Тағдыр - 23

болыңдар. Төртуылда Демежаннан басқа жігіт құрып қалып па? — деп оны
төменірек отырған Байсерке де қостады.
Біреу тынық суға тас лақтырғандай, бəрі аңтарылып əлгі екеуінің бетіне
қараған. Аздан соң бұлардікі қиястықпен айтылған қисық сөз екенін
аңғарып, отырғандар дабырласып қалды. Ежебай, Тыныбайлар қатар үн
қатып:
– Шырағым-ау, Керімбайдың өзге балалары тіпті үкірдайлықтан дəметіп
жүрген жоқ қой.
– Əбдірасыл болса жас... Ал Сағымжан мен Сүйежан маңсаппен
жұмысы жоқ, жай шаруа баққан бейуаз жандар емес пе, — десіп жатты.
Осы кезде Ысқақ екі көзі қызара түсіп, өні өрт өшіргендей түтігіп алды
да, манадан бері басқалар аузы барып айта алмай отырған сол бір сұмдық
сөзді түйеден түскендей етіп, ақыры айтып салды.
– Ой, тəңір-ай, көрмей-білмей отырғандай несіне мүлəйімси қалдыңдар?
Демежан — Керімбайдың өз қанынан тараған қайбір бел баласы еді?
Тəңірдей табынғандарын — ойнастан туған шата емес пе... Төртуылдың
өзінен ұл тумағандай, шылбыр-тізгініңді қайдағы бір қаңғырған Керейге
ұстатайын дедіңдер ме?!
Жиналғандар Ысқақтан өзгені күтсе де, дəл мына сөзді күтпеген секілді.
Біреу бастарына қамшымен осып жібергендей, сілейіп отырып қалды.
Кейде жариялауға жатпайтын да шындықтар болады. Ысқақтың көйітіп
отырғаны — сол айтылмайтын шындық еді... Манадан бері бəрінің де
сыртқа шығара алмай, көмейінде қалдырған күлкіл осы болатын.
Керімбайдың тұсында бұл жайды біреу ауызға алмақ түгіл, солай деп
ойлаудың өзі күпірлік саналатын, аса құпия сыр еді. Енді, міне, жасқанатын
Керімбай болса кетті. Құлыптаулы қойманың аузын аша беруге болады.
Демежанның жай қатарда жүрген кезінде еленбей келген міні енді мойны
озып, билікке отыратын тұста қалайда алдынан шығуы керек.
Дегенмен, Ежебай, Берікбол сияқты үлкендер жаңағы сөзден қатты іш
жиып, үркіп қалып еді. Ежебай екі қолын алға соза, шалқалай беріп:
– Тəйт, не дейді мына кəпір?! Мал құлағы саңырау, бұл сөз қалсын
осында... Демежандай арысты өкпеге қисаң да, өзгеге қалай қиясың?
Керімбайдан тумаса да, кеше ол Ажардай бəйбішенің ақ сүтін емген бала
емес пе еді. Төртуыл болмаса, қыздан туған жиенің — бөтенің бе еді? —
деп Ысқақтан түңілгендей қатты кейіп, ұрсып тастаған.
Осы бір сөздің түбі жарыққа шыққанын іштерінен ұнатып қалса да,
Көксеген мен Тыныбай да сыпайылық салтынан аттап кете алмай:
– Қой, Ысқақ, мынауың нағыз жаудың айтатын сөзі ғой. Бұл сөзді ертең
Демежан естісе, тірідей көрге көмгенің ғой...
– Жұрт Демежандай азаматты қолдан жасай алмай отырса, сыртқа
тепкенің не қылғанын? — десіп Ысқақтың сөзін өрге бастырмай, əр жақтан
кеу-кеулеп сөккен болды.
Дегенмен, жаңағыдай бейбастақ сөзі үшін Ысқақты ешкім жазаға
тартпай, жай домбытып қана қоя салғандай көрініп еді. Соны анық сезген
Күдерінің көзіне жас толып, ызадан жылап жібере жаздады. Ол осы топтың
ішіндегі ең жасы болатын. «Ата тұрғанда іні сөйлегеннен без» деген
тəртіппен біразға дейін шыдап отырды да, бір кезде қасындағы Ысқақтың
бетіне жирене қарап:
– «Ақымақ басқа адырайған көз бітеді» деп, осы сенің түріңнен
шошушы ем. Неткен оңбаған едің?! Осырақ қоңыздай нəжіс сөзіңмен бүкіл
үйді былғадың-ау! — деп орнынан тұрып кетті.
Бірақ айтылған сөз — атылған оқпен тең. Ауыздан шыққан соң оны
қайтарып ала алмайсың. Ысқақтың сөзі əр жүректе өшпес дық қалдырғаны
анық. Осыдан кейін көп əңгіме болған жоқ. Жиналғандар Тыныбай үйінен
сыбағаларын үнсіз отырып жеді де, араларынан тағы бір өрт шығып кетпей
тұрғанда, тезірек атқа қонуға асықты. Басқалары бір топ болып, Керімбай
ауылына қайта бет алғанда, Ысқақ қасына Байсеркені ертіп, Сарыжиектегі
өз еліне қарай тартты.
Күдері бала күнінен Демежанды өзіне үлгі тұтып, қатты сыйлайтын-ды.
