Тағдыр - 31

Əсет сияқты өнерпаз адамдар жан жарасын жазып, сынған көңілді
бүтіндейді.
Бұлар əртүрлі əңгімемен тоғайдың шетіне дейін барып, одан кері
бұрылды. Сол маңнан алақанат сауысқандар шықылықтап, əлдебір жат
дыбыстан белгі бергендей болады. Көктұйғын да Демежанның аяғына
оралып, мазасыз қыңсылауын қоймай келе жатқан... «Апыр-ай, мына
байғұсқа не болды?» дегені сол еді. Кенет арт жақтарынан əлдекім қатқан
тулақты сабаумен салып қалғандай, тарс еткен бір дыбыс естілді. Екеуі де
селт етіп артына бұрылған.
– Біреу мылтық атты ғой. Тіпті таяудан шықты өзі, — деді Ли-шансың
əлгі дыбысты тез ажыратып. — Шекара жақын ба бұл жерден?
– Кемінде бес шақырымдай болар...
– Онда осы маңның бірінен атылды. Əлдебіреу аң атып жүр ме екен?
Дəл осы мезетте жаңағы тоғай жақтан тарс еткен мылтық даусы еделжедел екі рет шықты да, иесінің қасында келе жатқан Көктұйғын қаңқ ете
қалып, ұршықтай үйірілген беті құлап түсті. Демежан түкке түсінбей,
сілейіп тұрып қалған.
– Жат... жату керек! — Ли-шансың ышқына айғайлап, Демежанды жұлқа
тартып жықты да, оны денесімен жаба, өзі де құлай берді.
– Не? Не болды? — деді Демежан əлі де ештеңенің байыбына бара
алмай.
– Кім де болса бізді көздеп атты. Тоғайда жасырынған біреулер бар...
– Өзіңіз жараланып қалған жоқсыз ба? — Демежан қатты алқынып,
бозарып кеткен Ли-шансыңға қараған.
– Мен аманмын... Олар мені емес, сені көздеп атып тұр ғой, Демежан-ау!
Осы сəт ат тұяғының дүбірі естіліп, біреулер қастарына шауып
келгендей болған. Сауын биелерді өріске беттеткен жылқышылар екен.
Дереу аттарынан қарғып түсіп, екеуін сүйемелдеп орындарынан тұрғызды.
Мылтық даусын олар да естісе керек, бірақ ештемеге түсініп тұрған жоқ.
– Не болды, Демежан аға?
– Мылтық қай тұстан атылды? — деп алақтап айналаға қарай береді.
Дəл қастарында əлсіз ғана бүйірін соғып, сұлап жатқан Көктұйғынға
бұлар енді ғана назар аударып еді. Демежанның тұла бойы шіміркеніп
кетті. Ажал оғының өзін сүйемдей жерден сүйкеп өткенін ол енді ғана
айқын сезінгендей болды.
– Көрмей тұрсың ба? Мына тоғайдың ішінде жасырынып жатқан жау
бар. Тез ауылға хабарла. Бірнеше кісі атқа қонып, осы маңайды түгел сүзіп
шықсын! — деді жылқышыларға жарлық беріп.
Екі жігіттің бірі дереу ауыл жаққа қарай тұра шапты да, екіншісі аттың
басын тоғай жаққа бұрды. Демежан əлі де Көктұйғыннан көз ала алмай
тұрған. Байғұс тазының ет жаны шықпай, біразға дейін денесінен діріл
кетпей жатты да, артқы аяғын соңғы рет болар-болмас серпіп, тынышталып
қалды. Оқ оң жақ қолтығынан тиіп, сол жақ жауырынынан шығып кетіпті.
Қызыл жоса қан шөп басын бояп, қара жерге сіңіп жатыр. Айнала
шашылып жатқан қып-қызыл шұғынық гүлдер...
– Иттер-ай! Есіл жануардың обалына қалды-ау! — Демежан өксік
атқандай зор тұлғасын сілкіндіре күрсінді.
– Ештеңе етпес. Қайта өзіңнің аман қалғаныңа қуансайшы,—деді Лишансың оны жұбатып, — Саған кезелген оқ қой бұл... Иесі үшін мерт
болған, ит те болса киелі жануар екен.
– Бұл —сұмдық қой!.. Кім болды екен? Айтыңызшы: осыдан кейін қалай
өмір сүруге болады?
Демежан əлі де есін жия алмай сенделіп тұр. Ол өзіне қастық ойлайтын
жауларының көп екенін білетін. Бірақ дəл мынадай өлімге қияр деп
ойламаушы еді. Үрейден гөрі таңырқауы басым, түсініксіз бір күйге түсті.
– Алыстан келген жау емес. Бұл, сөз жоқ, халдайлардың ісі, — деді Лишансың. — Ашық жаулыққа көшкенін осыдан-ақ біле бер. Ши-амбы
кетісімен құтырынып шыға келгенін көрмейсің бе?!
Осы кезде айнала-төңірек айғай-сүреңге толып, ауыл жақтан «қайдақайда» дескен салт атты жігіттер шауып шықты. Олардың соңынан жаяужалпы шұбырған ер-əйел, бала-шаға көрінеді. Жаңағы жылқышылар
«үкірдайға біреулер оқ атыпты» дегеннен өзге жарытып ештеңе айтпаса
керек, есі шыққан жұрт өрге қарай өкпесі өшіп, жапа-тармағай тырмысып
келеді.
