Тағдыр - 25

– Қанша дегенмен, қазақ-қалмақ — ағаш уықты, киіз туырлықты, бір
елміз ғой. Ақ алмастай тіліп түскен өткір сөзіне іштей қатты сүйсініп
отырдым, — деп шын тілектестігін білдірді. Бұл кезде бұлардың қасына
Таңғыт та келіп тұр еді.
– Сендер бақыттысыңдар ғой, — деді Демежан алдындағы үш үкірдайға
кезек қарап. — Елдерін бір ыңғай... Дəл қастарыңда қастығын сайлап
халдай отырған жоқ қой, əйтеуір. Ал мен бұлармен алысқалы қай заман.
Құдай маған, сорың арылмасын деп, бұл қызыл көз пəлелерді ірге жау етіп
берген жоқ па. Өстіп анда-санда сасық кеуделерін басып қоймасаң,
тойтаңдап төбеге шығып кетуден тайынбайды.
Бұлар далада бой жазып, жаңа жамбылдың ішкі құрылысын тамашалап
біраз жүрді де, арада жарым сағаттай өткенде жаңағы үйлеріне қайта кірді.
Алғашқы отырыста ар жақтарына ел қонып қалған қонақтар бұл жолы
дастарқанға көп сұғынбай, қымыз іше отырып, бір сəт ойын-сауыққа кезек
берген. Қазақ əншілері, татар жыршылары домбыраға, гармоньға қосыла
алма-кезек əн шырқап, той-думанын қыздыра түсті. Мамырбек пен Шəйі
үкірдайлардың Керей, Мəмбеттен ерте келген суырып салма, зар жақ
ақындары бар екен. Солар жарысқа түскендей Ши-амбыны мадақтап, біраз
көсілді. Табан астында суырып салып, жанынан шығарғандай
көрінгенімен, айтатын өлеңдерін іштей жұптап, алдын ала дайындап
əкелгендері көрініп тұр. Бəрі де сыпыра мақтау, көтере дəріптеуге құрылған
көпірме сөздер еді. Дегенмен өз атына айтылған жылы сөзді, əсіресе
ақындардың аузына іліккенді, қай ұлық жек көрсін, Ши-амбы соның өзіне
де қатты разы болып, масайрап қалды.
Демежан бұл жағын ескермеген екен. Мұндайда ел қатарынан қалмай,
Ши-амбы шалға көп атынан бір-екі ауыз жылы сөз айта салса теріс болмас
еді. Төртуыл кісілері түскен үйден Күдеріні тауып алып, соған бірдеңе
айтасың ба дегендей емеуірін жасаған. Бірақ жас жігіт топ алдына шығудан
азарда-безер бас тартты.
– Құдай берген жел сөздің арқасында бес-алты ауыз өлеңді қиыстыру
қиын емес-ау. Бірақ сенсеңіз, сол ұлықтарды мақтауға менің құлқым жоқ,
— деді ол шынын айтып.
Сонымен «тойдың болғанынан боладысы қызық» дегендей, дақпырты
бүкіл аймаққа жайылып, қатыса алмай қалған талай жұртты арманды етіп,
аузының суын құртқан Ши-амбының тойы да күн еңкейе тарай бастап еді.
Қыр қазағы аттарына мініп, қаладағы жұрт жеңіл тірəшпенке арбаларына
отырып, жан-жаққа бытырап кетіп жатыр. Демежан той иесі Ши-амбымен
қош айтысып, енді қасындағы серіктерімен бірге аттанғалы жатқан. Ол
кешкі қоналқыға Ыбырайдың үйіне баруға тиіс болатын. Шабарманы
жетектеп əкеліп, алдына көлденең тартқан торы төбелдің үзеңгісіне аяғын
сала бергенде, кенет топ кісінің арасынан Ли-шансыңды көзі шалып қалды.
Ол да мұны көріп, осылай қарай беттеп келеді екен.
– Сіз қашан келгенсіз? Мен күні бойы сізді көрмедім ғой, —деді
Демежан аман-саулық сұрасқаннан кейін.
– Ши-амбыға тəңірім таупық берген шығар. Тойға шақырылғандардың
тізіміне ұмытып кетпей мені де қосыпты, — деп Ли-шансың жымиып
күлді. — Менімен біраз жерге дейін бірге жүруге қалайсың? Мынадай
молшылықтан кейін тоқ басып, жаяу қыдырған теріс болмайды.
Демежан сөзге келген жоқ, атын Ыбырайдың қорасына апара бер деп
шабарманына ұстатты да, өзі қарт ұстазымен əңгімелесіп, жаяулап жүріп
кетті.
Бұл күнде алпыстың ішін мол аралап кеткен Ли-шансың да ептеп еңкіш
тартып, қартая бастапты. Өткен жылдары айдауда жүрген адамдарды
жауапты қызметке қоймау туралы жоғарыдан нұсқау болған ба, қазір ол
гимназияның мүдірлігінен29 түсіп, жай қатардағы мұғалім ретінде тарихтан
сабақ беріп жүрген. Үстіндегі киімі де тым жұпыны: көк шиямпудан
тігілген тік жағалы бешпет-шалбар, аяғына сырма табан, шүберек шақай
киіп алыпты. Сонысын өзі де сезгендей:
– Сен қазір үлкен ұлық боп кеттің ғой. Көшеде мен сияқты жай адаммен
бірге жүруге арланбайсың ба? — деді Демежанның бетіне күле қарап.