Оның дүниеге келген төтенше тағдыры, сəби шағы туралы ел аузынан емісеміс құлағы шалғанымен, соның егжей-тегжейіне мəн беріп, көңіл
аудармаған екен. Қайтар жолда Ежебайды оңашалап, жаңағы Ысқақ сөзінің
мəнісін сұрады. Сөйтсе мəселе былай болған екен ғой.
Түбін қуып келгенде, Демежан — Керімбайдың өз баласы емес,
Гулдерайым деген жалғыз қарындасынан туып қалған жиені екен. Осыдан
отыз үш, əлде отыз төрт жылдай бұрын Керімбайдың аулына Керейдің
Меркіт руынан бір жалқы жігіт келіп сіңеді. Онда Керей елінің бір бөлігі
Алтайдан ауып, Тарбағатайға жаңадан қоныс аударып жатқан кезі. Əлгі
жігіт өз елінде əлдеқалай істі болып, бой тасалап жүрген біреудің
əлпештеген жалғыз ұлы екен. Білетіндердің айтуынша, Алтайда елге жəбір
көрсеткен Маншыңның бір төресін мерт қылыпты-мыс деген сөз бар... Не
керек, аты-жөнін өзгерткен сол қашқын екі-үш жылдай Керімбайдың
жылқысын бағады. Өзі өте сымбатты, көрсе көз тоятын сұлу жігіт болса
керек. Қысқасы, сол жігіт үйренісе келе, Керімбайдың оң жақта жетіп
отырған қарындасы Гүлдерайым сұлумен астыртын көңіл қосады ғой...
Арада айлар өтеді. Ал Гүлдерайымның айттырып қойған жері болса да,
болашақ күйеуін менсінбей бұлғақтап жүрген кезі екен. Жылқышы жігіт
қызды көз көрмес, құлақ естімес тағы бір жаққа əкетпек болып, екеуі уəде
байласады. Егер аман тұрса уəдесін орындауы да мүмкін еді. Бірақ екі жас
ол армандарына жете алмайды. Қашқынның соныңа түсушілер оның қайда
жүргенін біліп қалады да, бір күні аяқ астынан қарулы шеріктер сау ете
түсіп, əлгі байғұсты ұстап əкетеді. Артында пұшайман күйге түсіп,
Гүлдерайым қалады еңіреп... Өйткені қыз ауыр аяқты еді. Қыздарының
нендей халге ұшырағанын үй-іші сонда бір-ақ біледі.
Ғашығынан айрылып, масқара күйге түскен Гүлдерайым суға да кетпек
болады, жартастан құлап, не асылып өлмек болып та талпынады. Бірақ
қызды күндіз-түні аңдып, соның бəрінен қорғап қалған — Ажар жеңгесі
еді. Ол Гүлдерайым қашан жүгінен арылып болғанша, ауыл-үйдің тіпті
ағайын-туыстың да көзіне көп түсірмей, оңаша үйде жасырып ұстайды.
Бұлар сол жылы қыста Барлықтағы мал отарында, ел ортасынан шалғай,
аулақта жүрген кезі болатын. Онда Ажардың да жас босанып, осы күнгі
Сүйежан деген ұлды емізіп жүрген кезі. Егер қайын сіңлісі аман-есен
босанып, қол аяғын бауырына алса, Ажар нəрестені өз бауырына салып,
өзім туып алдым десе де, оған сенбейтіндей көлденең көз жоқ еді.
Күткеніндей-ақ, Гүлдерайым көктемге жақын, ел Барлықтан қайтарда,
айы-күні жетіп босанып қалды. Көрсе көз тоятын, шекесі торсықтай ұл
тапты. Ажар баланын кіндігін өзі кесіп, жерден көтеріп алған беті
бауырына салып алды. Атын Сүйежанға ұйқастырып, Демежан қойды.
Баланы қалай асыраймын дейтін емес, омырауынан сүт саулап тұрған жас
əйел бір жастан асып қалған Сүйежанды емшектен шығарды да, оның
орнына Демежанды емізе берді... Кейін отардан мал қайтып, елге ел
қосылғанда, «Ажар емшек сүтімен көтеріп, Барлыққа барғанда тағы бір ұл
тауып алыпты», — десті жұрт. Маңайдағы ел «бауы берік болсын» айта
келіп, оның аяғы үлкен той-шілдеханаға ұласып кетіп еді.
Меркіт жігіті сол күйі хабар-ошарсыз кетті. Артынан көп кешікпей
Алтай мен Тарбағатайды шарпыған дүрбелең соғыс болып кетті де, оны
тектейтін де ешкім болған жоқ. Ал Гүлдерайым байғұстың толғағы ащылау
болып, туыт кезінде қансыраған жағдайы бар еді. Оған ғашық жігіттің
қайғысы қосылып, сүлеленген ауруға шалдықты да, сол беті оңала алмай,
келесі жылы қайтыс болды.
Сөйтіп, ерекше тағдыры бар күнəсыз сəби Керімбай мен Ажардың
бауырында қала берген. Екеуі оны өз балаларынан кем көрген жоқ. Тіпті
ықыластары соған көбірек ауып, көздерінің қарашығындай мəпелеп өсірді.
