Тағдыр - 38

қыл апартпайтын маньчжур бекзадасы емес, өз ұяласы — халдай əулеті
отыр. Ал биыл əміршіні өзіне күйеу бала етіп алғалы, оның мерейі тіпті
тасыңқырап жүрген.
Өз ойының əсерімен ширығып отырған Матен сөзді ұзаққа созған жоқ,
бірден іске көшті.
– Егер Демежанды орнынан түсірсек, Төртуылдың үкірдайлығына кімді
лайық көресіз? — деді ол қайын атасының жүзіне барлай көз жіберіп.
Осы əңгімені Шихалдай да көптен күтіп жүрсе керек, бірден елең етіп,
бойын тіктеп алды.
– Иə, дұрыс айтасыз, ұлы мəртебелім. Ол қарақшыны алшаңдатып
қоймай, аяғын аспаннан келтіретін кез жетті, — деді қиық көзі шоқтай
жайнап. — Егер біздің ісімізге шын берілген, елгезек адамды іздесек, ол
орынға Ысқақтан дұрысы болмас.
– Ысқақ дейсіз бе? — Əміршінің қабағы түсіп, көңілі толмай қалғаны
байқалды. — Ол тым ұшқалақ, əрі өз еліне сүйкімі жоқ жігіт қой. Бізге дəл
қазір ел ішінде беделі бар, орнықты адам керек. Тағы кімдер бар? Еске
түсіріңізші.
Шихалдай ойланып қалып, бірнеше зəңгілердің атын атады. Олардың
ішінде Көксеген, Тыныбай, Берікбол, Түсіптер бар еді.
– Осылардың арасында жуан атадан шыққан, басқаларды соңынан ерте
алатын біліктісі, əсіресе, Демежанға тісін басып жүргені қайсысы?
– Бұлардың жуан атадан шықты дейтіндері — Көксеген мен Тыныбай
ғой. Үкірдайлық орыннан дəметіп, Демежанмен тайталасып келген де —
сол екеуі. Тыныбайдың руы — Жауғаш. Сол жағынан ептеп солқылдақтық
жасайтыны бар. Бірақ бұларда бəтуа жоқ қой. Үкірдайлықтан
үміттендірсеңіз, Демежаннан бір-ақ күнде тайқып шыға келуі мүмкін, —
деп Шихалдай мардамси күлді.
– Онда сол екеуінің біріне тоқтармыз, — деді Матен. — Демек, жаңағы
атаған зəңгілеріңіз Демежанның үстінен шығарылған үкімге қол қойып,
мөрлерін басады ғой?
– Оған күмəныңыз болмасын, ұлы мəртебелім. Демежанның өз руы
Керей екенін білесіз. Төртуыл жуандары өз тізгіндерін жат қолына ұстатып
қойғанын сүйегімізге түскен таңба деп, қатты қорланып жүр... Ал
Ысқақпен Байсеркенің Демежанды атарға оғы жоқ.
– Байсеркенің де сүттен ақ, судан таза болып тұрғаны шамалы-ау. Оның
өзі барып тұрған барымташы, баукеспе ұры екен ғой...
– Ол рас. Бірақ оның ұрлығынан қазақтардың өзіне болмаса, өкіметке
келетін зиян жоқ... Байсерке — атқан оқ, суырған қылыш. Ол кез келген
уақытта біздің қажетімізге жарауы мүмкін.
– Жарайды, Байсерке де, Ысқақ та біздің назарымызда болады, — деді
Матен-амбы орындыққа шалқая түсіп. — Жаңағы зəңгілер таяу күндерде
менің алдыма келетін болсын. Тек жұртқа дабыра қылмай, елеусіз əкеліп,
жеке-жеке жолықтырыңыз.
– Түсіндім, ұлы мəртебелім.
Шихалдай осыдан кейін көп бөгелмей, өзінің мысық табан, майда
жүрісімен есіктен шығып кетті де, Матен-амбы əзірше өзіне ғана белгілі
құпия жоспарын ойлап, өз орнында отырып қалды.
V
Ел жайлаудан түсіп, күзекке келіп қонғанына да бірталай уақыт болған.
Шөп сарғайып, ши шашағы, селеу басы қуаң тартып, айнала төңірек
сұрғылт-сары түске еніпті. Аспан айдынындағы ұзақ сапарын қысқарта
түскен күн көзі де қазір қайырлаған кемедей қиыстау жүзетін болған. Дала
төсінде бұрынғыдай шегіртке шырылдамайды, көбелек ұшпайды. Ертеден
кешке дейін жағы бір сембейтін əнші торғайлар да жыр төгуін тоқтатқан.
Көк жүзінде тек қайтқан қаздар мен тырналар тізбегі ғана үн салып өтеді.
Құстардың қоштасу əні адам жүрегін сағынышты мұңға толтырып, жаз
жəрмеңкесінің тарағанын, шуақты, жылы күндердің артта қалғанын еске
салғандай.