Қатарында келе жатқан Демежан, əлдебір кедергіге жолыққандай, қалт
тұра қалды.
– «Адамды байлығына, мансабына қарай емес, алдына қойған
мақсатына, ақыл-парасатына қарап бағалау керек» деп үйреткен өзіңіз емес
пе едіңіз?
– Жай айтқаным ғой. Ренжіп қалдың ба?
Бұлар жамбылдың батыс қақпасына жақындағанда, күтпеген көріністің
үстінен шықты. Бүгін мұнда күшейтілген күзет қойылыпты. Соған
қарамастан, қақпаның алды иін тіресіп, құжынаған халық. Той өтіп жатқан
биік қамалдың ішіне кіре алмай, ауыздарының суы құрып, телміріп тұрған
қала мен даланын кедей-кепшігі, ішкі өлкеден ауып келген босқындар. Осы
жақтан көңірсіген түтіннің, мол тамақтың иісін сезіп, айналсоқтап кете
алмай тұрған аш-арықтар. Араларында шоқпыт киімді, буыншақ-түйіншек
дорба асынған қайыршылар да ұшырасады. Солардың бірі бұлардың
жолын бөгеп, алақанын жайып еді, Демежан қалтасынан ұсақ күмістер
алып ұстатты.
– Дүние мұндай да кереғар жаратылар ма?! — деді Ли-шансың
қамалаған жұрттың арасынан сытылып шыға берген кезде. — Біреулер анда
той тойлап, кекірігі азып, думандатып жатыр. Ал мұнда ішер ас, киер
киімге зар болып, жоқ-жітік, қалың қауымның қамалап тұрғаны мынау.
Шіркін, жаңағы мол тамаққа мыналарды бір жіберіп алар ма еді!..
– Ол жағы əлмисақтан бері солай ғой. Оған енді не шара? — деп
Демежан иығын көтерді.
– Теңсіздіктің төркіні тым арыда жатқаны рас. Бірақ оның да шет-шегі
болуы керек қой, — деді Ли-шансың өзінің діттеген ойын айтпай
тынбайтын əдетімен. — Мəселен, осы қамалдың өзін ұзақ жыл бойы
қанын, терін төгіп жүріп, еңбекші қауым салды ғой. Бірақ бүгінгі тойға
солардың бірде-бір өкілі қатысып, дастарқан шетіне отыра алды ма? Қайта,
керісінше, той қызығын осы қамалға бір күрек топырақ салмағандар көріп
шыққан жоқпыз ба... Өзің ойлап көрші: Осы да əділет пе?
Демежан тіл қатқан жоқ. Ұстазының сөзіне үнсіз құлақ қойып, екеуі
адам аяғы сирек, көлденең көшелердің бірімен аяңдап жүре берді.
– Қазір Ресейде, тағы басқа Еуропа елдерінде адамдар арасындағы
теңсіздікті жою жөнінде түрлі идеялар етек алуда, — деді Ли-шансың. —
Олар байлар мен кедейлерді тапқа бөледі, таптық күресті уағыздайды. Кім
біледі, ондай өміршең идеялар түбінде өз жемісін беруі де мүмкін... Ал
біздің еліміз əлі ұйқыда жатыр ғой. Ондай əлеуметтік, таптық мəселені
көтеру былай тұрсын, қаусаған Цин династиясын тақтан тайдырудың өзіне
қол жетпей отыр.
Осы арада Демежанның есіне мана дастарқан басында айтылған сөздер
оралып, соның мəнісін сұрады.
– Айтпақшы, ихэтуаншылар деген кім? Соларды жаныштауда Ақ патша
əскерінің де көмегі көп болды деп, мана консул Борнеман Ши-амбыға
міндет арта сөйлеп тұрды ғой. Соның жайын түсіндіріңізші, — деген.
Ли-шансың оған аз сөзбен жауап берді. «Ихэтуаншылар» деген шетел
монополиясына қарсы күреске аттанған отаншыл зиялылар мен жас
шаруаларға қойылған жалпы ат екенін, олардың соңғы екі жылда ішкі
өлкелерде үлкен дүрбелең тудырғанын, ақыры шетелдік одақтас армияның
тегеуірініне шыдай алмай қанға боялып, жеңілгенін айтып өтті.
– Ыза мен кекке суарылған бір жанкешті күресті сол ихэтуаншылар
бастап еді. Сарай маңындағы сатқындар мен шет мемлекеттердің біріккен
жазалаушы армиясы оның да дымын шығармай, жөргегінде құртып жіберді
ғой, — деді Ли-шансың сөзінің соңында.
– Сонда бұл елде жылт етер жарық сəуленің қалмағаны ма? Жаңа
жиырмасыншы ғасыр өзімен бірге біз үміт етер еш жаңалық əкелмегені ме?
— деді Демежан ұстазының бетіне қарап.
Ли-шансың көзін сығырайтып, қулана күлді.
– Ши-амбы екеуіміз сүлдемізді сүйретіп, жаңа ғасырдың табалдырығына
жетуін жеттік-ау. Бірақ күллі мешеулік пен кереғарлықтың бастау көзі
болып отырған Цин сарайының құлағанын көре алмай өтетін шығармыз, —
деп баяу күрсінді. — Бір ғана үміт бар. Түбі содан бірдеңе шығуы мүмкін.