Істің ақиқатын ағайын арасы сезді, əрине. Бірақ соны білген адамдардың
өзі. Керімбай мен Ажарды сыйлағандықтан, бұл сырды сыртқа шығармай,
көкірек түкпірінде тас бекітіп, тығып тастаған болатын. Жылдар өте келе
белгісіз Меркіт жігіті де, Гүлдерайым да естен шығып, алыста қалған сол
бір тарих мүлде ұмытыла бастаған-ды. Енді, міне, көп жылдан кейін су
бетіне қалқып шыққан өкпедей сол қайғылы оқиға қайта жаңғырып отыр.
Мана Демежанды таза Төртуыл емес, Керей деп кемсіткенде, Ысқақтың
көкейінде тұрған түйіншек осы еді...
Мына əңгімені естігенде нəзік жанды Күдерінің ет жүрегі елжіреп,
Демежанға керемет жаны ашып кетті. Көз алдынан Меркіттің жұмбақ
жігіті мен бағы ашылмаған Гүлдерайым сұлу, екі ғашықтың арасынан туып
қалған жас нəресте кетпей қойды. «Апыр-ай, өзі бір дастанға сұранып
тұрған оқиға екен» деп ойлады Күдері. Бұрын Демежан бұған ылғи да
құдай бəрін бере салған, төрт құбыласы тең адамдай көрінуші еді. Сөйтсе,
ол кісінің де тағдырдан таршылық көрген жері көп екен ғой. Жаратушы
оған басқаның бəрін қиғанда, Төртуылдықты не қып қимады екен? Сол
үшін Демежан кінəлы ма? Төртуылдан туған кісі ұшпаққа шығатын болса,
жүр ғой осында ит те, құс та сол атты иемденіп... Солардың қайсысы қыр
асып, ел-жұртқа олжа салып жатыр? Төртуыл туын көтеретіндер — жаңағы
бас бұзар Ысқақ пен барымташы Байсерке ме? Адамдар бір рудың ғана
сойылын соғып, бір рудың ғана кісісі болып, өздерін неге сонша
кішірейтеді екен? Кімде-кім Төртуыл болудан бұрын, алдымен адам, азамат
болуы керек қой.
Жас жігіт, осылайша, көп ойланып, көп толғанды. Осы толғаныс үстінде
өзінін жүрер жол, ұстар бағытын да белгілеп алғандай болып еді... Ауылға
келсе, Демежанның ойында ештеңе жоқ, ертеңгі қонақ күту қамымен
жігіттерге қысқа-қысқа бұйрық беріп, өз бетінше қарбаласып жүр. Күдері
жақсы көретін ағасына іштегі шер-шеменін ақтарғысы, сыртта құрылып
жатқан тор барын ескерткісі келіп бір оқталды да, бірақ соны қалай
айтудың ретін таппай, бой тартып қалды.
Керімбайдың жетісін өткізуге қарап қалған Айтолқын бəйбіше де қазір
осында еді. Сезімтал ана бір əредікте баласының қасына келіп:
– Күдежан, бүгін қабағың пəс қой? Бір жерін ауырып жүрген жоқ па,
балам? — деген-ді.
Күдері бұл кісіге де шешіле қоймады:
– Апа-ай, бұл дүние неткен тар еді?! Ел дегеніміз — ел емес, жанып
тұрған тозақ, өз етін өзі жеген жыртқыш аң мекені екен ғой! — деді де, ары
қарай жұмған аузын ашпады...
Ертеңінде Керімбайдың жетісін беретін күні, анада жаназаға жиналған
жұрттың бəрі болмағанымен, біразы қайта құйыла бастаған. Түске қарай
бұлар күтпеген қызық жағдай болды. Аймақ орталығы Шəуешектен бірінің
артынан бірі екі үлкен топ келіп түсті. Керімбай қыстауының алды
аяқастынан кілең бір арғымақ аттар жегілген су жаңа, күймелі шаналарға
толып кеткен. Бұлардың алдыңғысы — Шəнішев бай, Мұрауыт бай, Хасен
ақсақал, Ыбырай байбатша, Ешен-Сейіт дамолла бастатқан қаладағы татарөзбектің білікті адамдары еді. Бұлар жəне жай келмеген, Шəуешектегі орыс
консулы Борнеманның жұмсауымен, Демежанға арнайы көңіл айту үшін
келген көрінеді.
Екінші топ — Шихалдай бастатқан жергілікті Маңшың төрелері. Қазақ
салтына жүйрік Ши-амбы қыр еліне осыларды əдейі жұмсай отырып,
Керімбайдың бата оқырына деп, өз атынан атан түйе, тайтұяқ жамбы
бастатқан бір тоғыз ақтық салыпты. Бұған қосымша, аймақ əміршісі сайлау
өткенше Төртуылдың бар билігі Демежанның қолында болатынын айтып,
өз қолымен грамота-хат жолдапты.
