған қытай адамдарын нұсқады.
– Онда не істейміз? Көшеміз де... Басымыз ауған жаққа кетеміз енді
қаңғырып, — деді Диқанбай сақалы дір-дір етіп.
Демежан қарап тұруға дəті шыдамай, сырт айнала берген. Тек əлден
уақытта, өзіне-өзі келген соң ғана қайта бұрылып, Диқанбайға тіл қатты.
– Дегенмен, сіздерге қалай тиімдірек? Құда-тамыр, туыс-жегжат
дегендей, қай жақпен көбірек араласасыздар? — деді отырғандарға ой
түсіре сөйлеп.
– Мына Төртуыл жағымен ептеген ілік-шатысымыз бар. Оның өзі де етбауыры елжірескен ту ыстық емес, жай ит қасынысқандай ғана бірдеңе, —
деді Диқанбай. — Бірақ бізге кім қыстауы мен қонысын дайындап отыр
дейсің. Қайда барсаң да қорқыттың көрі...
Осы арада Демежанның есіне бұл осылай қарай аттанып бара жатқанда
айтқан əкесінің бір сөзі түсті: «Егер шекара бойынан адасып жүрген
Төртуыл ауылдарын көрсең, тіпті өріс-қоныс таппай қиналып отырған
басқа біреулерді жолықтырсаң да, беттерін біздің елге қарай бұра бер. Түбі,
қарауындағы қарашы халықтың көбейгені теріс болмайды» деген
Керімбай... Сол тапсырманы орындаудың сəті енді түскен секілді.
– Онда былай болсын, — деді ол əлдебір тəуекелге бел буып. — Мен
жаңа өзіңіз айтқан Төртуылдың зəңгісі Керімбайдың баласымын. Сіздер
тура сол ауылға тартыңыздар. Əкеме хат жазып берейін. Шеттен келген
ағайынды ренжіте қоймас, жайлы қонысқа орналастырар. Ал өзім мына
шаруадан оралған соң, сіздерді іздеп тауып аламын.
Қайда беттерін білмей жетімсіреп отырған жатақтар мына сөзді
естігенде, аз да болса серпіліп, иықтарынан бір батпан жүк түскендей
жеңілейіп қалды. Диқанбай бастаған ауыл адамдары:
– Е, Керекенді білеміз ғой.
– Қасына көшіп барсақ, жерінің бір пұшпағын қияр.
– Рақмет, шырағым, көп жаса! Бала-шағаңның игілігін көр! — деп
Демежанды алқап, алғыс жаудыра бастады.
Ертеңінде жатақтар ауылы жүктерін буып-түйіп, шығысқа қарай түп
қопарыла көшетін болды. Көш орнынан қозғаларда, Диқанбай соңғы рет
əкесінің басына құран оқып, аруақтан кешу сұрағандай, ауыл сыртындағы
тас бейіттің түбінде ұзақ отырды. Не заманда сүйретіліп орнынан тұрып,
амалдың жоқтығынан атына мінді-ау, əйтеуір. Өңкей бір өгізге артқан,
ырдуан арбаларға тиеген алашабыр, шоқпыт көш еңіске қарай құлдап
барады. Ұлыған иттің, ұлардай шулаған бала-шағаның, сақалдарынан жас
сорғалап еңіреген еркектердің үні естіледі. Арт жақта, Ақшоқы сайының
аузында есік-терезесі үңірейіп, қаңырап иен қалған ескі қыстау тұр...
Соны көргенде Диқанбай шыдай алмай кетті. Шынымен кеткенім бе деп,
атына қамшыны басып жіберіп, ескі қыстауды бір айналып шықты да:
– О, қу құдай, көп көргенін осы Ақшоқы болса, ал кеттім ендеше...
кеттім-ау, кеттім! — деп көштің соңынан шаба жөнелді...
Бұл күндері мұндай көріністер таңсық болудан қалып, аттап басқан
сайын ұшырасатын болды. Қазақтың баяғы «Ақтабан шұбырындыдан»
кейінгі еріксіз босқындыққа ұшыраған бір қайғылы кезеңі осы еді. Шекара
сызығы бүйірлеріне қанжардай қадалып, ішкерілеп енген сайын, қазақ
рулары екі жақтың қайсысына қарарын білмей, сендей соғылысып, əрі-бері
жөнкілумен болды. Бүгін бір ауылдың шығысқа қарай көшіп бара
жатқанын көрсең, арада бір апта өтпей, əлгілердің қайтып келе жатқанын
көресің. Немесе керісінше. Қай елде мекен теуіп қаларын анық ажыратпай
басы қатқан жұрт... Қазір Ақ патша мен Еженханның қайсысы артық деген
мəселе де қазекеннің миын шірітіп болды.