Бұл күндері Демежан аулы өз қыстауларына таяу келіп, Боздақтағы
күзек жұртында отырған-ды. Ұлы сəске кезінде бір топ салт атты сол
ауылдан шығып, көз ұшында қалың талы бұлдырап көрініп тұрған
зəйімкеге қарай бет алды. Қазір Демежан қасында өгей ұлы Олжабай мен
шабарманы Рақымнан басқа, толып жатқан бала серіктері бар. Олар — он
жасар ұлы Назарбек, биыл жетіге толған кішкентай қызы Назым жəне
соларға ілесе шыққан көрші-қолаңның балалары. Бүгін жас бүлдіршіндер
мойындарына əртүрлі матадан, киізден тігілген қалта-сумкаларын асып,
қағаз-қарындаштарын алып, бірінші рет мектепке бара жатыр.
Түр-түлғасы əкесіне келетін, мелжемді, бойшаң Назарбек астындағы
қара жал құла құнанын жайтаң қаққызып, мына шұбырынды жұрттың
жүрісіне іші пысқандай, кейде топтың алдына түсіп, озыңқырап кетеді.
Бибі апасы бойына шақ етіп тігіп берген шибарқыт бешпент-шалбары мен
көк торғынмен тысталған елтірі тымағы оны баладан гөрі жас өспірім
бозбалаға ұқсатады. Ал басында кішкентай үкілі бөркі бар, қызыл қатипа
қамзолының екі өңірінде күміс түймелер үймелеген, ақ үрпік қыз Назымды
жүрісі сағыз, жуас аттардың біріне мінгізген екен. Қазір астындағы атын
үсті-үстіне қамшылап, балалардың соңында қалып қойғанына қорланып
келеді.
– Көке, ана Назарбекті қараңызшы: ол мені ылғи да өстіп артқа тастап
кетеді, — дейді əкесіне шағынғандай.
– Мейлі, олар əзірше оза тұрсын. Ал мектепте сабақ оқығанда, сен
бəрінің алдына түсесің, — деп Демежан қызын жұбатып қояды.
Құрылысы былтыр басталған екі кластық мектеп үйі биыл жазда зорға
біткен-ді. Өткен жылы медресе бітірген бір жас мұғалімді осында көшіріп
əкелгеніне де біраз уақыт болған. Сабақ басталатын кез өтіп барады.
Демежанның өзі Төртуыл мен Мəмбет арасындағы қыстаулық жер дауымен
жақында Барлыққа кетіп, сол жақта он-он бес күн айналып қалды да, жас
мұғалім Ғазиз бұл келгенше өздігінен сабақ бастай алмай, тықыршып күтіп
отыр екен. Содан кешеден бері маңайдағы балалардың басын құрап, сол
мектепті ашып беру үшін, бүгін ауылдан əдейі шыққан беті еді.
Ол оқта-текте мойын созып, балалардың ала-шабыр тобына қарайды.
Бұлардың жас мөлшері, киім реті, мінген көліктері де əр қилы.
Кейбіреулері тай-құнанға, жуас, мінгі өгіздерге екі-екіден мінгесіп алыпты.
Көпшілігі — өз ауылындағы малшы-жалшының күс табан, қара сирақ
балалары. Бірақ бүгін бөрінің де жүзінде бір алабұртқан қуаныш бар. Бұл
өңірде мектепке бару, қолға қағаз-қарындаш ұстау деген — əлі ешкім естіп
білмеген жаңалық. Сол жұмбақ ғажайыптың есігін ашып, ішіне кіріп
көргенше тағат таппай, асығып келе жатқандары байқалады. Осынау
сұрғылт тартқан, күзгі қуаң далада гүлдей құлпырған балалардың мына
кескіні бір оқшау , жасыл аралдай əсер етіп, жүдеу көңілге жылу құйғандай
болады.
Бұлар келгенде, зəйімкенің шет жағындағы, іші-сырты аппақ шағаладай
мектеп үйінің алдында үлкен-кішісі аралас көп адам күтіп тұр екен. Қазір
«Демежан қарағашы» аталып кеткен бұл ауылда да он бес-жиырма түтіннің
басы құралып қалған. Бəрі де қысы-жазы ешқайда көшпей осында
отыратын егінші, шөпші жатақтар. Бұлар да оқу жасындағы балаларының
тілін сындырмақ болып, осы мектептің ашылуын күтіп жүрген. Мұғалім
Ғазиз балаларды бойына қарай сапқа тұрғызып, есебін алып жатыр екен.
Оларға енді ауылдан келгендер қосылып, айнала мəре-сəре шуға толып
кетті. Кішкентайлары əке-шешелерінің етегіне оралып, айрылар емес.
Қағылез жас мұғалім қозы бөлгендей зыр жүгіріп, балаларды үлкендерден
зорға ажыратып алды.
– Санадың ба? Бүгін қанша бала келіпті? — деді Демежан Ғазиздің
қасына жақындап.
– Əзірше отыз екі... Бала көбейіп кетсе, түбі екі класқа бөлетін
шығармыз.
– Бөлмең жетеді. Оған неге қысылып тұрсың?
– Орын жетеді-ау. Онда маған көмекші керек қой, Демежан аға. Мен екі
класқа қалай жетісем?
– Көмекшіні өзін тап. Тіпті болмаса, саған биылша Əбдірасылды
қосармыз, — деді Демежан. — Алдымен оқуды бір бастап алайықшы.
Қалғаны толыға жатар.
– Не істейміз? Бастаймыз ба, Демежан аға?
– Əрине. Бүгін сəрсенбінің сəті... Қадамдарың құтты болсын!