Мынаны көргенде атқамінер ел жуандарының көздері атыздай болып,
жүректері қол бойы төмен түсіп кетті. Мұның бəрін Ши-амбы жайдан-жай
істеп отырған жоқ, əрине. Мынадай қысылтаяң шақта Демежанның
бақталастарына əдейі қыр көрсетіп, «аяз əліңді біл, құмырсқа жолыңды
біл», — дегенді ишаралап ұқтырғаны. Өзгені қойшы, əшейінде Демежанды
атарға оқ таппай жүретін қызыл көз Шихалдайдың жетіп келуін көрмейсің
бе?!. Ол күні кеше Төртуыл жуандарының арасына жік салып, əрқайсысына
«ендігі үкірдай сенсің» деп жеке-жеке уəде беріп, жегі құрттай жеп жүрген
белгілі Шихалдай емес пе еді. Ол жəне жалғыз емес, артында айдары
тоқпақтай халдайлардың тұтас тобы бар. Ысқақтың қолтығына дым бүркіп,
Демежанға қарсы шүйлеп салып жүрген де — сол халдайлар... Бұл
жағдайды Ши-амбы сезбей отыр дейсің бе, жеті қырдың астындағыны
болжайтын көреген құмалақшыдай, ол да бəрін алдын ала екшеп біліп
отыр. Осы жолы Шихалдайды əдейі шақырып алып: «Керімбай аулына
менің орныма сен барасың» деп күштеп жіберген де — сол үлкен ұлықтың
өзі болатын.
Оны былай қойғанда, аттары бүкіл аймаққа мəлім қала байларының
мына келісінің өзі неге тұрады?! Əрқайсысы жеке-жеке таразыға түссе,
қазақтың тұтас бір руын басып кетпей ме, өздері жəне жай келмей, орыс
консулының сəлемін жеткізіп отырса... Ендеше, дəл қазір Демежанды
алатын жау жоқ екен. Оған оқ атып, қылыш сермегеніңмен ештеңе
дарымайды.
Төртуыл зəңгілерінің ішінде, тілге шешен болмаса да, табанының бүрі
бар алымдысы Көксеген еді. Сол бір əредікте құрдасы Тыныбайды
оңашалап:
– Байқайсың ба, істің беті қалай-қалай бұрылғанын? Біздің əнеугүннен
бергі əрекетіміз құр тұлыпқа мөңіреген, жай далбаса болып шықты ғой.
«Шалатын баланың бөксесі қисық келеді» деп, ұлықтың аузы қалай
қисайғанын енді аңғарған шығарсын? — деген-ді.
– Иə, несін айтасың, Керімбай баласынын бағы асып тұр екен, — деді
Тыныбай қызғанышымен бірге сүйінішін де жасырмай. — Өмірі басы
сəждеге тимеген кесіксіз Шихалдайдың өзі бата оқырға келіп отырса, ар
жағын сөз етіп керегі не?
– Төбесіндегі тоқпағы мықты боп тұр ғой. «Тоқпағы мықты болса, киіз
қазық жерге кірелі» дегенді естуін бар ма? — деп күлді Көксеген.
Расында да, бəрі де сол жұрт күткендей болып шықты. Керімбайдың
қырқы берілген соң, көкек айының ортасында Шəуешекте Төртуыл елінің
төтенше сайлауы өтті. Бұл кезде желдің қай бағытта соғарын аңдап қалған
ру басылары Демежанның маңайына қайтадан үйіріле бастаған-ды. Бұл
жолы жеңістің қолдан шығып кеткенін, оны ештеңемен түзетуге
болмайтынын жақсы түсінген зəңгі-елубасылар əзірше сыр алдырмай,
үкірдайлыққа бірден-бір кандидат — Демежанға амалсыз дауыс берді.
Бірақ аймақ əміршісі Ши-амбы олардың жəшікке салған шарларын
санаған да жоқ. Дауыс беру рəсімі өткен соң мінбеге көтерілді де, бүгіннен
бастап Төртуылдың жаңа үкірдайы Демежан деп жариялады. Дүйім елдің
көзінше оның басына өз қолымен Маңшың өкіметінің Уаң28 дəрежелес
шенін білдіретін, көк тасты дулығасын əкеп кигізді.
Алайда ел жуандарының ішінде қат-қабат қатып жатқан мұзды бұл да
еріте алған жоқ. Олар бəрібір өз үкірдайларының таза Төртуыл болмай,
бойында Керейдің қаны араласып жатқанын кешіре алмаған күйі тарады.
Нағыз айықпас жаулық, айқасар кезең алда тұр еді.

ҮШІНШІ БӨЛІМ
УАҚЫТ КЕРУЕНІ
I
Жылдар жылжып өтіп жатты. Арындап шапқан атты да, көздеп атқан
оқты да, тіпті арқырап аққан асау өзенді де ауыздықтап тоқтатуға болар.
Бірақ болашаққа қарай үдере жол тартқан уақыт керуенін кідірту ешкімнің
қолынан келмес. Ай артынан ай, күн артынан күн өтіп, жылдардың
жылжығаны өз алдына, əншейінде таусылмастай, бітпестей көрінетін тұтас
ғасырдың да өтетін, ауысатын кезі болады екен. Біреулерге алтын ғасыр,
енді біреулерге салқын ғасыр боп келсе де, жалпы тарих көшін тағы бір бел
асырып тастаған он тоғызыншы ғасыр да аяқталуға жақын еді. Алда сыры,
сыны бөлек, адамзатқа қандай сый тартары белгісіз, үміт пен арманға
жүкті, жаңа жиырмасыншы ғасыр есік қағып тұр.