– Қап, əлгілер бүкіл елді дүрліктірген екен-ау! Жүріңіз, алдарынан
шығып көрініс берейік, — деді Демежан.
Аттылар мылтық даусы шыққан жақты бетке алып, тоғайға қарай шауып
кетті де, Демежан мен Ли-шансың алқынып жеткен ауыл адамдарының
қоршауында қалды. Басындағы жаулығын қолына ұстаған күйі құстай
ұшып, алдымен жеткен — Бибі еді. Ол жаңа «Демежанға біреулер оқ
атыпты» дегенді ести салысымен, сөз аяғын күтпей осылай қарай тұра
жүгірген-ді, содан қашан төбе басына жеткенше жан ұшырып, тырбына
берген. Ауыр шолпы таққан қос бұрымы беліне оралып, жүргізбей қойған
соң, жаулығымен қоса қолына жинап алыпты. Демежан алдынан шыға
келгенде, өз көзіне өзі сенбегендей, ессіз аңырып сəл тұрды да, өкпесі
өшіп, сенделектеген күйі күйеуінің иығына асыла кетті.
– Арыстаным-ай! Тірі екенсің ғой... Сені біреу атып кетті дегенде,
сорлаған жерім осы шығар деп, зəре-иманым қалмап еді. А, құдай,
ақсарбас! Бір жолға періштең қаққан екен ғой! — деп тас қып құшақтап,
айрылар емес. Бибінің қолын Демежанның өзі зорға ажыратты.
– Қой енді, жұрттан ұят болады... Əне, қайнағаларың қарап тұр!
Расында да, бұл кезде ауыл адамдары түгел жетіп, бұларды қоршап
алған-ды. Біреулері Көктұйғынның қасына барып, аударып-төңкеріп қарап
жатыр. Бірақ əлі түкке түсінбей, тұс-тұстан сұрақ жаудырып, оған жəне
өздері жауап беріп, тынық кешті бастарына көтерді.
– Мылтық қайдан атылды өзі?
– Тоғайда жасырынып, бұғып жатқан біреулер болған ғой, шамасы.
– Ел аман, жұрт тынышта бұл не деген масқара?!
– Апыр-ай десейші... Көзі қиып қалай атты екен?
– Көктұйғынның ажалына көрінген ғой.
– Бір келген қатер ғой. Бəрінен де үкірдайдың аман қалғанын айтсайшы,
— десіп араның ұясындай гу-гу етеді.
Бұл кезде күн ұясына кіріп, сай-салаға кеугім түсе бастаған-ды.
Демежан жиналған жұртқа жағалай көз салып, кіші əйелі Ырысқанды
іздеген. Бірақ, не үшін екен, сұлу тоқал еш жерден көрінбеді. «Жас неме
қорыққанынан жүрегі қозғалып, бірдемеге ұшырамаса жарады» деген бір
үрей де бас көтергендей болып еді. Бұл ойын сыртқа шығарып, Ырысқанды
сұрауға ыңғайсызданды да, жиналған көпшілікке қарап:
– Ау, халайық, бейуақытта бұл не тұрыс? Қатер деңіз, ұшық деңіз,
əйтеуір бір ажалдан қалғанымыз анық қой. Мына Бибінің жаңа осында
атаған ақсарбасы бар. Одан да үйге барып, соның басын мүжімейміз бе? —
деп өзі де күліп, жұртты да ду күлдірді.
Жігіттер кетпен-күрек əкеліп, өлген тазыны көмуге кіріскенде, басқалар
ауылға қарай бет алды. Қазір Демежан көңілінде, бір қатерден аман қалған
адамдарда болатын, қуаныш пен үрей аралас бір сезімдер алабұртады.
Кенет есіне əнеугүнгі Бодуха ламаның сөзі түсті. Қалмақ балгері бұған бал
ашып отырып, жеті күн, жеті ай, не жеті жылды қатерге санап, шарт еткен
жоқ па еді? Иə, дəл осылай деген... Іштей есептеп көріп еді, жеті емес,
бүгін сегізінші күн екен. Бұл не сонда? Тағдыр ма? Жауырыншының
айтқаны келмесе де, сандырағының дəл шыққаны қалай? Сол қалмақта бір
қасиет бар-ау не дегенмен. Егер оның айтқаны шын болса, ол қатерден бұл
өтті ғой. Илəйім, солай болсын. Басқа төнген пəле-жала осымен тынса
болғаны.
Бұлар ауылдың төріндегі үлкен ақ үйдің қасына келгенде, алдарынан
сылаңдай басып ЬІрысқан көрінді. Өңінде ешқандай үрей-қорқыныштан
белгі жоқ. Ештеңе болмағандай, өзінің əдемілігін бір сəт естен
шығармайтын əдетімен наздана күліп келеді.
– Иə, не боп қалды? Амансыздар ма, əйтеуір? — дейді сыңғырлай үн
қатып.
Демежан қанша сабыр сақтағанымен, көмейінде тұрған сөзді ірке алмай
қалды.
– Сені мұндай дəті берік деп кім ойлаған... Біз мұнда қырылып қала
жаздадық. Ал сенің тіпті бақайыңнан келетін емес қой? — деді даусынан
өкпе сызы аңғарылып.