Біреулер: «Ойбай, Ақ патша əділ той, бір сөзді той! Орыс деген өнерлі
халық қой. Осы орыстың қолтығына тығылғанымыз жөн болар... Ақ патша
бұдан кейін переселендерін қаптатпай, қазақтың өз жерін өзіне қайтаратын
болыпты» деп гу-гу етеді. Екінші біреулері олардың сөзіне күмəн келтіріп:
«Ақ патша —тебіні тым қатты, тегеуірінді неме ғой. Шенгеліне бір түссең
бүркіттей бүріп, қысып жібермес пе екен? Одан гөрі кең қолтық, иі жұмсақ
Еженханның өзі дұрыс болар.
Алман-салығын уағында төлеп тұрсаң, басқада ісі болмайтын, момын
қытайыма жетері жоқ» деп өзеурейді. Ал үшінші біреулері: «Е, тəйірі,
басыңа киетін болған соң ноқтадан ноқтаның артығы бар ма. Осылардың
қайсысы басымызға ұжымақ орнатар дейсің. Əйтеуір амалсыздың күні де»
деп үмітсіздікке салынады...
Қазақта бұрын: қыз таңдау, күйеу таңдау, қоныс таңдау, жүйрік ат, қыран
бүркіт таңдау дегендер болушы еді. Ал енді мемлекет таңдау, император,
патша таңдау дəрежесіне көтерілгені осы-ақ шығар. Несін айтасың, кімге
қараймын, қандай патшаға бағынам десе де, қазір шекара бойындағы
қазақтың қолы жетіп-ақ тұр.
Кейде қазекеңнің алтыбақан ала ауыздығынан туатын күлкілі жағдайлар
да ұшырасады. Елдің бұлай екіге айрылуы бұрыннан ат кекілін кесісіп,
араздасып жүрген кейбір ағайынға тіпті болып берді. Бастары бір қазанға
сыймай, өлсек бір-бірімізден топырақ бұйырмасын деп, қатты кетіскен ел
жуандары өздерінің болашақ бағдарын жауларына қарап анықтайтын күйге
жетті. Егер біреудің қастас адамы шекараның батыс бетінде қалар болса,
екіншісі міндетті түрде шығысқа қарай көшуге тиіс еді. Сондай
егескендердің бірі — Мəмбет ішіндегі Тоқа мен Қойлыбай ауылдары
болатын.
Тоқа шекара сызығы жақындап қалғанда, ары ойлап, бері ойлап көріп,
ақыры екі патшалықтың қайсысына қарасам да маған бəрібір деп шешкенді. Екеуінің де бұл үшін бір-бірінен артып тұрған ештеңесі жоқ еді.
Тоқаның ендігі аңдығаны — тек Қойлыбай ғана. Алдымен сол бір жағына
беттесе, бұл ойланбастан қарсы бетке өте салмақ. Бірақ не үшін екен,
шекара бойындағы өзге жұрт өз қалауымен олай-бұлай көшіп жатқанда,
Қойлыбай аулы кешеуілдей берді. Сөз жоқ, оның да Тоқаның аңысын аңдап
отырғаны белгілі. Ақыры шыдамы таусылған Тоқа қызыл көз жауына кісі
салды:
– Тірлігімде Қойлыбаймен қонысым жақын болмасын, өлсем көрім
жақын болмасын деп, құдайға берген антым бар еді. Таңдауды соған-ақ
бердім. Айтсын: екі жақтың қайсысына қарайды екен? Ақ патшаға ма, əлде
Еженханға ма? Маған тек Қойлыбайы жоқ жер болса бейіштен кем
көрмеймін, — деген-ді.
Қойлыбай да көптен ширығып əрең отыр екен. Қас-дұшпанына қолмақол жауап қайтарды:
– Жоқ, алдымен Тоқа айтсын қай жаққа көшетінін... Сол-ақ арманда
қалмасың. Маған тек Тоқаның төбесін көрмей жүрсем болғаны. Егер ол Ақ
патшаға қол артам десе, маған Еженхан да жетіп жатыр, — депті.
Бірақ бұдан кейін де екеуі көп ырғасты. Əбден қандарына қарайып,
аңдысып қалған қасақы жауларға бірін-бірі алға салудың өзі оңайға түспеді.