Оңтүстік өлкелерде зиялы жастардың «Туңмэнхой30» атты жаңа астыртын
ұйымы құрылыпты. Сунь Ятсен деген табанды, алғыр басшысы бар дейді.
Мамандығы дəрігер екен. Мұнда қолға түсіп қалу қаупі туған соң, осыдан
төрт-бес жыл бұрын Жапонияға өтіп кетіп, ұйымға сол жақтан басшылық
ететін көрінеді... Сунь Ятсеннің Жапонияға барысымен не істегенін білесің
бе? — деді Ли-шансың мұның бетіне күле қарап. — Жапон портына жетіп,
кемеден түсе салысымен, өзінің айдарын кесіп алып, теңізге атып ұрыпты.
Мұнысы жай Цин əкімшілігіне көрсеткен қарсылығы ғана емес, түбінде
монархияны құлатпай қоймаймын деген анты да болса керек.
Бұлар əртүрлі əңгімемен тағы бірнеше көшеден өтіп, орталыққа таман
жақындады. Бұл кезде күн екіндіге таман еңкейіп, қарасу бойларынан
салқын самал есе бастаған. Демежан əлдене есіне түскендей қалт тұра
қалып, қалтасынан етектей таңбалы қағаз суырып алды. Бұл — тау
өзендерінен алатын екі тоған судың құжат-қағазы еді.
– Алыстағы Цин сарайына біздің қолымыз жете бермес. Əзірше менің
жеңісім осы! — деді ұстазының алдында бойын мақтаныш билеп.
Ли-шансың қағазды қолына алып, жылдам көз жүгіртіп қарап шықты.
– О, мынауың, шынында да, тамаша болған екен. Үлкен жеңіс...
Құттықтаймын! — деп шын қуанышын білдірді. — «Жыланнан түк тартсаң
да олжа» дейтін бе еді? Демек, бұл империяның əлсіреп, халықпен амалсыз
санаса бастағаны. Бəлкім, реформаның да өсері болар. Ұлықтың рұқсатын
алыпсың. Енді тек халдайлар бөгет болып жүрмесе...
– Халдайлар — үйреніскен жау ғой. Олардың бір амалын табармыз, —
деп күлді Демежан.
Екеуі Ойбазардағы төрт көшенің түйілісіне келіп қоштаса бастады.
– Қазір мектеп тарады ғой. Жазда не істейтін ойыңыз бар? — деді
Демежан.
– Соны өзім де білмей тұрмын. Əлде сенің зəйімкеңе барып, Жаңның,
бау-бақшасына қолғабыс етсем бе, — деп Ли-шансың бөгеліп қалды. —
Жаң Шули жақында келіп, қонаққа шақырып кетіп еді. Өздерінің
тұрмыстары түзеліп, қатарға қосылып қалыпты. Сол үшін де саған көп
рақмет!
Демежан өзінің бағбандарын еске алып, аз бөгелді де, қайтадан Лишансыңға бұрылды:
– Жаңға да барарсыз... Бірақ далалы жер тым ыстық қой. Жақында ел
жайлауға көшеді. Одан да біздің ауылға келіп, біраз күн қымыз ішіп, бой
жазып қайтпайсыз ба, — деген қарттың жүдеу жүзіне қарап тұрып.
– Иə, солай етуге де болады екен-ау... Айтты-айтпады, мына өмірден
қажығанда көне тарихтың куəсындай əлі қылпы құрамай тұрған қазақ
аулына барып, неге саяхат жасап қайтпасқа?! — деп Ли-шансың күле
қоштасып, тік көшемен төмен түсіп бара жатты.
Демежан сол орнынан қозғалмай, өз өміріне өшпес із қалдырып, əлде
бағына, əлде сорына кездескен осынау қытай адамының қарасы үзілгенше,
ұзақ қарап тұрды.
III
Күні бойы құрттай құжынап, сапырылысып жатқан қала тірлігі кешке
қарай сабасына түсіп, адам аяғы сиреп қалған кез еді. Ұзақты күн ін
аузынан ұзамай бастарын қылтитып отыратын саршұнақ суырдай, күні
бойы дүкендерінің алдынан кетпейтін, сартап саудагерлер де жаймаларын
жауып, үйлеріне қайта бастапты. Таяу маңдағы мешіт мұнарасынан ақшам
намазына шақырған азан үні естіледі.
Демежан, көптен жаяу жүрмегендікі ме, Ли-шансыңмен қоштасқаннан
кейін екі балтырының сыздап, сыр алдыра бастағанын аңдады. Күні бойы
тойдың əлегімен жүріп, дел-сал боп шаршағанын да енді сезіп келеді. Көк
көпірдегі Ыбырай қорасына дейін əлі бір қауым жер бар. Сондықтан
көшеде кетіп бара жатқан бержебайлардың бірін тоқтатты да, ары қарай
арбамен тартты.
Ол қақпадан кіре бере əлденеден секем алғандай аңырып тұрып қалған.