Ғазиз мұғалім балаларды шұбыртып, ішке енгізіп əкетті. Диқанбай мен
Ұлбосын бүгін мектепке екі бірдей немересін əкеліп тұр екен. Қарттардың
қуаныштары қойнына сияр емес. Диқанбай кəдімгідей көзіне жас алып:
– Айналайын, Демежан-ай! Ұзақ жыл еліңнің аузын ақ нанға тигізем деп
əлекке түсіп ең. Бүгін, міне, қараңғы халқыңның ортасына əкеліп, өз
қолыңмен шырақ жаққандай болдың-ау!.. Осы қадіріңді де білмес пе екен
бұл ағайын жұртың?! — деп қуаныштан жылап жіберіп еді.
Демежан да іштей қатты толқып тұрған-ды. Қарттың сөзіне мерейлене
күлді.
– Əттең, Дықа-ай, сен екеуіміз қай еңбегімізге қарымта дəметіп едік?
Ағайыннан қайтпаса, ұрпағынан қайтар. Əйтеуір, бір дəн болса да осы елге
себе берейік те.
Балалар орналасып болды-ау деген мезетте, Демежан, Диқанбай
бастатқан біраз үлкендер ішке кірді. Бұл іші-сырты тап-тұйнақтай əктелген,
ерсілі-қарсылы екі бөлмелі, еңселі үй еді. Терезелері самаладай жарық,
қарсы алдында қара тақтасы, отыратын партасы бар. Парталары əлі
сырланбаған, осындағы ағашшылардың қолынан шыққан, сəл дөрекілеу.
Əйтсе де алғашқы қадам үшін жарап тұр. Балалар бойларына қарай, əзірше
бір бөлмеде зорға сиып отыр. Ең алдыңғы қатардың бірінен өзінің қызы
Назымды көргенде, Демежанның көзіне жас үйірілді. Не үшін екен, кейінгі
кезде жоқтан өзгеге көңілі босайтын болып жүр... Сонысын сездіргісі
келмей, балаларға қағаз-қарындаш таратып жүрген Ғазиз мұғалімге
бұрылды да:
– Ал, іске сəт! Мектептерің құтты болсын, айналайындар! Жақсы
оқыңдар. Өздерің үшін де, бір кезде əліпті таяқ деп білмей, қара танымай
қалған əке-шеше зəузаттарың үшін де оқыңдар... Талаптарыңа нұр жаусын,
менің кішкентай бүлдіршіндерім! — деп Назымның маңдайынан иіскеді де,
тез бұрылып шығып кетті.
Далаға шыққан соң Диқанбай екеуі қырманға қарай бет алған. Мұнда
жұмыс қызып жатыр. Тік астықты əлдеқашан орып, қырманға тасып
алыпты. Ауа райы осылай ашық боп тұрса, енді біраз күнде астық
бастыруды аяқтап қалатын түрі бар. Өнім мөлшерін сұрағанда,
Диқанбайдың жауабы да сенімді шықты.
– Биылғы астық түсімі жаман емес. Тұқым басына алды жиырма бестен,
арты жиырмадан айналып жатыр, — деді ол саспай сөйлейтін əдетімен.
Одан арғысын Демежан да қазбалап сұрамады. Диқанбайға ақыл
үйрететін емес. Ұзақ жыл дəмдес боп келе жатқан қарттың адалдығына
сенеді. Қайта алынған өнімді қалай орналастыру жайын Диқанбайдың өзі
сөз етіп келе жатыр.
– Келер жылдың тұқымы мен жыл бойы жететін азықтық астықты
қоймаға құйып алғанбыз. Енді бір бөлігін сабанға бөлеп, ұраға көміп
тастадық, — деді ол қырманның бір шетінде тау боп жатқан дəн үймегінің
қасына келгенде. — Ал қалған өнімді не істейтінімізді өзіңмен
ақылдасайын деп едім. Біразын сатып ақшаға айналдырамыз ба, əлде бұл
астықты да ерте-жарықта ұралап тастағанымыз жөн бе?
– Сіз əлі өкіметке ляң35 төкпейтін бе едіңіз? — деді Демежан оның
бетіне қарап.
– Е, оның жарасы жеңіл ғой. Оны мына бастырылып жатқан астықтан-ақ
төкпейміз бе? — деді басқарушы арқасын кеңге салып. — Екі қос егінге
түсетін салық алпыс пұттан аса қоймас.
Ендеше, мына астықтың жартысын базарға апарып сат та, қалғанын
ұраға көміп таста. — деді Демежан. — Алдағы қыстың қалай боларын кім
білген. Бұл ел ашықпай, жұтқа ұшырамай жүре ме, сондай қиын-қыстау
күндерде бір қажетімізге жарар.
Диқанбай көп сөзге жоқ адам. Құп алғанын білдіріп, басын изеді де
қойды. Баяғы Ақшоқыдан көшіп келетін диқандар əулеті Демежанға құт
болып қонғаны анық. Бұлар барда ештемеге алаңдамайды. Егіні орылып,
шөбі шабылып, бар шаруасы дөңгеленіп жүріп жатады. Бұл елге жаңа
кəсіптің үлгісін шашып, көшпенді қауымға егіншіліктің қыры-сырын
үйретуші де — осы Диқанбайлар. Сондықтан Демежан осы бір үндемейтін
біртоға қарттың алдында өзін үнемі қарыздар сезінуші еді. Бүгін əлдебір ой
түсіп, жақсы көршісімен арылып бір сөйлескісі келді.