Бірақ Ырысқанның оған бəлендей қысыла қоятын түрі жоқ. Сəл-пəл
қызарып, соның өзі ақ құба өңіне əдемі рең қосып, сынықси күлді де:
– Назымды ұйықтатайын деп, төсекке қисайғаным сол еді. Амандық
хабарыңды естіген соң, сабыр сақтап отырмыз, — деді ақталғандай болып.
— Не болды өзі? Көктұйғынды біреулер атып кеткен дей ме?
Демежан езу тартып, мұңая күрсінді.
– Иə, солай болды... Кім білген, Көктұйғынға өшігіп жүргендер көп екен
ғой. Иттер жасырынып келіп, есіл тазыны атып кетті, — деді Ырысқаннан
бетін бұра беріп.
Бұл кезде Бибі бастатқан əйелдер абыр-сабыр күйге түсіп, қарбаласып
жатқан. Майлық атасы қорадағы қойдың шетінен бір ақсарбас ісекті ұстап
əкеліп, жігіттердің біріне жəукемдетіп жатыр екен. Бибі Демежанның
қарсыласқанына қарамай, күннің қызыл шапағы тарамай тұрғанда, осы
ауылдағы сексенге келген кəрі əже Сəндібаланы ертіп келіп, жаңа сойылған
қойдың өкпесімен қақтырып, ұшықтатып жіберді.
Ымырт үйіріліп, қас қарайған мезгілде, мана атқа қонып, тұс-тұсқа
шауып кеткен жігіттер де қайтып оралды. Олар ауыл сыртындағы мойылды
сай мен одан арғы қалың жынысты қанша шарласа да, ештеңе таппай
қайтыпты. Біреулері көш жолымен бірнеше кезең асып, биік тұрғыдан
қарауылдап та байқаған екен, таяу маңнан ондай сөдегей-солпы қара-құра
көздеріне түсе қоймапты.
Ал Демежан осы бір үрейлі оқиғаны бұдан ары дабырайтпай, тезірек
басып тастауға тырысты. Бала-шаға, бауыр-туғанды уайымға салып,
қорқытпау үшін, өзін сырттай көңілді ұстап отырды. Көп кешікпей ауыл
адамдары осыдан бірер сағат бұрынғы дүрбелеңді ұмытып, басқа əңгімеге
айналып кетті. Үй иесінен жақында осы ауылға Əсет ақынның келетінін
естіп, соны бір алуан сөз қылды.
Бірақ Демежанның өз ішінде алай-дүлей ұйтқи соққан қара боран əлі
басылған жоқ еді. Басында оған ертең дереу қалаға жүріп кетіп, болған
оқиғаны ұлыққа мəлімдесем қайтеді деген бір ой келген. Бірақ ол ойынан
тез қайтып қалды. Мұны түсінетін, мұндай бассыздыққа тыйым салып,
тізгіндеп отыратын Ши-амбы болса жоқ. Оның орнында қалған
Шихалдайдың алдына мұң шағып, мүсəпірсіп барғысы келмеді. Өзінің
жалғыздығын, шын қорғансыз екенін енді сезгендей. Күздің қара суығында
ықтасын, қамсауы жоқ қара лашықта отырғандай, тіршіліктің жылуы кетіп,
бір түрлі сүренсіз тартты. Əншейінде жарасып тұратын балаларының
еркелігі, ойқастап кіріп-шығып жүрген Ырысқанның əсем сыңғыр күлкісі
де бүгін шаншудай қадалып, соның бəрі əлдебір дарақылық, беймазалық
сияқты көріне берген.
Өз басынан өткен қатердің тым жеңіл емес екенін ол қазір бір-ақ
адамның жүзінен оқығандай болады. Ол — айнымас жары Бибі ғана. Тек
соның ғана боталаған көзінен үрей таңбасы өшкен жоқ. Қайран Бибі,
ерекше жаратылған əулие адамсың ғой сен... Бибінің жаны мөлдір айна
тəрізді, бəрін жасырмай көрсетіп тұрады. Бұл күнде бүкіл ауылдың қамқор
анасына айналған Бибі мол ықылас-пейілімен қонақтарын да риза етіп,
оқта-текте күйеуіне қара көзін тұндыра қарап қоюды да ұмытпайды.
«Егер мен олай-бұлай болып кетсем, басқаларға ештеңе емес, осы
сорлыға қиын тиеді-ау!» деп толғанды Демежан ішінен. Мұндайда өзін
жан-тəнімен түсінетін, бұл үшін жанын қиюға əзір, осындай бір адамның
болғанына да шүкіршілік етіп еді. Бүгінгі түн кезегі тоқалдікі болса да, ол
Ырысқанның отауына бармай, Бибінің қасында қалып қойды...
Ал бұл кезде Ойжайлаудың терең шатқал, ұры сайларының біріне
бекінген екі салт атты ит тұмсығы өтпейтін қалың жыныстың арасынан
баспалап шығып, Қараүңгір аңғарындағы көш жолына келіп түсіп еді. Екеуі
де қара атқа мініп, қара киім кигендіктен, бетке жұғатындай қою түн
қараңғылығында бірінің сұлбасын бірі зорға ажыратып келеді. Олар артық
дыбыс шығармай, аттарын баяу бастырып, тың тыңдағандай ұрлана аяндап
келді де, бір-екі тұмсық айналған соң, қатты жүріспен төмен қарай
жарысып кетті.