Бұлар қалайда бірінің айтқанына бірі көнбеуге тиіс қой. Көніп қалса, онда
тіл біріктірген, берекеге келіп, ырақайласқан болып шығады... Ақыры
бұлардың өздерінен ештеңе шықпай, екі ауыл елдің ең соңында қасарысып
отырып алған соң, амалсыз шекара комиссияларының адамдары араласуға
тура келді. Бұл кезде Еміл бойы мен Барлықтағы елдің дау-шарын бір
жайлы ету үшін Шəуешектен Ши-амбы келген-ді. Сол Маншың ұлығы мен
консул Балкашин текедей тіресіп қалған Тоқа мен Қойлыбайдың
ауылдарына бөлініп түсті де, екеуін екі жаққа көшіріп əкетті.
Барлық пен Алакөл бойын жайлаған қалың Мəмбеттің ортасын қақ
жарып шекара жүргізу оңайға түскен жоқ. Егер ай-шайта қарамай бөліп
тастайын десе, Барлықты жайлайтын ел құмдағы қыстауынан айрылып,
Алакөл, Еміл бойындағы ел жайлаусыз қалатын қаупі бар еді. Сондықтан
Ши-амбы мен консул Балкашин ақылдаса келіп, бұл елге кейбір
жеңілдіктер жасауға мəжбүр болды. Барлық тауы түгелге жуық Цин
империясына қарап кеткендіктен, Ресей өз қол астындағы қазақтардың
көшіп-қонып тұруы үшін, Барлықтағы кейбір жайлауларды он жыл
мерзімге жалдап алуға тура келді. Бұл да халықтың жағдайына қарап, əрі
мемлекеттік шекараны тоқтатпау үшін, амалсыз жасалған шаралардың бірі
еді. Кейін Барлықтағы қазақ руларының біразы мерзімді уақыты біткен соң,
Ресей қарауына қайтты да, көпшілігі жылы орнын суытпай, сол жақты
мекендеп қалып қойды.
Сол жылдары шекара бойлап, батысқа қарай шұбырған қазақ көшінін
арасынан ер-əйел, кəрі-жас қосылып айтқан мынадай жоқтау, қоштасу
жырларын жиі естуге болар еді.
Алтай, Сауыр. Майлыны мекен еткен,
Текес. Тянь-Шань, бір шеті Күнес кеткен
Тарбағатай — Барлықта ата-баба,
Кіндік кесіп, кір жуып, терін төккен.
Еске түссе еңірейміз, қайран Барлық.
Қу маңдай сені ұстауға етті-ау тарлық.
Орысқа қараған жұрт қайтсын деген,
Шын-машың Еженханнан келді-ау жарлық.
Құлазып қайран мекен қалды бізден,
Бөліндік туған бауыр елімізден.
Ел мен жердің қайғысы еске түссе,
Ыстық жас сорғалайды көзімізден...
Сонымен, əлденеше айларға созылған Тарбағатай тұсындағы шекара
бөлісі де қалың қазақты жылатып-еңіретіп жүріп, ақыры аяқталды-ау,
əйтеуір. Өз аймақтарының шегіндегі негізгі жұмыс біткен соң, комиссия
құрамында уақытша жүрген Ши-амбы мен консул Балкашин бастатқан топ
Шəyeшекке қайтатын болды. Екі жақтың ішкеріден келген шекара
комиссиясын бұдан ары Ресейдің Жетісу губернаторы мен Маншыңның Іле
аймағындағы əкімшілігі қабылдап алды.
Шекара бөлісі дегенін бір айда, не бір жылда біте қоятын жұмыс
көрінбейді. Жалпы Цин империясы мен Ресей территориясы шектесетін
шекараның ұзындығы жеті жарым мың шақырымға жететін болса, соның
үш мың шақырымынан астамы Шыңжан өлкесі мен Орта Азияны бөліп
жатыр. Дегенмен Алтай, Тарбағатай, Іле аймақтары орналасқан ежелгі
Жоңғария мен қазақ даласының арасындағы шекара бөлісі онша ұзаққа
созылған жоқ. Ал Қашқариямен шектесетін, Қырғыз Алатауы жəне Памир
тауларының үстімен өтетін шекара көп кедергі, үзілістерге ұшырап, кейде
мемлекеттік деңгейдегі үлкен келіссөзге дейін барысып, тоқсаныншы
жылдардың басында зорға аяқталды...
Шекара бойынан қайтқан Ши-амбы да, консул Балкашин де бұл жолы
өте көңілді еді. Екеуі де ұзақ жылдар шешімін таппай келген осы бір
тарихи оқиғаның басы-қасында болып, өз қолдарымен тындырғанына, өз
патшалары мен императорларының бұйрығын абыроймен орындап
шыққандарына дəн риза сияқты. Арқаларынан ауыр жүк түсіп, қатты кеңіп
қалғандары сырт көзге де байқалып тұр. Балкашин былай шыға бере
астындағы атын Əріптің жетегіне беріп, Ши-амбының пəуескесіне барып
отырған. Екі ұлықтың мəре-сəре болып, бірін-бірі кезек-кезек арқадан
қағып, даурыққан күлкілері естіледі.