Кең ауланың іші ию-қию, қайшыласып жүрген адамдар. Аттары
доғарылмай, иін тіресіп тұрған жеңіл тірəшпенке, фаэтондар... Мана тойдан
тараған Рамазан Шəнішев, Хасен ақсақал, Мұрауыт сияқты ірі байлардың
да біразы осында жүр. Бəрінің бет əлпетінде əлденеге өрекпіген қызыл
танау қарбаластық бар. Демежан бастабында: «əлде Ыбырай бірдемеге
ұшырады ма» деп қатты үркіп қалып еді. Келесі сəтте көпшіліктің абырсабыр сөзіне, көңілді, жарқын күлкілеріне қарап, ондай қорқынышты
ештеңе жоқ екенін аңғарды.
Кешікпей бəрі де мəлім болды. Алдынан жүгіріп шыққан Күдері мен
Ыбырайдың інісі Ғарып мұндағы жаңалықты кезектесе, аптыға тұрып
баяндады.
– Сіз қайда кеттіңіз, Демежан аға? Ши-амбының тойы ештеңе емес,
жаңалықтың көкесі мұнда болайын деп жатыр, — деді Күдері қан ойнап
тұратын қызыл күрең жүзінен əлдебір абыржу білініп.
– Иə, не боп қалды?
– Ыбырайды тоқтатсаңыз қайтеді. Менің абиым елде жоқ ырымды
бастап, ақшамен шай қайнатқалы жатыр, — деп түр əлпеті ағасына келетін
жиырмадағы жас жігіт Ғарып та қатты қамығып тұр.
– «Шай қайнатқаны» қалай? — Демежан түкке түсінбей қарсы сұрақ
қойды.
– Осындағы орыс көпесі Сорокинді білесіз ғой. Сол біздің байбатшамен
бəстесіпті. Екеуі қазір ақшамен самауыр қайнатып, жарысқа түспек.
– Не дейді? Мыналар жынданған шығар... Ыбырайдың өзі қайда?
– Əне тұр. — Күдері ауланың оң жағындағы топ адамды нұсқады.
Демежан енді көп бөгелмей, солай қарай бет алған. Іс мəнісін əлі толық
түсінбесе де, əйтеуір, ақылға сыймайтын бір оқшау оқиғаның болғалы
тұрғаны анық. Бұл кезде ақшам үйіріліп, көз байлана бастап еді. Ауланың
бірнеше жеріне самаладай жарық фонарьлар ілініп қойыпты. Ыбырай бір
шетте өзі құралпы татар-өзбек саудагерлерінің қоршауында тұр екен.
Балбұл жанған бет ажарынан қызу бəсеке алдындағы алабұртқан
тағатсыздық байқалады. Бұл күнде жасы əлі отызға іліне қоймаған сері
жігіт бəйгеге шабатын бесті аттай тықыршып, əлсін-əлі қақпа жаққа қарай
береді... Демежан солардың қасына жақындады да:
– Ay, халайық, бұл не жиын? Ненің құрметіне топтанып тұрсыңдар? —
деді қабағын аша қоймай.
Оның бұл сұрағына көпшілік атынан Рамазан Шəнішев жауап берді:
– Төрлетіңіз, Демежан əпенді. Жақсы келдіңіз... Осы қазір ғасырда бір
болатын тамашаны көресіз. Орыс көпесі Сорокин мырза мен біздің
Ыбырай байбатша «самауыр жарысына» түскелі жатыр.
Мыналардың айтып тұрғаны қалжыңсыз, рас сияқты. Сол маңға қазқатар орындықтар тізіліп, аузы ашылған кішілеу сандық шығарып
қойыпты. Сандық толы ақша. Кəдімгі «сəрі» деп аталатын, Маншыңның
бума-бума бопыр ақшасы... Енді тек жөпелдемеде үлкендігі бір келкі, бір
зауыттан шыққан, су жаңа самауыр табылмай, біреулер Шəнішевтің
дүкеніне шауып кеткен екен. Бəрі тықыршып, солардың келуін күтіп тұрған
көрінеді.
Жаңағы Ли-шансыңның əңгімесінен кейін, өзіне əртүрлі ой түсіп,
уыттанып қайтқан Демежан еріккен байлардың мына қылығын қостай
қоймады. Ол жақтырмаған қатулы қабақпен Ыбырайға бұрылып:
– Байбатша, мынауың барып тұрған ессіздік қой. О заманда, бұ заман
ақшаны отқа жақты деген не сұмдық?! Қой, қызбалықты таста... Əлі де
болса ақылға келейік, —деген өзінше тоқтау салғысы келіп.
Бірақ дəл қазір Ыбырайдың райдан қайтар түрі жоқ. Өзінің осы
қылығына сүйсінген адамдай сақ-сақ күлді де:
– Ештеңе етпейді, үкірдай. Айтылар сөз айтылып кетті, енді одан
қайтуға болмайды ғой. Бұл ақшаны отқа жағып құмардан шықпасақ, басқа
қызығы қалмай барады-ау! — деді сындардай сұлу денесін кере, мықынын
таянып.
Жас мырзаның шашпауын көтеріп, жел беріп қостаушылар да аз емес
екен. Солар тұс-тұстан кеу-кеулеп:
– Е, тəйірі, ақша деген қолдың кірі емес пе.
– Бəрінен де атағын айтсайшы!
– Мұндайды Атымтай жомарт та істемеген шығар...
– Ақша табылар, намысты қолдан бермесін!