Қара түнді жамылып, қаралы жолға шыққан бұл екі жанкешті —
Дохалдайдың інісі Бужыңха мен Ысқақ болатын. Бұлар аң қарауды желеу
етіп, тау ішіне осыдан екі күн бұрын шыққан-ды. Содан бері ешкімнің
көзіне түспей, жыныс тоғай, ұры сайларды паналап, бүгін таң ата, жұрт
шырт ұйқыда жатқанда, Демежан аулының тұсына келіп еді. Астындағы
аттарын бір-екі кезең астындағы қалың талдың ішіне матастырып қойып,
өздері ұрымтал жерге бұқпалап, жаяу жақындаған. Ысқақтың қалтасында
алтыатар наган, Бужыңханың қойнында іштен асынған шолақ мылтық бар.
Екеуі үйден ала шыққан азықтарын қажалап, қалың жыныстың ішінде күн
еңкейгенше сарылып ұзақ отырды. Демежанның қазір ауылда екені, оның
күнде кешке таман төбенің басына көтеріліп, осы тоғайдың шетіне дейін
серуендеп қайтатыны күні бұрын зерттеліп, əбден анықталған-ды.
Бұл екеуін мұндай қиын іске айдап салған — Дохалдай болатын. Ол
аймақ əміршісі Ши-амбының Ілеге аттанғанын жəне бұл сапардан қайтарқайтпасы неғайбыл екенін ести салысымен, Демежанға деген оқтаулы
мылтықты басып қалатын кезім осы деп шешкен. Əккі халдай таяуда
Байсерке оқиғасына байланысты Төртуыл жуандарының арасына тағы да
іріткі түсіп, ала ауыздыққа ұшыраған жағдайын да естіп-біліп отыр еді. Сол
жиыннан қатты ширығып қайтқан Ысқақ Байсеркені абақтыдан құтқарып
бер деп, Дохалдайды өзі іздеп келген-ді. Құланның қасынуына мылтық
басуы дəл келген осы қолайлы сəтті Дохалдай қолдан шығарғысы келмеді.
Ол тіпті құпиялықты қатаң сақтау үшін, бұл жолы басқа сыбайластарымен
де ақылдаспай, бірден іске кіріскен.
Дохалдай басында бұл қатерлі шаруаға Ысқақты жалғыз жіберуді
ойластырған. Бірақ жеме-жемге келгенде, оның өз басына тағы сеніп кете
алмады. Ұрыншақ, ожар неме бірдеңені бүлдіріп, қапылыста қолға түсіп
қалғандай болса, мұның бар құпиясын əшкерелеп, сатып кетуі де мүмкін
ғой... Сондықтан осындай қара ниетке көптен қолы қышып, құлшынып
жүрген бұзақы інісі Бужыңханы Ысқақтың қасына əдейі қосып еді.
Бужыңханың да ішкі есебі өзінде. Егер Ысқақ əлденеден ши шығарып, істі
бүлдіргендей болса, онда бұл сапардан ол тірі қайтпауға тиіс болатын.
Бəрі де алдын ала ойластырғандай оңына айналып келе жатқан. Бүгін
үкірдай аулында артық қонақ жоқ, ол өзінің күндегі дағдысынан
жаңылмауға тиіс... Иə, дəл солай болды. Демежан күн еңкейе бере төбе
басына көтерілді, қасында көп адам жоқ, сырт қаралдысы шағын, тəштиген
біреу еріп жүр. Сол екеуі тебе басында шошайып едəуір отырды. Одан
төменгі ой жақтан келе жатқан екі салт аттымен əңгімелесіп, тағы біраз
бөгелді... Сонан соң қасындағы қалаша киінген, сидалау серігін ертіп,
осылай қарай аяндады. Тіпті бері жақындап, мойылды тоғайдың шетіне
дейін келді. Екеуінің алды артын орап, бір көкала тазы жүйткіп жүр.
Бастабында бұлар əлгі сүмірейген арық адамның кім екенін біле алмай дал
болып еді, жақындағанда Бужыңха оны жазбай танып, мырс етіп күліп
жіберді. Баларақ кезінде мұның да Шəуешектегі қытай гимназиясында екіүш жыл оқығаны бар-тұғын. Бірақ оқуға мойны жар бермей, мектепті
бітірмей кеткен. Сонда өзіне сабақ берген, гимназия мүдірі Ли-шансың ғой
мынау... Араларында талай қызық оқиға болып еді. Ол туралы əңгіме айтып
жатуға қазір мұрша жоқ.
Əлгілердің таяп келгені сонша, түрі-түсі анық танылып, тіпті сөйлескен
сөздеріне дейін естіліп тұрды. Ысқақ пен Бужыңха қия бетте, үй орнындай
қалың аршаның түбінде жатқан-ды. Екеуі де қаруларын ыңғайлап, не де
болса ту сыртынан көздемек болып, аналардың ауылға қарай бұрылуын
күтті... Көк тазы бұлар жатқан тұсқа қарап, бір-екі рет үріп дыбыс
бергенде, жандары шығып кете жаздап, аршаның арасына бұға түскен.
Қайтадан бас көтергенде, Демежандар орнынан қозғалып бара жатыр екен.
Енді аз бөгелсе ұзап кететін түрі бар.