Осы екі ғасырдың өларасында, яғни Ғайсаның туғанына 1900жыл, ең
соңғы Цин императоры Гуансюйдің таққа отырғанына 25 жыл толу
қарсанында, Шəуешек шаһары бір үлкен тойға дайындалып жатты. Той
иесі — жай əлдебіреу емес, Тарбағатай жəне Алтай аймақтарының əміршісі
Ши-амбының өзі. Биыл оны маңызы жағынан бір-бірінен кем түспейтін екі
бірдей мереке күтіп тұрған. Оның бірі — əміршінің жасы биыл жетпіске
толса, екіншісі — салынуы ширек ғасырға созылған қаладағы жаңа бекініс
— жамбылдың құрылысы осы көктемде аяқталып еді. Бұл бекіністің
мемлекет қорғанысына қаншалық қызмет ететінін кім білсін, əйтеуір
осынау шеткері аймақта «мынау бəлен ғасырда салынған» дейтіндей, бір
белгі боп қалатыны анық.
Былайша ешкімге тіс жарып, айта бермесе де, Ши-амбының да көкірегін
жарған үлкен-үлкен арманы болушы еді. Соңғы жылдары жүрегі нашарлап,
əртүрлі ауру айналдырып кеткендіктен, ол өзінің денсаулығын қатты
уайымдап, «тым құрыса жаңа ғасырға жетіп жығылсам-ау» дегенді көп
ойлайтын. Сонан кейін жатса-тұрса ойынан шықпай, үнемі алаң етіп келген
бір нəрсе — өзі бастаған қамал құрылысын жол ортада қалдырмай, қалайда
аяқтап шығу еді. Енді, міне, сол екі тілегі де орындалды. Сондықтан өз
өмірінің қорытындысы ретінде, осы мерекелердің басын қосып, бір үлкен
той өткізуді ұйғарған. Бірақ өзінің мүшел жасын онша дабыраламай,
көңілінде бүгіп қалды да, тойды негізінен жаңа жамбылдың бітуіне
арнамақ болды.
Көпті көрген көне көз Ши-амбы, қазір ойлап отырса, бір кісідей-ақ
бақытты өмір сүрген екен. Уақыт қалай тез өтеді?! Ол Шығыс Түркістанға
алғаш қызметке келгенде, қырықтың қырқасына жаңа ілініп, қылшылдап
тұрған жігіт еді. Ол кезде (тіпті бертінге дейін) астанада жүргендер үшін,
Шығыс Түркістан деген бейне бір жердің түбі, барса келмес құбыжықтай
көрінетін. Сондықтан бұл өлкеге көбінше сарайдағы сановниктерге ұнамай
қалған, не болмаса əлдеқалай жаза шеккен, жазықты адамдарды жіберетінді. Ол жылдары император Сяньфан өліп, жас мұрагер Тунжи таққа
отырған, ал жесір патшайым Цыси мұрагердің бас уəзірі-регентша болып
тағайындалған кез. Ши-амбы сарайдағы сыртқы істер палатасында, ұлы
князь Гунның (император Сяньфанның атасы) қарамағында қызмет істеп
жүріп жатқан. Бір күні бұл да қылдан тайып қалды. Ұлы князь Гунге
біреулер мұның сыртынан жамандап, жаңа əкімшілікке наразы адамдардың
бірі деп көрсетіпті. Содан ұлы князь бұған қандай жаза берсем екен деп сəл
ойланыпты да, көп басын қатырмай-ақ, Шығыс Түркістанға қызметке
баратындардың тізіміне қоса салыпты.
Сол жылы бұл өлкеде əлденеше жылға созылған ұйғыр-дүнген
дүрбелеңі басылып, көтеріліс тұсында бас сауғалап қашып кеткен Маншың
əкімдері енді-енді қайтадан оралып жатқан-ды. Солармен ілесіп, Ши-амбы
да Шығыс Түркістанға келді. Онда да мұны Үрімжіде, не Құлжада
қалдырмай, көшпенділер мекен еткен қиян түкпір Тарбағатайға жібердіау!.. Ши-амбының шошығаны сонша, «əй, құрыған жерім осы-ақ шығар»
деп ойлап еді. Қашан бұл билік басына отырып, бойы үйренгенше,
осындағы жабайылар қай күні етімді тірідей кескілеп, істікке шаншып
пісіріп жер екен деп зəресі ұшып, күтіп жүргені есінде... Сөйтсе, мұндағы
жұрт мұның етіне зəру болып, аш жүрген адамдар емес екен, алдындағы
малын айдай алмай жүрген, дүниедегі ең бай, əрі қой аузынан шөп алмас,
ең аңқау, жуас халық боп шықты. Қайта, керісінше, жаңа əміршінің
қаһарына ілігіп кетпейік деп, олар бұдан қорқып жүріпті. Қазір ойласа
соның бəрі көрген түс сияқты. Бұл қазақ ортасына келіп, жарым патша
атанып, ел билеп тұрғанына да, міне, отыз жылға жуық уақыт өтіпті.
Бəлкім, көк тəңірісінің бұған берген абыройы шығар, содан бері бұл
өлкеде бірде-бір қақтығыс, не елең етер ереуіл болмапты. Қой үстіне
бозторғай жұмыртқалаған, мамыржай бейбіт жылдар өтіпті...Ал осы уақыт
ішінде ішкі өлкелерде, сарай маңында қалған Маншың ұлықтарының
көрген күнін итке берсін. Олар содан бері өзара қырқысқан билік
таласынан, қан төгіс соғыстан, шет мемлекеттерден масқара болып
жеңілуден, соның айыпкер кінəлысын іздеп, бірін-бірі аттырыпшаптырудан көз ашқан жоқ. Айдарынан жел ескен небір көкжал төрелердің
басы жаңғырықта қалды... Ши-амбы қазір сол алмағайып, аласапыран
дүниеден өзін дер кезінде алып кетіп, осынау тыныш түкпірден бір-ақ
шығарған тағдырына дəн риза болып, күніне неше мəрте тəубе келтіреді.