– Осы сіз бен біздің дəмдес болғанымызға неше жыл болды, Дықа?
– Жиырма жылдан асты ғой... Оны неге сұрадың? — Қарт диқан
таңданып тұр.
– Солай екен-ау, ə?! Өтіп бара жатқан заман... Сірə, бір-бірімізге сəтті
күні кездескен шығармыз. Содан бері ішəй десіп, түс жыртысқан жеріміз
жоқ. Басқалар сияқты есеп-қисапқа да барыспаппыз. Егіннің иесі өзіңіз
болдыңыз да, сіз өсірген дайын нанды жеп жүре беріппіз... Дегенмен
айтыңызшы: маған еңбегіңіз, есеңіз кетіп жүрген жоқ па? Қалауың,
сұрауың бар шығар. Алдымызда əлдеқандай күндер тұр? Мойныма қарыз
болмасын, — деген-ді.
Диқанбай мұндайды күтпесе керек, қатты сасып, абыржып қалды.
– Апыр-ай, Демежан шырағым-ай, мұндай сөзді неге айтып тұрсың
маған? Əлде бұл қарттың өлер шағы жақындады деп арыздасқанын ба? —
дегенде үні қарлығып, бурыл сақалы дірілдеп кетті. — Егер олай ойласаң,
осы бастан айтып қояйын: саған екі дүниеде мен разы. Қысылғанда
қолтығыңа алып паналатқаннан басқа, сенен зəредей зəбір көрсем не
дейсің. Келімсек, кірме дегізіп, ешкімге көзтүрткі қылған жерің жоқ. Енді,
міне, ішкеніміз алдымызда, ішпегеніміз артымызда, бізден бай, бізден тоқ
ауыл бар ма бұл өңірде?! Ұзақ жыл ақ дəніңді сапыртып, қоймаңның кілтін
ұстатқанда, менен бір есеп алып көрдің бе екенсің. Айрандай аптап,
күбідей пісіп жүргенім қайда ен байлықтың ортасында?! «Ас ұстағанның
азабы қатты» дейді. Қайта ала жібіңді аттаған жерім болса, сен кеш мен
бейбақты... Жақсылығың менен қайтпаса, баламның баласына тапсырып
кетермін! — деп əншейінде сөзге сараң Диқанбай қатты күңіреніп,
жыларман күйге жеткен.
Ақыры ойда-жоқта шыққан əңгімені Демежанның өзі зорға басқандай
болды.
– Жарайды, ақсақал, көңіліңізге ауыр алмаңыз. Кəрі өле ме, жас еле ме,
оны кім білген. Менікі жай сөз сырағысы ретінде айтылған бір сыр ғой, —
деп қартты құшақтап, көңілдене күлді. — Дегенмен кісінің алдынан өтіп,
арылған деген жақсы ғой. Менің де көңілім жайланып қалды. «Бал ұстаған
бармағын жалайды» дейді. Егер əлдеқандай мұқтажын болса қысылмай,
базарға астық сатып, үй-ішінің керек-жарағын бүтіндеп ал.
Шалқар түстің кезі. Қырманда жұмыс қыза түсіпті. Дəл ортаға үйілген
бидай маясын, пар ат жеккен алып шаңтас зыр қағып айналып жүр. Ұзын
делбенің бір ұшын қолына ұстаған жас жігіт ортада тұрып, анда-санда ұзын
шыбыртқысын шартылдата сермеп қояды. Қырманның шетінде əлі мұрты
бұзылмаған əлденеше астық маялары тұр... Диқанбай тыныш тұра
алмайтын əдетімен қолына айыр алып, шаруаға араласып кетті де, Демежан
бір шетте күзем жүніндей көпсіп жатқан сабан үймегінің үстіне барып
жантайды.
Ой, рахат-ай! Ақ ұлпа сабан —былқылдаған мамық төсектей. Танауыңа
күн иісі, дəн иісі келеді. Сол арада дүңкілдеген шаң тастың үнін тыңдап,
Демежан көзін жұмған күйі ұзақ жатты. Сонау бір жылдардағы алғашқы
қырманды есіне алған. Ол кезде астық бастырып, қырман қызылдау
дегеніңіз көшпенділер үшін ертегідей қызық көрінуші еді. Қазір бұл кəсіп
те таңсық болудан қалып, ел тұрмысына дендеп еніп барады. Бұрынғыдай
емес, қап сүйретіп, кеусен сұраушылар да азайыпты. Бұл күндері Абдыра
мен Қараүнгірден алынған жаңа тоған бастарында осындай əлденеше
қырманның қызып жатқаны сөзсіз... Биыл Бөкелердің астығы қалай екен?
Диқанбайдан сұрау керек еді.
Бір мезетте қасына келген біреудің тықырын естіп, көзін ашып алды.
Өзінің бағбаны Жаң Шули екен — келіп тұрған. Байғұста өң-түс қалмай,
əлденеге қатты абыржып тұрғаны байқалады. Бұған қайта-қайта иіліп,
тоңқаңдап тəжім етті де:
– Лауия, сіз осында екенсіз ғой. Мен сізді іздеп ауылға барғалы тұр едім,
— деді əлдекім естіп қала ма дегендей жан-жағына алақтай қарап.
– Иə, не боп қалды? — Демежан əлденеден секем алғандай орнынан
көтеріле берген.