— Aт! — деді Бужыңха Ысқақты бүйірінен түртіп.
Дохалдайдың астыртын тапсыруы бойынша, оқты алдымен Ысқақ
шығаруға тиіс еді. Бужыңха тек анау мүлт кеткен жағдайда ғана қимылдауы
керек. Ысқақ көп қадалып көздегенімен, дəл атуға келгенде көзі жасаурап,
қолы қалтырап берекесі қашты. Бұрын иен далада екеуі талай нысана атып,
жаттыққан болатын. Енді не құдай ұрып тұрғаны белгісіз.
– Атсайшы, иттің баласы, не қып отырсың? — деп Бужыңха бұл жолы
оның бүйірінен қаттырақ түйіп жіберді. Өзі де шолақ бердеңкесін иығына
тіреп, оңтайлай берген.
Ысқақ бір емес, екі рет атты. Бірақ екі жолда да атқан оғы далаға кетті.
Сол кезде Демежан мен Ли-шансың қалт тұра қалып, артына бұрылған. Дəл
осы сəтте қақ жүректің басы деп, көздеп тұрып Бужыңханың өзі шүріппені
басып қалып еді... Одан арғысы бұлыңғыр. Əйтеуір, оқтың біреуге тигенін
біледі. Көктазының шоршып түскенін, сонан соң ана екеуінің де үймежүйме құлағанын көзі шалып қалды. Бұдан ары күтіп тұруға мұршалары
болған жоқ. Өйткені дəл осы мезгілде сол маңнан жылқышылар көрініп,
жаңағы жығылып жатқандарға қарай тұра шапқан. Бұл арада енді бөгелуге
жүректері дауаламай, орындарынан атып тұрып, қалың бүргеннің арасымен
бүкшеңдей жөнелген. Едəуір ұзап барып, арттарына бұрылып қарағанда,
жаңағы жерге біраз адамның жиналып қалғанын көрді. Арттарынан қуғын
шығатыны айтпаса да белгілі. Осы беттерінде бұлар тоғай ішіне бекітіп
қойған аттарының қасына келіп, қашан қараңғы түсіп, көз байланғанша,
сол жерде тырп етпей жатып алды.
Атылған оқтың Демежанға дарымай, қасындағы көк тазыға тигенін
бұлар кейін, қуғыншы жігіттердің сөзінен аңғарды. Екі қашқын бір қараңғы
қалтарыста, беймезгіл кісінеп белгі бермеу үшін тұмылдырық кигізіп
қойған аттарының шаужайынан ұстап, тың тыңдап отырған-ды. Ақшам
үйірілген шамада бір-екі салт атты бұлар жасырынған ұры сайдың
қабағына таман келді де, өзара самбырлап сөйлесіп кетті.
– Қой, көз байланып барады, қайтайық, — деді біреуі. — Оқыста бір
жерден шыға келіп, өзімізді жазым етіп жүрмесін.
– Мейлі, қайтсақ қайтайық. Əйтеуір, үкірдай аман қалды ғой, соған да
шүкіршілік, — деді екіншісі.
– Қайта, ажалы жоқ десейші. Адамға атылған оқтын, адасып барып, итке
тигенін көрмейсің бе?!
Осыдан кейін қуғыншылар аттарының басын кері бұрып, дүбірлері
бірте-бірте ұзап бара жатты. Неше күннен бергі еңбектерінің зая кеткенін
Ысқақ пен Бужыңха осы арада бір-ақ біліп еді. Сол қуыста тағы бір
сағаттай отырып, жер-дүниені қою қараңғылық тұмшалаған кезде ғана
орындарынан қозғалды. Бұл дəрменсіздіктері үшін, Дохалдай екеуінің де
маңдайларынан сипамайтыны белгілі. Қазір бұлар өзара ақылдасып, алдын
ала əзірлеп алған сөздерін іштей қайталап, жаттап келеді.
IX
Қараңғы түн артынан арайлап таң келетіні секілді, қытымыр қыс
артынан жадырап жаз келетіні секілді, бұл дүниеде жақсылық пен
жамандықтың, қуаныш пен қайғының үнемі орын алмасып, кезектесіп
отыратыны ғажап-ау. Осы сүреңсіз оқиғадан кейін арада бір апта өткенде,
Демежан ауылына Əсет келіп түсті. Адамдарды қайғы-мұңнан сейілтемін,
көңілдерде қатып жатқан шер-шеменді жібітемін деп, əнімен, сəнімен
думандата келіп еді.
Ұзақ сарғайып, төсек тартып жатқан науқас өзін құтқаратын тəуіпті
қалай күтсе, немесе қапыда қолға түскен қас батыр соңынан іздеп келер
елшіні қалай күтсе, Демежан да Əсетті дəл солай тағатсыздана күтіп еді.
Ол əнеугүнгі оқиғадан кейін ағайын арасының өнімсіз дауына, қау-көрік
сөзіне де араласпай, арыз айта келгендерді өз зəңгі, елубасыларына жіберіп,
үйден шықпай құсаланып жатып алған-ды... Кіші бесін кезінде ауылдың
түстік жағындағы қоңыр белден бір топ кісі бері қарай құлағанда, Демежан
əшейіндегі пандық, ірілігінен айрылып, үйде отырған жұртты бастап,
далаға өзі шықты. Даяшы жігіттер келген қонақтарды керме басында қарсы
алып, аттарын байлап жатқанда, ол біраз адаммен үй сыртында күтіп тұр
еді.