Қазір астанадағы сарай маңында да кісі қызығатын ештеңе қалған жоқ.
Жесір патшайым Цыси билік жүргізген соңғы отыз жылдың ішінде
Маңшың өкіметінің беделі күрт құлдырап кетті ғой. Уақыт өткен сайын
Цин сарайы шет ел капиталының алдында тізе бүгуден көз ашпай,
мемлекет тізгінін ұстаудан да қалып бара жатыр. Əсіресе 1894-1895
жылдардағы қытай-жапон соғысында Маңшың əскерінің тас-талқан болып
жеңілуі зиялы қауым арасында күшті наразылық тасқынын тудырған. Көзі
ашық оқығандар монархиялық өкіметтен мүлде күдер үзіп, реформа
ұранын көтере бастады. Соңғы жылдары оқымысты философ Кан Ювэй
бастаған реформашылар қозғалысының тез етек алуы да осыдан болатын...
Бірақ бұл реформашылар істі төменнен бастауға халықты оятып алудан
қорықты да, өз идеяларын императордың көмегімен жүзеге асырмақшы
болды. Олар қытай үшін бірден-бір дұрыс жол деп конституциялық
монархияны таңдады. Кан Ювэйдің ұраны қызық еді. Ол: «Маньчжурлар
мен қытай ұлтының бірлігі, монарх пен халықтың бірлігі» деп жар салды.
Ал оның идеясының түп-төркіні осыдан жиырма бес ғасыр бұрын өткен
Конфуций ілімінде жатыр еді.
Ал Конфуций ілімін ұстанушылар Қытайдың алтын ғасыры өткен
тарихта қалды деп біледі. Адамдардың моральдық жағынан ең ұстамды
кезі, халықтың тұрмысы мен адамгершілік ақыл-ойы бір-біріне сайма-сай
келетін ең кемел шағы көне заманда жатыр деген ұғым бертінге дейін
үстемдік етті. Сондықтан да бүкіл қытай ұлты жылдар бойы жалтақтап
артына қараумен келе жатыр ғой... Кан Ювэйдің де бұл үрдісті аттап өтуге
мүмкіндігі жоқ. Бірақ ол Конфуций ілімін құрмет тұта отырып, оны жаңаша
түсіндіруге, оның прогресті жоққа шығармайтын тұстарын өз саясатына
пайдалануға тырысты. Еуропа елдерінің үлгісін мысалға ала отырып,
Қытайдағы оқу-ағарту жүйесін өзгертуге, қатып қалған «Багу стилін»
күшінен қалдыруға, ел ішінде өнеркəсіпті өркендетуге шақырды.
Бұл идеялар, əрине, жасы жиырма жетіге енді толып, ел тізгінін ендіенді қолға ала бастаған император Гуансюйге де əсер етпей қойған жоқ. Ол
жапондардан жеңілген масқара бітімнен кейін, ел ішінде өрши түскен
наразылықты қалайда бірдеңемен басуы керек еді. Өз үстемдігін сақтап
қалудың бірден-бір жолы реформашылармен одақ құру екенін ол да сезіне
бастаған. Император реформашы Кан Ювэймен достасып, жесір патшайым
Цысиге білдірмей, екеуі жасырын кездесіп жүрді.
Ақыры император Гуансюй осыдан екі-үш жыл бұрын, яғни 1898
жылдың жазында реформаны қабылдайтынын жариялап, едел-жедел
бірнеше дүркін жаңа указдар шығарды. Бұлардың ішінде: ағарту жүйесін
өзгерту, Багу стилін күшінен қалдыру, əскерді шет ел үлгісімен
қаруландыру, өндіріске кең жол ашу, шетел кітаптарын қытай тіліне
аударту, жас қыздардың аяғын таңуға тыйым салу... тағы басқа толып
жатқан мəселелер бар-тұғын. Бұл жаңалықтар бұқара халықтан жаппай
қолдау тауып, ел ішінде аз да болса серпіліс туғызған.
Өзі Цин сарайының сойыл соғар сүйеніші, таза қанды Маньчжур бола
тұра, бір қиырда жатқан Ши-амбы да реформаның əр қадамын бақылап,
кейбір өзгерістердің қажеттілігіне бұл да ден қоя бастап еді. Оның мұндай
көзқарасты жақтауына күнделікті өмірдің өзі, əсіресе, дамыған өнерлі ел
Ресеймен көрші отыруы игі əсерін тигізген. Қазір бұл басқарған Тарбағатай
өңіріне өркениеттің көп-көп жаңалықтары шығыстан емес, батыстан,
орыстардан келіп жатыр. Орыстар осыдан үш-төрт жыл бұрын Шəуешекке
телеграф əкеліп орнатты. Бұрын айлар бойы хабар-ошар ала алмайтын өз
астанасымен Ши-амбы қазір Ресей арқылы күнбе-күн тілдесетін болды.