– Жағдай қиын, лауия... Жүріңіз, оңаша шығып сөйлесейік.
Бұлар қырманның сыртын айналып, əлі бастырылмаған арпа маясының
далдасына келіп тоқтады.
– Хал жаман, лауия... Ой, қандай жаман?! — деді Жаң жаңағы сөзін
қайталап. — Біз ойда жоқта өкіметтен қуғын көріп жатырмыз. Əнеугүні
Гунанжуйге36 апарып, өзімді бір тергеп еді, кеше қалада інімді ұстап
апарып дүреге жығыпты.
– Иə, мынау қызық екен... Сонда не кінə қояды сендерге? — деп
Демежан оның бетіне таңырқай қарады.
– Бұл жеке бізге келген пəле емес. Мəселенің бір ұшы сізге жалғасып
жатыр, — деді Жаң. — Былтыр өліп қалған Ли-шансыңды сұрайды. Сол
марқұм мен сіздің араңызда қандай жақындық барын білгісі келеді...
– Солай де... Олар енді маған саяси айып тақпақ екен ғой! —
Демежанның қаны қашып, сұрланып кетті.
– Солай-ау деймін... Былтыр мен арбаға тиеп өзіңізге əкеп берген Лишансыңның кітаптары бар емес пе? Соның жайын қазбалай береді... «Ішкі
өлкеден келген тағы кімдермен байланысы бар» деп шұқшияды.
– Інің қайда? Қамауда жатыр ма?
– Жоқ, үйде... Есінен тандыра соққыға жығып, көшеге шығарып тастаған
жерінен түнде арбамен алып келдім.
– Жүріңіз, халін білейік.
Жаң інісімен екеуі бау-бақша егісіне тақау, шет жақтағы жатаған
үйлерде тұратын-ды. Бұлар солай қарай аяндады. Жалғыз ат-арбадан басқа
үрерге иті жоқ, кəдімгі қытай шаруасының мекен-жайы. Мұнда да
қуырылған шөптің, зығыр майының иісі шығады. Босағада кетпенкүректің, арам шөп отайтын теселердің түр-түрі сүйеулі тұр. Бұлар ішке
кіргенде, абысынды екі əйел балаларын ертіп далаға шығып кетті де,
еркектерді оңаша қалдырды.
Жас жігіт төргі бөлмедегі жер төсекте етпетінен түсіп жатыр екен.
Үстіне жұқалтаң көрпе жауып қойыпты. Демежанды көріп, басын көтермек
болды да, жарасын ауырсынғандай ышқына ыңыранып, қайтадан жата
кетті. Жон арқа мен екі құйрықтан сау жер қалмаған секілді.
– Жата бер, қозғалма, — деді Демежан аласа орындықтардың біріне
жайғасып жатып. — Иə, əңгімеңді айтшы: мұндай азапқа қалай ұшырап
жүрсін?
Кіші Жаң бірден тіл қата қоймады. Оның орнына ағасы жауап берді:
– Мұның мінезі тым қызба ғой. Ұлықпен дұрыстап сөйлеспей,
қарсыласқан көрінеді, — деді інісін кінəлай сөйлеп. — Əйтпесе қырық
қамшы дүрені кім көрінгенге соға ма?
Демежан бөлмені көзімен шолып өтті. Үй іші тым жұпыны: төсек-орын,
үстел-орындықтан басқа еш мүлік жоқ. Оң жақ бұрыштағы аласа үстел
үстінде Жаңдардың ата-бабасының аты жазылған ағаш тақта тұр. Бұл
қытай салтында «аруақтар бұрышы» деп аталады. Мереке-мейрам күндері
сол үстелге түрлі тағамдар қойып, өліктерге арнап өздерінше «құрбандық»
шалады...
– Бізге енді бұл жерде қалуға болмайды, қожайын. Əйтпесе жаман
болады, — деді бір кезде кіші Жаңға тіл біткендей. — Меніңше, сізге де бір
жаққа тая тұру керек шығар. Олар, əсіресе, сізге өшігіп алған.
– Тая тұр дейсің бе? — Демежан еріксіз езу тартты. — Мен туралы не
айтады сонда?
– Мен таяқтан есім ауып жатқанда, тергеушілер өзара əңгімелесіп
отырды. «Демежан үкірдайдың да дүре тақтайына керілетін кезі алыс емес»
деді біреуі... Олар сізді ұстайтын секілді.
Демежан күтпеген жағдайдың байыбына əлі де толық бара алмай,
ойланып отырып қалған-ды. Сөзге үлкен Жаң араласты:
– Ой-я... Заман қалай бұзылып барады?! Сіздің адамдарға жақсылық
еткеннен басқа жазығыңыз жоқ қой. Сақ болыңыз, Лауия.
– Олар бұдан былай сендерді мазалай қоймас. Енді күз түскенде
ешқайда көшпей-ақ осында отыра беріңдер, — деді Демежан. — Ұлыққа
керегі мен екем ғой. Олармен өзім сөйлесермін.
Соны айтып, орнынан көтеріле берген. Кіші Жаң шынтақтай басын
көтеріп, қинала тіл қатты.
– Олар мені қанша ұрып қинаса да, сіз туралы бір ауыз жаман сөз айтқам
жоқ, қожайын. Сізді ақтайтын куə керек болса, біз дайынбыз...