Басқалардан киім сəні бөлек, көп адамның қолпаш қоршауында келе
жатқан əншіні мұндағылар сонадайдан шырамытып тұрған-ды. Сол
құрметті қонақ жігіттердің қошеметтеп қолтығынан алуын күтпей-ақ, аттан
лып етіп өзі түсті де, шылбырын біреуге ұстата салып, тосып тұрған топқа
қарай аяндады. Басында жасыл төбелі құндыз бөрік, үстінде сол түстес,
мол пішілген, жеңіл жібек шапаны бар, орта бойлы, кең иықты, қара торы
жігіт Демежанды тура бетке алып, аппақ қаладай маржан тістерін көрсете,
ақсия күліп келеді екен. Екеуі ескі таныстарша, үш қайтара төс түйістіріп,
құшақтасып көрісті.
Өңінде тосырқау, не жатсыну жоқ, қайда жүрсе де өзін еркін сезінетін
Əсет бірінші боп тіл қатты. Сəл кейін шегініп, өзінен əлдеқайда биік
Демежанның зор тұлғасына сұқтана қарап алды да:
– Бəсе деймін-ау, мен ойлаған, менің қиялымдағы Демежан осындай
болса керек еді! Ақын қиялы алдамаған екен... Арыстан сынды ағамызға
құшағым толып, бір жасап қалдым- ау! — деп алғашқы əсерін ірікпей
айтып салды.
– Құдай берген бойымызбен құшақ толтыра жатармыз-ау. Ал көңіл
толтыра аламыз ба? Гəп осында ғой, Əсет, — деген Демежан да күле тіл
қатып — Қош келдің елімізге! Ақындық даңқын мен асқақ əнің бұл
Құлыстайды шарлап кеткелі қашан. Тек дидарыңды бір көруге зар едік.
Оның да сəті түсті-ау ақыры.
Əсеттің қасындағы адамдарға кезек енді тиіп еді. Бұл топтың ішінде
Ыбырай байбатша, Күдері, Бабалық бар екен. Олар да тұс-тұстан
жамырасып, бұрыннан білетін ауыл адамдарымен амандасып жатыр.
Бұлардан басқа ақынның қасына еріп жүрген əнші-жыршы жігіттер бар.
Барлығы дуылдасып, Əсетті ортаға ала, күні бұрын дайындап қойған қонақ
үйге қарай бет алды.
Қонақтар сегіз қанат, əсем ақ үйге кіріп, төр алдындағы қос-қабат кілем,
көрпе үстіне жайғасқан соң, аман саулық, жаңалық сұрасу одан ары
жалғасып кетті. Қазір Əсеттің қатарында отырған Ыбырай байбатша өзінің
орып сөйлейтін əдетімен Демежанға күле қарады да:
– Қалай, ауру-сырқау, дерт-дербезе, пəле-жаладан амансыздар ғой?
Көлденең ұшық, қауіп-қатер əмсе солай айналып өтсін! — деді аз сөзге көп
мағына сыйдырып.
Оның сөз лəмінен бұлардың жақында Демежан басына төнген қатерлі
оқиғаны естігені, бұл жолы Əсетке жай ілеспей, бір жағы дос пейілін
танытып, көңіл аулай келгені мəлім боп қалды. Бірақ Ыбырай көңілсіз
жайды одан ары қазбалаған жоқ. Əңгімені бүгінгі құрметті қонақтың
ыңғайына қарай бұрып əкетті.
– Қалаға Əсағаң келгелі, мына Бабалық екеуіміз сауданы да, одан түсетін
пайданы да былай жинап қойып, əншінің шашпауын көтеріп жүрміз... Бір
бес күндік алдамшы дүние ғой. Соның бəрін жинасақ, Əсеттің бір əніне
тати ма?! — деп өзінің серілік мінезіне басып, үй ішін желпіндіре түсті.
Əсет те алғашқы қауышу əсерімен, көңілдес, дос жігіттер ортасында
нұрлана толқып отырған-ды. Ол да іле жауап қатып:
– Иə, Ыбырайдың айтқаны рас. «Бір аймақтың ақшамен шай қайнатқан
байбатшасын өзіне қосшы етіп алған сенде де арман жоқ, Найманбай
баласы» деп кешеден бері мен де күніне үш уақ тəубе етіп келе жатырмын,
— деп көпшілікті ду күлдірді.
Сөз əлпеттеріне қарағанда, бұлардың қапада əлденеше күн бірге болып,
əзіл-қалжыңдары жарасып, тату дос адамдар боп кеткені көрініп тұр. Осы
отырғандардың ішінде Демежаннан жасы үлкені жоқ екен. Жөн сұраса
келгенде, Əсеттің өзі бұдан алты-жеті жас кіші болып шықты. Сүйегі —
Арғын, ежелгі ата жұрты Қарқаралы маңында көрінеді. Бірақ өзі Семей
өңірінде туған. Əкесі Найманбай біраз жыл сол қалада жұмыс істеп, одан
Мəмбет ішіндегі қайын жұртын сағалап, Бақтыға көшіп келгенде, Əсет
небəрі бес жасар бала екен. Бақтыда хат сауатын ашып, кейін Семейде
медреседе оқыпты. Əкесі оны молда болып шығады деп үміттенсе керек.