Орыс саудасы мынау — жыл өткен сайын Шыңжанды керіп бара жатқан...
Міне, осының бəрі өз елінің патриотымын деп жүрген Маньчжур ұлығына
əсер етпеуі мүмкін емес-ті. Осындай кейбір реформалық өзгерістер
енгізбейінше, Цин династиясының өмірі ұзаққа бармайтынын Ши-амбыдай
сұңғыла саясатшы шалғайда жатып-ақ жақсы сезінген.
Бірақ, өкінішке орай, жарқ етіп жақсы басталған бұл жаңалық та ұзаққа
бармады ғой. Қытай тарихында «реформаның жүз күні» деп аталатын бір
қысқа кезең болды да, қала берді. Оның мəнісі былай болып еді.
Реформашы Кан Ювэй император Гуансюймен араласа жүріп, жаңа
идеяларды кедергісіз жүзеге асыру үшін, алдымен жесір патшайым Цысиді
биліктен тайдыру керек екенін талай рет дəлелдеп айтып жүрген. Өзіне
тізгін бермей, əлі де қысым жасағысы келетін нағашы апасынан ретін
тауып құтылу императордың өз ойында да болса керек. Тек соның амалын
таппай жүретін. Ал Кан Ювэй жесір патшайымның жаздық сарай Ихэюань
мен өзінің болашақ мавзолейін тұрғызуға қанша қаржы жұмсағанын
есептеп əкелгенде, Гуансюйдің төбе шашы тік тұрды. Осыдан кейін-ақ
император Гуансюй жесір патшайымнан қатты түңіліп, оны сарайдан
кетіруге, не болмаса «мырза қамаққа» алуға мықтап бел байлаған-ды.
Алайда жесір патшайым да оңай жау емес еді. Оны еті мен сүйегіне
дейін монархист, қарт сановник Ли Хунчжан мен армияның бас
қолбасшысы, əрі өзінің ежелгі ашынасы генерал Жун Лу қолдайды.
Бұлардың екеуі де ел ішінде өте беделді, қолдарында күш тұрған адамдар.
Ли Хунчжан — сарайдағы сыртқы істер палатасы мен астаналық Чжили
өлкесін қоса басқарып отырған нағыз көкжалдың өзі. Бұл —
дипломатиялық жұмыспен дүниенің төрт бұрышын талай шарлаған, 1894
жылы Екінші Николай таққа отырғанда Петербургқа барып, Ақ патшаға
құттықтау грамота тапсыратын Ли Хунчжан ғой баяғы. Сонда Қыстық
сарайдағы қабылдауда бүкіл қауым орындарынан тұрып, «Патшаны құдай
сақтай гөр!» деген өлеңді хормен айтқанда, былқ етпей орнында отырып
қалатын қызыл көз қырсықтың тап өзі... Ал Жун Лу болса бүкіл армияны
уысында ұстап отыр. Жесір патшайымды тақтан тайдыру үшін, алдымен
осы Жун Лудың көзін құрту керек еді.
Ол үшін император армиядағы тағы бір дөкейді өз жағына тартуы қажет.
Армиядағы білікті генералдардың арасында реформаны жақтайтын кім
бар дегенде, император Гуансюйдің назары ең алдымен Юань Шикайға
түсті. Бұл — көптен армия қатарында келе жатқан, өзі қытай ұлтынан
шыққан санаулы əскер басылардың бірі болатын. Алғаш рет Кореядағы
көтерілісті жаныштауда көзге түсіп, біраз жыл сол өлкенің билеушісі
болған. Кейін қытай-жапон соғысында жеңіліске ұшырап, Корея
жапондарға қарап кетті де, өлке бастығы астанаға абыройсыз оралған-ды.
Бірақ ол өзінің қамқоршысы Ли Хунчжанның көмегімен қайтадан санатқа
ілініп, осының алдында ғана жаңадан жасақталған төрт армияның біріне
қолбасы болып тағайындалған. Өзінше, ол да ел ішінде өнеркəсіптің
ұлғаюын жақтап, теміржол салуға, көмір кендерін ашуға капитал-қаржы
қосып жүретін. Ең бастысы, Юань Шикайдың тегі маньчжур емес, қытай
еді. Осының бəрін есепке алғанда, реформаны біреу жақтаса, сол Юань
Шиқай жақтайтын шығар деген бір үстірт ой белең алған.
Ақыры, 1898 жылы 14 қыркүйекте Тяньцзиннен арнайы шақыртылған
Юань Шикай император Гуансюйдің қабылдауында болады. Жесір
патшайымнан жасырын өткен осы бір оңаша кездесуде реформаның негізгі
мақсаты да, алдағы сарай төңкерісінің құпия жоспары да жан-жақты
талқыға түседі. Мұнда Юань Шикайға жүктелген міндет — Тяньцзинге
қайтып барысымен, бас қолбасшы Жун Лудың көзін жою, сонан соң көп
эскермен тез Пекинге оралып, жесір патшайым Цысиді тұтқындау болатын.
Егер осы тапсырманы мүлтіксіз орындаса, император Гуансюй оны
астаналық Чжили өлкесіне бастық етуге уəде беріп, соның белгісі ретінде
алтын құндақты қылыш тарту еткен... Тілі майда, əккі генерал
императордың алдында құрдай жорғалап, ертеңнен бастап іске кірісетінін
айтып, ант-су ішіп аттанып еді.