Демежан рақметін айтты да, қоштасып шығып кетті. Ол өз басына төніп
келе жатқан қауіп бұлтының аумағы мен зіл салмағын енді ғана айқын
сезінгендей болды. Бəсе, Матен-амбы былтырдан бері мұны мазаламай,
неге жым-жылас жатып алды деп еді, буған айнала ор қазып, жан-жағын
тіміскілеп жүр екен ғой. Ұлықтардың қуып жүргені — кесілген айдардың
кегі, Абдыраның суы да емес, одан гөрі əлдеқайда тереңде жатыр екен.
Мұның іс-əрекетін жай халдайлармен арадағы қақтығыс деп қарамай, оған
басқаша түс бергісі келеді. Демек, ұлыққа Демежанды тек орнынан алып,
биліктен тайдыру аз, мұны өкіметке қарсы саяси қылмыскер ретінде, ауыр
жазаға тартпақ. Баяғыда жаны жай тапқан Ли-шансыңмен ағайынды
Жаңдарды бұған əкеп тіркеп отырғаны содан... Əй, бұл Матен-амбыдан
зұлымдық артылмас. Ли-шансың байғұстың ертерек өліп кеткені де дұрыс
болған екен-ау. Əйтпесе оны да əрі-бері сүйрелеп, азапқа салар ма еді,
қайтер еді.
Демежан сабақтан шығатын балаларды күтпестен, атына мінді де,
қасына ешкімді ертпей, жалғыз жүріп кетті. Басына қиын іс түсіп, ауыр
ойға батқан кезде осылай оңаша қалатын əдеті. Осы бетінде бірден ауылға
да бармай, бояуы қашқан сұрғылт далада жападан-жалғыз сенделіп көп
жүрді. Түстен кейін күн райы күрт бұзылып, аспан төрінде қорғасын түсті,
қазбауыр бұлттар жөңкіле бастаған. Құбыла жақтан сүйекті қапқан
ызғырық жел үріп тұр. Мына дүниенің тарлығын, өзінің шын жалғыз
екенін енді сезініп келеді. Тұла бойын құрсаған ашу-ызамен қоса, əлдебір
дəрменсіздік билеп алған. Осындайда қасынан табылып, ақыл қосатын
жанашыр дос та қалмаған екен-ау. Əншейінде төңірегінен шырқ үйіріліп
шықпайтын көп жандайшап, зəңгі-елубасылар да тым-тырыс, хабарласып
хал сұраған біреуі болсашы. «Неткен қатал жаза еді?! Не жазығым бар
еді?» — дей берді өзінен-өзі шиыршық атып.
Бір мезгілде маңайына барлап көз жіберсе, бұл Абдыра аңғарын өрлеп,
жоғарғы тау бөктеріне қарай шығып кетіпті. Мұнда қалай келіп қалғаны
белгісіз. Қозы көш жерде жатақ ауылдары, олардың астық маяларымен
көмкерілген қырмандары көрінеді... Басында оған Бөкеге барып
əңгімелесіп, шер тарқатысып қайтсам ба екен деген бір ой келген. Алайда
біраз жер жүргеннен кейін, ол райынан қайтып қалды. Ол қауыммен де біте
қайнасып кетпеген, əлдебір бөтендікті сезінді. Онда барғанда не бітіреді?
Ондағылар мұны асқар белім, сүйеніш-тірегім деп біледі. Оларға басына іс
түсіп, құты қашқан, жалғыз қалған біреу емес, таудан-тастан қайтпайтын,
құдырет күші қолында тұрған, мықты Демежан керек. Мына сүмірейген,
сынған қалпында олардың көзіне түсіп, жұрт жігерін жасытқанда не
мархадам табады? Бейшаралар мен қорғансыздар жатақ ауылдың өзінде де
толып жатыр. Жақсы ит өлімтігін көрсетпейді. Бұл енді ешкімге пəлесін
жұқтырмай, неде болса, тағдыр салған тауқыметті өзі көтеруі керек.
Ол жатақ ауылға қол созым жер қалғанда, ат басын кері бұрды. Бұл кезде
қорғасын бұлттар жер бауырлап, төмендей түсіп, сіркіреп жаңбыр жауа
бастаған. Арқан бойы жерден ары ештеңе көрінбей, айналаны тұман
тұмшалап алған. Желмен ерегескен суық жаңбыр бірте-бірте күшейіп,
сабалап бетке ұрғандай болады. Ауыл қай жақта қалды? Оның да бағдарын
біліп келе жатқан жоқ. Тізгінін бос ұстап, астындағы торы төбелді еркіне
жіберді. Арада қанша уақыт өткені белгісіз. Бір мезгілде қою тұман
жыртығынан ақ жолақ тартқан батыс жақтағы бозамық сəулеге қарап,
күннің кешкіріп қалғанын аңдады.
Ол осындай бұлыңғыр тұман арасында иесіз, жолсыз даламен тағы ұзақ
жүрді. Əйтеуір астындағы торы төбел алған бетінен жаңылмай тура келе
жатқан секілді. Жол-жөнекей не бір жүргінші, не ауыл қарасы көрінсеші.