– Біздің Ыбырай ақшамен шай қайнатып, байбатша деген атақты
біржола жеңіп алғалы тұрған жоқ па, — десіп, қасындағы жас жігіттер отқа
май құйғандай, одан ары қыздыра түседі.
Демежан татар мырзасы Ыбырайдан өзгені күтсе де, дəл мынадай
сұрқылтайды күткен жоқ еді. Əсілі, Ыбырай — табиғатынан өткір сезімнің,
күшті құмарлықтың адамы. Жас жігіттің қолы ашық жомарттығын, кейде
артықтау кететін шашпалығын да бұл жұрт жақсы білетін-ді. Маңайына
кілең гармоньшы, жыршы жігіттерді жинап, сауық-сайран құратын серілігі,
ат құмарлылығы да көптен белгілі еді. Кейде бір қыздың қалыңмалын
төлеп, жорға-жүйрік аттар сатып алатыны, іші пысса ат бəйгесінен бастап,
палуан күрестіру, қошқар сүзістіру, қораз таластыру секілді түрлі ойындар
ұйымдастырып, сол үшін қыруар қаржы шығаратыны, кейде көшедегі
қайыршыларға қонақасы беріп, өзі солардың ортасында мəз болып
отыратыны да ел ішінде аңыз боп айтылып жүретін... Ал ақшамен шай
қайнату — бұл өлкеде бұрынды-соңды болмаған нəрсе. Демежан мына
желіккен топтың қызық бəсекені аяқтамай тынбайтынын сезді де, не де
болса істің ақырын күтті.
Ол енді Рамазан Шəнішевпен əңгімелесе жүріп, ауланын екінші
жағындағы тағы бір дүрмек топқа қарай аяндады. Мұнда бір сандық
ақшаның үстінде орыс көпесі Сорокин отыр. Бұрын сырттай атын естігені
болмаса, Демежанның оны көріп тұрғаны осы еді. Бұл да іргелес екі
мемлекетті қабат жайлап жүрген, Омбыда, Семейде, Шəуешекте сауда
дүкендері бар, жыл сайын Қоянды жəрмеңкесіне қора-қора мал айдайтын,
қалталы, ірі байлардың бірі десетін. Жасы елудің ішін аралаған, қаба
сақалды, еңгезердей зор адам екен. Өзі бүгін Ши-амбының тойынан
қызыңқырап шыққан ба, қалай, қызғылт сары жүзі мен қоңқақ танауы
күйген кірпіштей күреңітіп, бұғыдай жуан мойны жағасына сыймай
талаурап тұр. Ол да алдағы сайысты тағатсыздана күтіп отырған сияқты.
Ортан қолдай қып орап алған темекісін үсті-үстіне қомағайлана сорып,
əлсін-əлсін төс қалтасындағы күміс баулы сағатына қарағыштай береді.
Шəнішев бай сөз арасында күле түсіп, Демежанға бұл бəсеке егестің
қалай, неден басталғанын айтып берді. Сорокин мен Ыбырай жəне оның
ағасы Ысқақ та бірін-бірі бұрыннан білетін, сауда жолында талай
ұшырасып қалып жүрген, ежелгі бақталастар екен. Семей. Омбы, Ірбіт
арасын қосып жатқан сауда бəсекесінде кейде тепе-тең түсіп, кейде бірінің
жолын бірі кесіп, сан соқтырып кететін қалта күндестігі ерте басталыпты.
Соңғы жылдары ежелден егеске түскен екі бай саудагер шалғайдағы
Шəуешекте тағы да бетпе-бет келіп, тар көпірдің үстінде кездескендей
тіресіп қалады. Тағы да бірінің несібесін бірі қағып кететін сауда «ойыны»
басталады... Ыбырай өткен жылы осында картадан ұтылып, шоңқиып
қалтаң бір ұйғыр байының қора-жайын сатып алмақ болғанда, Сорокин
əлгіге үстеме баға қосып, танауының астынан тартып əкетіпті... Бірақ
Ыбырай да көп кешікпей қарымта қайтарып үлгерген. Сорокин Қоянды
жəрмеңкесіне мал айдатып, Хиуаның бір атақты саудагеріне бес жүздей өгіз
өткізбек болған екен. Ыбырай соны біліп қалыпты да, мал бағасын
қасақана арзандатып, əлгі саудагердің алдына өз өгіздерін салып жіберіпті.
Ал Сорокин апарған малын өткізе алмай, сол жолы көп зиян тартса керек.
Осылайша, аралары асқынып, көптен теке тіресте жүрген сауданың екі
көкжалы бүгін Ши-амбының тойында бір дастарқан басында тұмсық
түйістіріп қалмасы бар ма. Екеуі шарап қызуымен сол арада ауыр-ауыр
сөзге келісіп, ақыр-аяғында байлық, сома салыстыруға дейін барып еді.
– Мен бұл өлкеге пайда табу үшін келгем жоқ. Шүкір, бір басыма ақша
да, алтын да жетеді... Мен осында əдейі Ыбырайдың адымын ашырмай,
саудадан жығу үшін жүрмін, — дейді Сорокин.
– Ендеше, екеуіміздің біріміз ғана қалармыз бұл қалада. Сені
Шəуешектен ұлыған иттей қып, көк тиынсыз қуып тастамасам, мен де əкем
Мұзаппардан тумай кетейін, — дейді егескенде екеу болып кететін
Ыбырай.