Демежан пар атты пəуескенің соның ала, салт аттылардың қатарында
келе жатқан. Жаз бойы ат арқасынан түспей, тау асып, тас басып жүріп,
қатты қажып-шаршағанын енді аңғарып келеді. Бұл ауылдан аттанғанда, ел
жайлауға жаңа беттеген шіліңгір шілденің басы еді. Енді, міне, қазан айы
туып, салқын сары күз түсіпті. Осы уақыт ішінде мəртебелі ұлықтың
жұмсауымен, мойнындағы қызмет-парызын өтеп, бармаған жері, баспаған
тауы қалмапты. Қазір сонау солтүстікте мұнартып көрінген Тарбағатайдың
жота-жоның, шың-шатқалың қоймай шарлап, екі ел арасына шекара
сызығын тартысыпты. «Ит сорлысы көш басшысына ереді» деп, сонша
сандалғанда елге салған олжасы не? Не таптым, не көрдім деп барады?
Үйіне ұры түскенде, өз үйін өзі қоса тонасқан Қожанасырдың қылығын
қайталап жүрген жоқ па бұл? Ала жаздай көргені — ел қайғысы, жұрт
наласы екен. Əлде бұл сапар танып-білген, тауып қайтқан олжасы осы ма?
Ел басына күн туған екі ұдай шақта халқының қасынан табылып,
қысылғанға қол ұшын беріп, жылағанын жұбатыпты. Өз елімен бірінші рет
сырлас, мұңдас болып, тар кезеңде табысыпты. Көңілге медеу тұтары —
сол ғана...
Ауыр ойдың шырмауынан селт еткендей, бір сəт қасында келе жатқан
Əріпке назар аударды. Оның да бүгін ажары солғын, иіні түсіңкі. Қашанда
қаны сыртына теуіп, гүл-гүл жайнап жүретін қызыл сары жігіттің өңі
қуқыл тартып, сұрланып алыпты. «Бұл үлкен ауылда өскен адам той. Мына
оқиға бұған қалай əсер етті екен?» деп ойлады Демежан ішінен. Əріп соны
сезгендей, жетектегі атын шаужайлап, бұған қатарласа берді де:
– Біздің халық не тапса да өзінін мінезінен табады, — деді ол қашан да,
мінеп сөйлейтін əдетімен. — Ұшы-қиыры жоқ құдайдың кең даласына
сыймай, бірін-бірі мүйіздеп, жауласып жүруші еді. Өздеріне де сол керек!
Жүрсін енді көрінгеннің қанжығасында телім-телім болып.
Мұндай сыншыл ойлар Əріптің аузынан бұрын да көп айтылатын. Бірақ
мына сөзі тым қатал, аяусыз үкімдей естілді Демежанға. Жолдасынын
сөзіне қосыла қоймай, өзінше бір ой айтты.
– Өз халқыңды табалағанда не марқадам табасың. Біздің қазақ қазір
жетім бала сияқты той. Кім қолына нан ұстатса, соның жетегінде жүре
береді. Өз отының басы, жеке шаңырағы болмаған соң, жетім сорлы жалған
көз болмағанда қайтушы еді.
– Бірақ сол жетімдігін мойындап, болашағын ойлап жүрген ел бар ма?
Сол аңғырттығы — түбіне жеткен. — Əріп əлденеге ширыққандай, ашы
жымиды. — Демек, біздің ел өз атының басын өзі алып жүруге əлі
дəрменсіз деген сөз. Оның ноқтасынан біреулер қалайда жетелеп жүруі
керек. — Соны айтып, сəл бөгеліп қалды да, сөзін қайта жалғастырды. —
Сен ұзаққа шабатын жігітсің, Демежан. Түбі Еженге қараған елдің көш
басшысы, көсемі болуында ғажап емес. Алайда бір нəрсе есіңде болсын:
біздің халықты жон арқасынан шықпыртып, шырқ иіріп отыратын мықты
қол керек. Əйтпесе, осы ауа жайылғаны — жайылған... Қазақтың мінезінде
балтамен шауып тастайтын көп мін бар. Соны аяусыз сылып, шабақтап
отырмаса болмайды.
Əріп сол ел мінезінен шығарып, бұдан ары өз басынын мұңын айтып
кетті. Соз əлпетіне қарағанда, бұл қызметінде ұзақ тұрақтай алмайтын түрі
бар. Осында келердің алдында, екі-үш жыл Сергиопольда тілмаш боп