Осынау тұманды, суық, сұрғылт дүниеде Демежанның бір өзі адасып
қалғандай. Қайда құрып кеткен бұлардың бəрі? Əншейінде кең далаға
сыймай қырқысып жүретін, иін тірескен ел қайда? Бəрі мұны жұртына
тастап, бір жаққа ауа көшіп кеткеннен аман ба? Бар ғой, қайда кетті дейсің.
Іргесіз ел тұманды күні көзге түсуші ме еді... Сай-сайда, жылға-жылғаның
бойында жауыннан қорғалап, үйлерінде отқа қақталып отырған шығар.
Бүгін нағыз қара қазанның қасында, бүлкілдеп қайнаған жас сорпаның
иісін сезініп, үйден шықпай отыратын күн. Бұған қарағанда, олардың
жағдайы əлдеқайда жақсы... Қайран ел дəл қазір өз үкірдайларының осынау
қалың жаңбырдың астында бас сұғатын пана таппай, қаңғырып жүргенін
білер ме екен?!
Бір мезетте кеш хабары білініп, айналаға кеугім түсе бастаған. Жауын
басылар емес, сорғалап үдей жауып тұр. Жер бедерін болжау да қиынға
айналып барады. Демежан барар бағыттан адасып, мүлде теріс кеткен
шығармын деп ойлаған... Жоқ, адаспапты. Əлден уақытта алдынан ит үрді.
Қою ымырттың арасынан от жылтылдап, дүңкиген киіз үйлердің сұлбасы
көрінді. Иə, торы төбел ауылды тура тауып келіпті. Далада ешкім жоқ, бəрі
де малдарын қоралап болған соң жаңбырдан қорғалап, ішке кіріп кеткені
байқалады.
Торы төбел қотанның төріндегі үлкен ақ үйлердің бірінің белдеуіне
тұмсық тіреді. Демежан аттан түсті. Өне бойының малмаңдай су болып,
сіресіңкіреп қалғанын сол кезде ғана байқады. Ат дүбірін естіп, іштен
шапан бүркенген бір əйел жүгіріп шыққан. Ырысқан екен. Мұның
қолындағы торы төбелдің шылбырын алып, белдеуге байлады. Қап, шын
адасқан екен-ау... Өзінің үлкен үйге түспей, отауға бұрылып кеткенін
Демежан енді білді.
– Көкесі-ау, мына қалың жаңбырдың астында қайдан жүрсіз? — деді
Ырысқан сыңғырлай үн қатып.
Демежан үндеген жоқ. Киіз үйдің есігін серпе ашып, ішке кірді.
Ырысқан мұның үстіндегі су киімдерін шешіп, тымағын, қамшысын алып,
жаны қалмай жүгіріп жүр. Дереу шам жағып, ақ отаудың ішін жайнатып
жіберді. Дəл ортадағы кішілеу қазан астында қу тезектің шоғы маздайды.
Демежан үстінен буы бұрқырап, отқа жақынырақ келіп отырды да,
алақанын қақтады.
– Балалар келді ме? — деді алаулаған қызыл шоқтан көз алмаған күйі.
– Е, олар келгелі қашан. Балалар жауынға ұрынбай ерте келді, — деді
Ырысқан қазан астына жаңадан тезек қалап жатып. — Апасы бүгін ұлының
оқуға барғанын қуаныш етіп, мал айтып сойған. Ауыл адамдары сол үлкен
үйде отыр-ау деймін.
«Апасы» деп отырғаны — Бибі ғой. Ырысқанның өз күндесі туралы
бұлай жылы-жылы сөйлеуі — татулыққа шақырғаны... Барлықтан келгелі
Демежанның бұл үйге бас сұғып отырғаны осы еді. Ырысқан соны əлдебір
жақсылыққа жорыса керек. Сырттан кірген күтуші əйел Сақыпқа қысқақысқа əмір беріп, аяғының ұшымен басып елпек қағады. Еңкейіп
қозғалғанда шолпысы сылдырап, алдына оратылып түсе берген тоқ
бұрымын арқасына қарай серпіп қояды. Бұл күнде жасы отыздың ішіне
енді ілінген, бəденді, жас əйелдің нағыз толысқан шағы еді. Сұңғақ келген
сұлу мүсіні жұмырлана түсіп, ақ құба, нұрлы жүзі алабұртқан ішкі сезім
əсерімен балбұл жанып, қазір тіпті ажарлана түскендей.
Демежан тоқалының көзді арбаған зипа бойына бір-екі рет ұрлана қарап
өтті де, назарын басқа жаққа бұрып əкетті. Көп қарай берсе көңілдегі
қыжыл, күдік-кірбеңнің бəрі ұмытылып, жүрегі құрғырдың майдай еріп
жүре берерін сезгендей, қайтадан тас бекініп алды.
Соңғы жылдары Ырысқанмен екі арасына бір салқын сызат түскен-ді.
Сол сызат бірте-бірте ұлғайып, өткел бермес, терең жарға айналып барады.