Сонымен, сөз ұлғая түсіп, оның ақыры бүгінгі бəске келіп тіреліп еді.
Бəстің шарты тым ауыр: екеуі бүгін қатар отырып, ақшамен самауыр
қайнатады. Кім самауырды бұрын қайнатса, қарсыласынан екі жүз
жылқының пұлын алады да, жеңілген жақ осыдан кейін бұл өлкедегі
сауданы тастап, Шəуешектен біржола кететін болады... Осы келісім шарты
қағазға түсіп, екі жақ қол қойып, мөрлерін басыпты. Рамазан Шəнішев,
Хасен ақсақал жəне Ботвиник деген орыстың тағы бір бай саудагері бас
төреші болып белгіленген. Сол үшеуі қазір самауырлар келісімен іске
кіріспек.
Бəстің шарты, шынында да, тым қатал екен. Көптен араласып, осы елдің
бір адамындай болып кеткен Ыбырайға қазір Демежанның жаны ашып тұр:
«өзі бір ер мінезді, аңқылдаған, мəрт жігіт еді. Өз өмірін осыншама қатерге
байлайтындай не басына күн туды екен. Бүгін, қара басқанда, бəстен
ұтылып қалып, бəрімізбен қош айтысып жүрмесе жарады» деп іштей
абыржи бастаған.
– Бір есептен осының өзі дұрыс болды. Бұлар бəрібір түбінде бір
шайқаспай қоймайтын еді, — деді Рамазан оның ойын бөліп. — Естуіңіз
бар шығар, Еуропа елдерінде дуэль дейтін болады. Олар көбінше өштескен
адамымен жекпе-жекке шығып атысады, не семсерлеседі... Мыналардікі де
— сол дуэльдің бір түрі. Бірақ бұл — қылыш, мылтық сайысы емес, ақша
сайысы.
Көп ұзамай дүкенге самауырға кеткендер де келіп қалды. Түрі-түсі,
көлемі, бұрандалы шүмегі, шілтерлі оттығына дейін бірдей, бір зауыттан
шыққан, абажадай екі үлкен жез самауыр əкеліпті. Төрешілер екі
самауырды да аударып-төңкеріп көрді де, иығына келтіріп бір мөлшерде су
құйды. Сонан соң су толы самауырларды көтеріп апарып, жарысқа түскен
екі байдың алдына қойды.
Осыдан кейін төрешілер екі жақтың сандықтағы ақшаларын да тексеріп
шықты. Ондағысы — ақшаның арасына тыққан қағаз, не ағаш жаңқасы
болмасын дегені еді. Қатталған ақшаның сомасы біркелкі. Екі жағы да бір
теңгелік, не үш теңгелік ұсақ ақшалар əкелуге тырысыпты. Əзірлік жұмысы
əбден бітті-ау деген мезгілде, бас төреші Шəнішев бай ортаға таман шықты
да:
– Ал бастаңдар! — деп жоғары көтерілген қолын сермеп қалды.
Жалғыз Демежан емес, басқа да көп кісілер Ыбырайға тілектес болып,
соның қимылын бақылап тұр. Ыбырай алғашқы бір түйдек ақшаны
шиыршықтап алып, бір ұшын қасында тұрған кəресінге матырды да,
сіріңкемен тұтатып, самауырдың оттығына тастап та жіберді. Кəресінді
пайдалану, пайдаланбау əркімнің оз еркіне берілген. Сорокин кəресінге
тиген ақша тез жанып кетеді деп, одан бас тартты да, Ыбырай тамызыққа
пайдаланатын болды.
Бұл кезде іңір қараңғылығы қоюланып, көз байлана бастағанымен,
бірнеше жерге самсатып ілінген фонарьлар аула ішін самаладай жарық етіп
тұр. Əлгінде ғана ауыз жаппай дуылдасып тұрған жұрт бір сəт тым-тырыс
тына қалды. Тек сытырлап жанған ақшаның ғана дыбысы естіледі. Адамдар
сол отқа жанған ақшадан көзін алмай, сілейіп қатып қалыпты. Өмірі көз
көріп, құлақ естімеген сұмдық көріністен естері шығып, мəңгіріп
тұрғандары белгілі. Қалай дегенмен, басқа емес, ақша ғой — жанып
жатқан... Оқта-текте іштен тына күрсінген, тұншыға тыныстаған ауыр
дыбыстар білінеді. Бұрын ақша деген итті отқа жағып кім көрген?! Отқа
тисе ол дағы кəдімгідей лапылдап тұрып жанады екен. Банкіден шыққалы
мың сан адамның қолынан өтіп, біреулерді қуанышқа бөлеп, енді
біреулерді қайғыртып қапаландырған қайран ақша отқа тигенде шырпыдай
лап ете қалады да, қызыл жалыны сумаң-сумаң етіп, лезде қарауытып күлге
айналады... Ыбырай енді неде болса ештеңеден тайынар емес, ақшаның
түтінін үзбей, бірінің артынан бірін үстемелеп, самауырдың көмейіне
тотығып жатыр. Түр əлпетінен бəлендей жүрексінген, не қобалжыған
ештеңе байқалмайды. Оның мына отырысы əлдебір қызық ойынға кіріскен
шалдуар баланы еске салар еді.