Бірақ ол əкесінің ол үмітін ақтамай, ер жете келе қолына домбыра алып,
біржола ақындық жолға түсіпті. Атақты Ырысжанмен айтысқанда, бұл əлі
жиырмаға тола қоймаған бота тірсек бозбала екен.
Əсет ашық-жарқын мінезбен көсіле сөйлеп, үй иесіне өз жайын
осылайша баян етіп келді де:
– Ер жігіттің бір елі — нағашы жұрты дейді ғой. Сонымен үйренген
жерді мекен қып тұрып жатырмыз, — деді жадырай түсіп. — Мекен
дегенде, жай түтін түтетіп, от жаққан жерімізді айтып отырмын. Əйтпесе,
сол Көктұма, Бақтыда анық бір ай тұрақтаған кезім болды ма екен? Арқа
мен Алатау, Алтай мен Тарбағатай — осы ұлан өлке ғой — менің мекенжайым... Ақ патша мен Еженханның тартып қойған сызығы да маған бөгет
бола алған жоқ. Сол сызықтың біресе он жағына, біресе сол жағына өтіп,
екі елді кезек жайлап жүріп жатқан жайым бар.
Демежан қонағының əңгімесін зейін қоя тыңдай отырып, бір сөздің
кезегінде бұрын оның сонша жерді шарлай жүріп, Төртуыл ішіне ат басын
бұра қоймағанын еске салып өткен. Шамырқанып қалған Əсет үй иесіне
жалт етіп бір қарады да, тез жұмсарды.
– Ол кінə екі жақтан бірдей болар, үкірдай, — деді езу тартып. — Мен өз
аяғымен ел қыдырып, сыпыра сауып жүрген ақын емеспін. «Шақырғаннан
қалма, шақырмағанға барма» деген атам қазақтың қағидасын берік
ұстанған адаммын.
– Онда кінə бізден болған екен... Соның есесін осы жолы айыпанжысымен қайтарармыз. Біздің елді əлі із түспеген, сонысы басылмаған
өрісім деп білерсің. Өз үніңді бір естуге құштар боп, шөлдеп отырған
халқың бар. Əн аңсаған жұртыңды дүниенің кір-қоқысынан тазартып,
желдетіп бір өтерсің! — деді Демежан да өзінің алғашқы сөзін жуыпшайғандай болып.
Бұл кезде төр алдына мол дастарқан жайылып, қымыз құйыла бастаған.
Мұндай құрметті қонақтарға қой сою қорлағандық болар еді. Əрқайсысы
бір-бір қойдың басын жеуге лайық сый кісілер бас қосқанда, қазақтың тай
соятын əдеті... Қонақтар қымыз ішіп отырғанда, екі жігіт қысырдың бір
жұнттай семіз, асау тайын есік алдына зорға сүйреп əкеліп, ақыннан бата
сұрады. Əсет қол жайып, бата жасауға ыңғайлана бергенде, қасында
отырған Ыбырай байбатша:
– Əсаға, осы жолы өлеңмен бата беріңізші. Осы арада қолма-қол туған
жаңа сөз болсыншы! — деп қалды.
Əсет көп бөгелген жоқ. Сəл ырғалып, қозғалақтап алды да, жайған
қолын түсірмеген қалпы, тақпақтап шұбырта жөнелді:
Алысқа кеткен даңқың бар, Ағайын берген нарқың бар, Демежан қойып
атыңды, Демесін күткен халқың бар. Азамат-ердің белгісі — Қиын-қыстау
күндерде Ақ алмастай жарқылдар. Жақсы сөз тауып айтпасам, Жабыдан
қандай парқым бар? Қадірлеп мені жатырсың, Қазақ пен ноғай, сартың бар,
Достарым қоршап тұрғанда, Ақ көңіл едім аңқылдар. Айғайға бүгін
басармын, Өлеңмен інжу шашармын, Көңілдеріңді бүгін таппасам, Көк
қасқа тайдың обалын Сол кезде маған артыңдар!
– Аумин, аллауакбар! — деп бетін сипады.
Отырғандар бірден дуылдасып кетті. Əр тұстан ақын өнеріне сүйінген
жұрттың:
– Ой, бəрекелді!
– Міне, қолма-қол суырып салған өлең деп осыны айт!
– Мына батаның өзі бір бестілік болды-ау! — дескен көтерме-қолпаш
сөздері естіледі.
Осылайша желікті көңілмен жақсы басталған бұл мəслихат түн жарымы
ауғанша бір толастаған жоқ. Отырыстың бас кезінде Күдері ғана шешілмей,
кірбең тарта берген. Қызыл шырайлы дөңгелек жүзінен уайым табы кетпей,
бір шытырман ой үстінде отыр еді. Шайдан кейін далаға шыққан бір
əредікте Демежанды оңашалап, қалада Əбдірасылдан естіген оқиғаның
жай-жапсарын сұрастырды.
– Бұл сұмдық қой, Демежан аға. Мен сол жайды естігелі мына дүниеден
түңіліп, өзімді қоярға жер таппадым, — деді ашумен тұтанғандай қызулана
сөйлеп.
Демежан жас досыңа мұң шаққандай күрсіне тіл қатты.