Алғаш қосылған кездегі тату-тəтті күндер, Бибі мен Ырысқан арасындағы
аңызға айналған сыйластық бұл күнде келмеске кеткендей. Обалы кəнеки,
Бибі байғұста кінə жоқ, пендешілік осы кіші əйелден шықты. Екі бала
дүниеге қалай келді солай, баяғы бет моншағы төгіліп тұратын, ибалы
Ырысқан күрт өзгеріп, бір күпірлік, астамшылыққа бой алдырып еді. Əлде
осы маңайдағы абысын-ажынның араға от салып, күш-күштегенінен болды
ма, жас əйел ауыл-аймақтың əлпештеп алақанға салғанын көтере алмай
қалды. Ырысқанның ойынша, от басының бүкіл билігі тек соның қолында
болуы керек. Бибінің жеке шаңырақ ұстап, байға да, балаға да ортақ
болғанын кешірмейді... Бəлкім, таразы басын тең ұстай алмаған
Демежаннын өз кінəсы да аз емес шығар. Əйелдердің əp қадамын аңдып,
үнемі бала-шағаның қасында отыруға мұның мұршасы болды ма. Қалың
елдің қамы деп жүріп, отбасын ойдан шығарып алыпты. Енді, міне, соның
сазайын тартып жүр. «Бақпаса мал кетеді, қарамаса қатын кетеді», — деген
осы.
Көп кешікпей күтуші əйел ас үй жақтан самауыр көтеріп əкеліп, төр
алдына дастарқан жасай бастаған. Жаңбыр астында қатты жаурап тоңып
келген Демежан үнсіз отырып шай ішті. Ырысқан оны əңгімеге тартқысы
келіп, мектептегі алғашқы сабақтың жайын сұрастырған. Оған да шешіле
қоймады, əйелінің сұрағына қысқа-қысқа жауап беріп, қабағын жазбаған
күйі отыра берді. Сол салқындықты Ырысқан да сезгендей. Мұндайда
оның да қылт ете қалатын əдеті. Тəкаппар, жас тоқал енді бұрынғыдай
елпілдеуін қойып, қанын ішіне тартып, безеріп алды. Өзің келіп
еңкеймесең, мен де саған оң шырай бере қоймаспын деп, егеске кеткені
белгілі.
Демежан Ырысқанның осындай безбүйрек қаттылығына қайран қалады.
Адамды адамға жақын ететін көңіл екен ғой. Көңілде жылу қалмаған
жерде, қойныңдағы əйедің де тас кесектей суық тарта береді. Тіпті жүрек
қызуы, тəн лəззаты да жан жақындығына кепілдік бере алмайды. Төсек
қызығын, əсіресе, əйел заты тез ұмытады. Мына Ырысқан — сондай
ұмытшақ əйелдердің бірі. Бұл байғұстың осал жері — төсек... Күн аралап
келетін өз кезегін тағатсыз көңілмен шыдамсыздана күтіп жүреді. Ел
жатып, шам сөнісімен желімдей жабысып, шырмауықтай оратылады. Сені
құшағына алып аймалаудан, тəн рахатын, төсек қызығын бөлісуден
жалықпайды. Өліп-өшіп, жеп қоя жаздап жатқан кездегі сөздерін естісең!..
Осыдан кейін тас жүрегі жібитін шығар, тіпті сен үшін жанын қиып,
құрбан боп кетер ме екен деп ойлайсың. Жоқ, олай емес, ертеңінде қарасаң,
өткен түннен белгі жоқ, бедірейген бетпақты көресің. Иə, мұндай əйелдің
саған бала тауып беруі де мүмкін. Бірақ ол да ерлі-зайыптының арасын
жақындата қоймайды. Құрсағындағы бала аманатқа қойылған зат сияқты.
Сол аманаттан құтылған күні қайтадан бостандыққа ұмтылады. Оған
қашанда өз басы қымбат. Сен үшін азап тартар, құрбандыққа барар жайы
жоқ.
Ал Бибі ше? Ол байғұстың жөні бөлек қой. Ол — өз басын ұмытқан,
күйеуі үшін бүкіл тірлігін пида қып шалған адам. Бибі — мұның өзі, əйел
бейнесіне айналып кеткен Демежанның екінші жартысы... Ал Ырысқан
бұған мүлде жат адам. Жан жүрегі, ет-бауыры араласпайтын, бүтіндей
бөлек дүние. Амалсыз тұтқынға түскен, орайы келгенде сенен өш алып,
қашып құтылудың жолын ойлап жүрген жаудың тұқымы секілді... Ал
осындай əйелдің өз еріне ең ақырына дейін адал боп қалуы мүмкін бе?
Осыны ойлағанда, Демежан бүйірінен шаншу ұстаған адамдай кіржің етіп,
тістеніп қалды. Əлдекім мұнын жүрегін шеңгеліне алып, аяусыз мытып,
қысып жіберген сияқтанды.
Осыдан он шақты күн бұрын, бұл Барлықта жүргенде, осы ауылға
Мамырбектің ұлы Тұрысбек үкірдай қонып кетіпті... Екі-үш жолдасымен
Шəуешектен шығып, еліне кетіп бара жатқанда жол-жөнекей соқса керек.
Демежанның ауылда жоқ екенін білмеді дейсің бе, күні бұрын естіп-біліп,
əдейі бұрылғанында күмəн жоқ. Жəне Бибі отырған үлкен үйге түспей, ат
басын бірден Ырысқанның отауына тіреген. Осында қона-түней жатып,
ертеңінде шалқар түсте аттаныпты. Сылтауы — Мамырбек аулы
Ырысқанға түп нағашы боп келеді-мыс... Қайран Бибі осыны көре тұра, бұл
келгенде тіс жарып ештеңе айтпады ғой. Демежан бұл хабарды жай сөз
арасында басқа біреуден естіп қалды.