Демежан енді бір ауық Сорокиннің қасына барып, соның қимылына көз
жіберді. Ыбырайдай емес, орыс көпесі ақшаны үнемдеп жағатындай
көрінді. «Малды тапқанға бақтыр, отынды шапқанға жақтыр» дегендей,
қайтсін байғұс, өмір бойы жанын жалдап, тентіреп жүріп жиған қазынасы
ғой. Ақшаны самауыр оттығына саларда жұп-жуан саусақтарының сəл-пəл
дірілдегені байқалады... Сонан кейінгі бір байқағаны, бұл кісі ақшаны
шиыршықтамай, қыры сынбаған бүтін күйінде, қаттауымен салып жатыр.
Кейде алдыңғы шектің жанып бітуін күтем деп, бірер мəрте отын өшіріп
алып, қайта тұтатуға тура келді.
«Дегенмен, мынаған қарағанда, Ыбырай отының жалыны молырақ, —
деп ойлады Демежан. — Ол ақшаны көбірек жағуы мүмкін. Бірақ шайды
бұрын қайнатарында күмəн жоқ».
Демежан қайта оралғанда, Ыбырайдың самауырынынан болар-болмас
ызыңдаған бір əлсіз дыбыс білініп қалған екен. Байбатшаға тілектес қазақ
жігіттері кəдімгідей көңілденіп:
– Иə, аруақ!
– Біздің сары аттың қолтығы терлей бастады...
– Енді бір ышқынса, көмбеге жетіп жығылады — десіп дуылдасып тұр.
Əр тұстан қыстыға шыққан күлкі, əзіл-қалжыңдар естіледі. Əр нəрсе өз
орнында бағалы деген осы. Бір сандық ақшаның дəл қазір екі-үш кесек
ағаш жаңқасы құрлы қауқары жоқ. Жігіттер соны əңгіме қылады.
– Бұл ақша деген итің тек қалтада жүргенде ғана мықты екен ғой!
– Шіркін, мына шайдан ішкен де арманда, ішпеген де арманда!
– Осы шайдың əр кесесі бір-бір жылқыдан айналады-ау деймін, —
дескен күбір-күбір сөздер естіліп қалады.
Əрқайсысы сағатқа бергісіз ауыр минуттар өтіп болар емес. Ақша
иелерінің өздері қалай шыдап отыр екен, табандап жатып алған тасбақа
уақыт жай қызықтаушылардың төзімін тауысып, жүйкесін жұқарта
бастаған. Бірақ бүйірлі келген жез самауыр əзірше жай ызыңдағаны
болмаса, жуыр маңда қайнай қоятын түрі жоқ. Уақыт өткен сайын сандық
түбіндегі ақшаның қабаты азайып, ойсырап бара жатқан тəрізденеді.
Дəл осы мезетте, қайдан шыға келгені белгісіз, көшеде ит жетектеп
жүретін Молдақ деген қайыршы болушы еді, Ыбырайдың қасына сол пайда
бола кетіпті. Өзінің жас мөлшері, қай ұлт екені мəлім емес. Буыншақтүйіншектерін арқалап, əр көшенің бұрышында далиып отыратын-ды.
Ыбырайға үйірлігі бар, жауын-шашында осы қораға келіп түнеп кетіп
жүретін... Қазір сол Молдақ отқа жылынғысы келгендей самауырға төне
түсіп, сытырлап жанып жатқан ақшадан көз айырмай қарап отыр. Бұл
дүниенің кереғарлығына не дауа. Сандық толы ақша мен баспанасыз
қайыршы таразының екі басын теңестіріп тұрғандай...
Бір мезгілде Молдақ ышқырын ағытып, шалбарының қайдағы бір
қалтасына қолын сұғып жіберді де, жұлым-жұлымы шығып илектеніп
қалған бір уыс ақша алып шықты.
– Қорықпа, байбатша. Егер ақшаң аздық етсе, мына біреулерді де қоса
жағып жібер, — деді əлгісін ЬІбырайдың алдына таман жақындатып.
Мұнысы — өзі жақсы көретін мырзаға қиыншылықта қол ұшын беріп,
көмектескен түрі еді.
Ыбырай мырс етіп күліп жіберді.
– Рақмет, Молдақ!.. Сен екеуміз екі жақтап мына самауырды қалайда
қайнатуымыз керек, — деді қайыршының бетіне үңіле қарап. — Сірə, сенің
ұтысқа жарналас болғың келеді-ау деймін. Егер осыдан ұтып шықсам,
саған бір аттың пұлын беремін. Ұтылсам, ертең сенің қатарыңа қосыламын.
– Маған ақшаның да, аттың да керегі жоқ, — деді Молдақ басын шайқап.
– Дегенмен, сен маған көмектес. Ана сандықтағы ақшаның бумасын
ағытып, мына сияқты шиыршықтап, тездетіп беріп тұр.
Молдақ ЬІбырайдың сөзін екі етпей, сандықтағы ақшаны біртіндеп
шиыршықтауға кірісті. Байғұстың өңі қашып,тоңған адамдай ақшаға
жанасқан қолдары дір-дір етеді. Бірақ сөзі мірдің отындай:
– Жақ, өрте... Аяма атаңа нəлетті! Менің де өмірде жек көретін нəрсем
— осы ақша. Сенің орнында болсам, мен де осыны істер едім, — деп
қояды.