– Иə, ойда жоқта сондай бір іс болды. Соған осы күнге дейін өзім де
қайранмын. Сірə, менің жер басып жүргенім біреулерге ұнамайтын болуы
керек.
– Кімдер соны істеп жүрген? Өзіңіз кімнен күдіктенесіз?
– Бір жақтан жау келді дейсің бе. Халдайлардың ұйымдастырып жүрген
қастандығы да баяғы. Əлде олар Ысқақтың, не өшіккен Бөрі жігіттерінің
қолымен от көсеп отыр ма, кім білсін.
– Бөрі жігіттері дегенде, Байсеркенің өзі абақтыда жатыр. Басқаларының
қолынан ондай іс келе қояр ма екен?
– Сол Байсерке үшін өш алуы мүмкін ғой.
– Олардың беті қайтып қалды ғой. Мұндай іске батылы бара қоймас, —
деді Күдері. — Ал Ысқақ дегеніңіздің жаны бар. Бұл күнде Дохалдайдың
қара жорғасы Ысқақтың тақымында жүр. Екеуі төс қағысып, тамыр болған
деседі.
– Солай де. Ендеше, сол Ысқақтан-ақ келген екен. Дохалдай қара
жорғаны өлсе қолынан шығарар ма. Оның қолқасы да осал болмағаны да,
— деп Демежан да ойланып қалды.
– Олай болса тентекке тыйым керек. Ысқақты ағайын келесіне салайық,
— деген Күдері ширыға түсіп.
Алайда Демежанның дəл қазір ескі жараның аузын тырнап, сол бір
көңілсіз оқиғаны жаңғырта бергісі жоқ сияқты.
– Олай етуге қолымызда нақты дəлел жоқ қой. Əзірше асықпай қоя тұр,
— деді Күдеріге өзі тоқтау салып. — Жүр, одан да қонақтарға барайық.
Мына Əсет аттанып кеткенше, өзге дүниені ұмытайықшы. Əншінің өнерін
тамашалап, біз де бір желпінейік. Ертең Əбдірасыл екеуің осы төңіректегі
өнерпаз жастарды түгел жинаңдар. Əсет үнемі қолға түсе бере ме, тым
құрыса əнін үйреніп, сөзін жаттап қалсын, — деп Күдеріні ертіп, қонақ
үйге қарай бет алды.
Бірақ бұл күні алыстан ат соғып келген жолаушылар қонақасыдан аузы
босамай, көбінше əңгіме-дүкен құрып отырды да, он сауығын бастауға
асықпады. Бұлар бүгін келіп, ертең қайтатын қонақ емес, алда талай қызық
күндер бар. Əсет мана атқосшы жігіт үйге кіргізіп, керегенің басына іліп
қойған үкілі домбырасын алып, қонақ кəдесі ретінде, жай баяу дауыспен
қоңырлатып, екі-үш қана əн айтты да, бүгінше жұрт та соны қанағат тұтты.
Нағыз əн де, салтанатты сауық та ертеңінде басталып еді. Кешеден бері
жайлау үстінде шимандай жиі отырған қалың елге «үкірдай ауылына Əсет
келіпті» деген хабар түгел тарап, жайылып болған-ды. Қонақтар сəскелік
шайларын ішіп, одан қымызға отырған мезгілде, ақынды көріп қалуға
асыққан əн құмар əлеумет жан-жақтан құйыла бастады. Көп кешікпей-ақ
Əсет отырған сегіз қанат, үлкен ақ үйдің іші-сырты халыққа сыймай кетті.
Əншінің шабытын шақырып, арқасын қоздыратын да — осындай ұлы
жиын, қаумалаған қауым болса керек. Əсет те бүгін зар күйіне келіп,
томағасын сыпырған бүркіттей, қырланып сала беріп еді.
Қазір төр алдында отырған əншінің түр-сипаты, киім сəні де өзге
жұрттан ала бөтен. Əсілі, Əсет сал-серінің шұбатылған кестелі киімдерінен
гөрі қала сəнімен жүруді ұнататын. Үстінде жаңа үлгіде сұрғылт шұғадан
тігілген бешпет-шалбар, аяғында су жаңа хром етігі бар. Қисық жағалы,
жасыл жібек көйлегінің басқы түймелерін ағытып тастап, малдасын құрып,
үкілі домбырамен бірге құйылғандай қомданып алыпты. Əлде, қатты
айғайға басқанда шеке тамыры солқылдап, басы зеңіп кетпеу үшін тапқан
амалы ма, əн саларда құндыз бөркін шешіп, бір шаршы жібек орамалмен
кең маңдайын қаусыра, шарт түйіп байлап тастайды екен. Домбырасын
бебеу қақтырып, салалы саусақтары перне бойында əсем жорғалап, əн
тілегендей «жүр-жүрлетіп» алды да, бір мезгілде шығандап, шырқап кетті.
Қайсы əнді айтса да, алдымен, осылайша, ащы айғайға бір басып алатын
əдеті. Сол шақта сəл томпақтау біткен қоңырқай көздерінен от ұшқындап,
шықшытпен тұтасқан жуан мойны ісінгендей қабара түседі. Сол алғашқы
ащы айғай үстінде шырқау көкке шығып алып, біраз қалықтап тұрады да,
содан қайта сорғалап, майда бүлкіл желіске ауысады. Əн сазына балқыған
осындай сəттерінде əншейінде бұжырлау көрінетін қара торы жүзі