Бірақ ол былай шыға бере-ақ, император Гуансюйді сатып кетті. Сол
бетінде асығыс Тяньцзинге жетті де, арадағы əңгімені Бас қолбасшы Жун
Луге хабарлады. Генерал Жун Лу сасқанынан сол күні кеште пойызға
отырып, ертеңінде Пекинге келді де, астыртын дайындалып жатқан сарай
төңкерісінің жай-жапсарын Цысиге мəлімдеді... Одан ары не болатыны
белгілі: мына хабарды естігенде, алпыс үштегі жесір патшайым қаһарына
мініп, арыстанның қаншығындай шабынды. Ол дереу өзінің жеке
гвардиясына бұйрық берді де, 21-қыркүйек күні император Гуансюйді
қолға алды. Императордың бар қолынан келгені — өзінің досы Кан Ювэйді
Пекиннен қашырып үлгірген. Сөйтіп, реформаның бүкіл жоспары іске
аспай, жөргегінде құрып кетті.
Сол күннен бастап сарайдағы өкімет билігі қайтадан Цысидің қолына
көшіп еді. Қазір император Гуансюй Пекиндегі Наньхай көлінің ортасында,
шағын аралда мырза қамақта отыр. Тек император деген аты ғана
сақталған. Салтанатты қабылдау кездерінде, не жоғарғы император кеңесі
шақырылғанда сарайға келіп, жесір патшайымның қасында құр сүлдері
қалқайып отырады да, басқа уақытта əлгі аралдағы Иньтай деген жұпыны
сарайда қатаң күзет астында болады. Жесір патшайым оны өлтіріп те
тастар еді. Бірақ, амал не, маньчжур-қытай салтында əйелдің император
болуға қақысы жоқ...
Осының бəрін ойлағанда, Ши-амбының мұндағы өз жағдайына шүкірлік
етпеске əддісі жоқ еді. Қалай дегенмен, дəл қазір мұның халі император
Гуансюйдің жағдайынан гөрі əлдеқайда жақсы ғой. Мұнда билікке
таласып, атысып-шабысып жатқан ешкім жоқ. Бүкіл Шығыс Түркістанға
үкімі жүріп тұрған Іледегі жаңжұңнан кейінгі, Құлжа, Қашқар, Шəуешекте
билік құрған үш əміршінің бірі — осы Ши-амбы. Тек жатса-тұрса көк
тəңірісінен жалбарынып тілейтіні, ендігі қалған аз өмірін осынау шалғай
түкпірде пəле-жаласыз, тыныштықпен өткізсе болғаны.
Ши-амбы ішкі жақтағы кейбір достарынан хат алып тұрады. Солардың
айтуына қарағанда, Пекиндегі сарай маңын жағалаган, немесе орталық
өлкелерде басшы қызмет атқарып жүрген маньчжур əкімдерінің жағдайы
қазір де кісі қызығарлық болмаса керек. Үкімдар төрелердің бірталайы
кезінде реформашыларды жақтағаны үшін қудалауға ұшырапты. Аман
қалғандарының өзі ай сайын құбылып тұрған саяси науқандардың
қайсысына ілігіп кетеміз деп, қыл үстінде қылпылдап жүрген көрінеді.
Реформашылардың əлегінен енді құтылдық па деп жүргенде, император
сарайы тағы бір айықпас пəлеге душар болды. Сол 1898 жылдың күзінде
бүкіл Қытайды қамтыған Ихэтуаншылар көтерілісі бұрқ ете түсті.
Бастарына кілең қызыл орамал байлап, белдеріне қызыл баршадан белбеу
буынған шаруалар тұс-тұстан тасқын селдей қаптап, астанаға қарай
жорыққа аттанды. Көтерілістің басты мақсаты — Қытайдың ішкі
қалаларын керіп бара жатқан шетел капиталының тасқынын тоқтату
болатын. Баяғы 1840 жылғы «Апиын соғысынан» кейін-ақ, Еуропадағы ірі
мемлекеттер сауданың түр-түрін ұлғайтып, бүкіл ішкі Қытайды өз
тауарларымен жаулай бастаған-ды. Ал сексенінші жылдардағы қытайфранцуз соғысы мен тоқсаныншы жылдардағы қытай-жапон соғысынан
кейін, шет ел капиталистері бұл елдің қыр желкесіне біржола мініп алған.
Теңіз жағасындағы ірі порттар мен жол торабындағы үлкен қалалар
солардың қарауына көшті. Еуропалықтар Қытайдың экономикасын ғана өз
шеңгеліне алып қоймай, саяси-əлеуметтік, моральдық жағынан да қысым
көрсете бастап еді. Ірі қалаларда шіркеулер салынып, христиан дінін
уағыздаушы миссионерлер қаптап кетті. Оған қоса ел ішін ашаршылық
жайлап, сол жылы жеті ағайынды жұт қатар төнген. Осының бəрі жиналып,
жас шаруалар мен зиялы қауымның қатты қарсылығын туғызып еді. Олар
ең əуелде Шаңдун өлкесіндегі екі неміс миссионерін өлтірді де, сол
ұшқыннан лаулаған өрт кешікпей бүкіл Орталық Қытайды шарпыды.