Дүниеде кереғарлықтың екі басы қашанда бір-біріне жақын тұрады ғой.
Осы топтың ішінде Ыбырайды тек Молдақ қана түсінетін сияқты.
Бірақ байбатшаның дəл қазір Молдақты тыңдап отыруға мұршасы жоқ.
Умаждап шиыршықталған ақшаның бір ұшын кəресінге матырып алады да,
жалын тілі жалаңдаған оттыққа үстемелеп тастай береді. Ақша жағу жанын
жай таптыратын бір сүйікті ісі сияқты. Анда-санда мойнын созып, Сорокин
жаққа қарап қояды... Бұл кезде самауырдың сырылы бірте-бірте күшейіп,
гүжілдеп əндеткендей бір жағымды үн шығара бастаған. Ыбырайдың
үстінен бір батпан жүк түскендей терең тыныс тартты. Өмірі əн тыңда, жыр
п тыңдап жүріп, дəл мынадай əсем сазды естімеген шығар-ау. Арқасы
кеңіп, жадырай түсіп, қолындағы шыбықпен самауырдың оттығына толып
кеткен күлді көсеп-көсеп жіберді де, ақшаны жентек-жентегімен тоғыта
берді.
Жиналған жұрт екі самауырдың ызыңдаған əніне алма-кезек құлақ
тосып, екі ортада тынымсыз сенделіп жүр. Басында бəрі қызық
көрінгенімен, қазір Дəмежан өзінен-өзі ыңғайсызданып, ойда-жоқта осы
бір оспадарлыққа тап болғанына іштей өкініп тұр еді. Ол да екі аралықта
мағынасыз сенделіп, енді қарсы жаққа қарай бет алды. Сорокиннің
самауыры да екі иінінен дем алып, ақшаға толғатқандай бебеулеп, гүжілдей
бастаған екен. Көпестің өзі сабыр тағаттан айрылып, үйелмендей денесімен
самауырға төне түсіп, ақшаны ол да аямай өртеп жатыр.
«Ыбырайдың жөні басқа. Жастығы, албырттығы, атаққұмарлығы бар,
қызба мінезді, ұрыншақ жігіт... Ал мына жасы егде тартқан, өзі қиыр
жайлап, шет қонып жүрген, түріне қарасаң бап-байсалды орыс адамы
мынадай жанкештілікке қалай барды екен? — деп ойлады Демежан
самауырдың жалын сумаңдаған оттығынан жүзіне қызғылт сəуле түсіп
тұрған сақалды кісіге қарап қойып. — Бұлардікі не сонда? Егес пе,
баққұмарлық па? Сірə, мұның да құмар ойыны секілді біз түсінбейтін
бірдеңесі болу керек. Демек, шектен тыс байлық та адамға тыным-рахат
таптырмағаны ғой...»
Арада қанша уақыт өткені белгісіз, кенет арт жағынан кешкі тымық
ауаны дар-дар айырған қалың шу көтерілді.
– Самауыр қайнады...
– Бəйге — Ыбырайдікі!
– Ыбырайдың самаурыны тасып жатыр, — дескен көтеріңкі дауыстар
естілді.
Сол шу шыққан мезетте Сорокин селт етіп басын көтеріп алған. Қолына
енді ала берген бір буда ақшаны сандыққа қайтадан атып ұрды да, орыстың
қағаз көтермейтін мықты боқтықтарының бірін əлдекімге бағыштап,
орнынан атып тұрды. Сонан соң жолындағы адамдарды киіп-жарып, қарсы
жаққа қарай тұра ұмтылды. Ол келгенде сары самауыр иығындағы
тесіктерінен бу атқылап, сарқылдап қайнап жатыр еді. Қасында екі бүйірін
таянып, мерейі тасыған Ыбырай тұр... Сорокин оқ тиген адамдай сенделіп
сəл тұрды да, арт жағындағы орындықтардың біріне сылқ етіп отыра кетті.
Аулада айғай-шу, көңілді күлкі. Көпшілік аттары бəйгеден келгендей
Ыбырайды ортаға алып, дуылдасып жатыр. Осы сəттен бастап оның
ақшамен самауыр қайнатқан атағы бүкіл өлкеге жайылатыны сөзсіз. Атақабырой адам басына əртүрлі жолмен келіп қонады ғой. Ал Ыбырай
байбатша бұл атаққа өзінін байлығымен жетті. Бірақ бұл арада мəселе тек
байлықта ғана тұр ма екен? Мұндай дəулетті кісілердің қайсысы ақшамен
шай қайнатыпты. Оның ар жағында адамның ерлік тəуекелі, мəрттігі, кесек
мінезі жатқаны даусыз. Дəл қазір байлық жағынан Ыбырайды он орап
алатын Рамазан Шəнішевтің өзі оның бұл атағына қызыға қарап тұр.
Топтың арасынан біреу, əлде жағынғаны, əлде шын білгісі келгені,
Ыбырайға мынадай сұрақ қойды.
– Байбатша, айтыңызшы: бір самауыр шайды қайнатуға мөлшермен
қанша ақша кетеді екен?
– Білмеймін, санағам жоқ... Ертең бухгалтерлер анықтайды ғой, — деді
Ыбырай. — Бірақ мен оған өкініп тұрғам жоқ. Сірə, менің өмірімде