Тағдыр - 05

Қызылбала. — Бəрі Əділбектен болыпты ғой. Бор батыр «Қабанбайдың
туын маған бер» деп сұрағанда, Əділбек намыстанып, бермей қалыпты.
Егер сол жолы туды бергенде, Бор сарыаяқтардың тұқымын тұздай құртып,
ішкеріге дейін қуып тастағандай екен.
Мұның бəрі ел аузындағы жай лақап, бос əңгіме ғой, əрине. Бірақ кім не
айтса соған сенетін қазекең: «қап, Əділбек балалық жасаған екен» деп, оған
да қатты өкініп жатыр.
Демежан жымиып күлді. Жас жігіт ол көтерілісті өз көзімен көрмесе де,
оның шығу төркінін де, жеңілу себебін де жақсы білетін еді. Қызылбаладай
аңғырт ағайынға түзету жасамай қала алмады.
– Мəселе туда тұрған жоқ-ау, ақсақал. Егер Қабекеннің туы ұрпақтарын
желеп-жебейтін болса, өзінін немересінің қолында тұрып-ақ қолдай бермей
ме... Істің төркіні мүлде басқада жатыр, — деп үлкендерді тегіс аузына
қаратып алды да, өз ойын жылдам таратып айтып кетті.
Жалпы, Шығыс Түркістанда 1864 жылы басталған дүнгендер
дүрбелеңінің шығу тегін түсіну үшін, Маншың империясының сол кездегі
ішкі-сыртқы жағдайына көз жіберу керек.
Шəуешек маңындағы аз санды келімсек дүнгендерді түртіп оятқан күш
не десеңіз, оның түп-төркіні сонау Гансу-Шынхайдағы дүнген көтерілісіне
барып жалғасады. Оның арғы жағын қаза берсең, Ішкі Қытайда əлденеше
өлкелерді қамтып, 1850-1865 жылға дейін созылған шаруалардың Тайпин
көтерілісімен кіндіктесіп жатыр. Өздерін жеке мемлекет деп жариялаған
осы «Тайпин тянгоның»13 дүмпуімен, а дегенде Гансу-Шыңхай
өлкелеріндегі қалың дүнген көтерілді де, оның лаулаған өрт ұшқыны келіп,
Шығыс Түркістандағы дүнгендер мен ұйғырларды шарпыды. Тасқындаған
халық қаһарына өкімет əскері төтеп бере алмай, Алтай, Тарбағатай, Іле
аймақтары уақытша көтерілісшілердің қолына қарап қалды. Ұлт-азаттық
жолындағы бұл күрес бара-бара бүкіл Қашқарияны қамтып, онда
Жақыпбек төре басқарған «Жеті шəрі» мемлекеті құрылып жатты. Бір
жағынан Еуропа елдерінің шапқыншылығына ұшырап, екінші жағынан өз
ішіндегі «Тайпин көтерілісін» басамыз деп əбден титықтаған Цин
империясы, енді бір бүйірден Шығыс Түркістандағы ұлттар бүлінгенде, не
істерін білмей қатты сасқаны рас еді. Енді олар уысынан шығып бара
жатқан Шыңжанды қандай құрбандықпен болса да ұстап қалуға
жанталасты. Өз күшінің жетпейтінін сезіп, амал жоқ, көрші мемлекеттен
көмек сұрауға мəжбүр болған. Құлжа жаңжұңының14 жаны қысылғанда
Жетісу генерал-губернаторы А. Г. Колпаковскийге үсті-үстіне хат жолдап,
өзінін көмекшісі Сохалдайды елшілікке жіберіп, Ресейден əскери көмек
сұрайтын кезі, міне, осы тұс болатын.
Ал бұл кезде Орта Азиядағы аймақтарды əлі де өз қарамағына толық
қаратып үлгермеген Ақ патша Хиуа, Қоқанмен іргелес Шығыс Түркістанда
өрши бастаған өртті оншалық ұната қоймай, қатты секем алып отырған.
Сондықтан Жоңғариядағы дүнген көтерілісін де, Қашқариядағы «Жеті
шəрі» мемлекетін де танығысы келмеді. Əлде Жақыпбектің Қоқанмен
қолтықтасқаны, «ғазауат соғысы» дегенді көп айта беретіні көңіліне
жақпады ма, əйтеуір, Ақ патша дəл іргесінде бықсыған ұнамсыз өртті
тезірек өшіргісі келді. 1871 жылы генерал Колпаковскийдің жақсы
қаруланған мол жасақпен Іледегі көтерілісшілерді қуып шығып, Құлжаға
келіп орнығуы осындай болашақты болжаған үлкен мақсаттан туып еді.
Осыдан кейін-ақ көтерілісшілердің бел омыртқасы үзіліп, əлсірей
берген. Бұл кезде қалың бұқараның қолдауына ие бола алмай, тек
ақсүйектер мен діншілдердің ғана тірегіне айналған Жақыпбектің «Жеті
шəрі» мемлекеті де құлдырап, өз ішінен іріп-шіри бастаған-ды. Нəтижеде
көп кешікпей «Жеті шəрі» өкіметі құлап, Шыңжанды Цин империясы
қайтадан өз қолына алды. Жер-жерге жазалаушы əскер аттанып, аз уақыт
ішінде солтүстік аймақтарды да көтерілісшілерден тазартты. Маншың
өкіметінің қаһарынан қорыққан Іледегі он мыңдаған тараншы ұйғырлар
мен дүнгендердің Ресей қарамағына көшіп өтуі, міне, осы кезде болып еді.
Қашанда патшаның қадірін патша біледі деген сол ғой. Көтеріліс кезінде
жандарын қоярға жер таппай, мойны қашық ішкі Қытайға өте алмай,
амалсыздан батысқа қарай жөңкілген жергілікті Маншың төрелері мен
халдайларды да Ақ патша өз қолтығына паналатты. Олар қашан ап-сап
басылғанша бірнеше жыл бойы Сарқант төңірегін мекендеп, Цин өкіметі
орныққаннан кейін ғана Шыңжаңға қайтып оралды...
Демежан осы жайларды қарапайым тілмен ұғынықты етіп, қысқаша
баяндап бергенде, ақсақалдар мəселенің байыбына енді барғандай,
бастарын изектесіп отырып қалды.
– Е-е, біз тек бетінен қалқып, бер жақтан қайтып жүр екенбіз ғой. Біздікі
əшейін «екі түйе сүйкенсе, ортасында шыбын өледі» дегеннің кері десейші,
— деді Сымайыл ырғала түсіп. — «Қасапшыға мал қайғы, қара ешкіге жан
қайғы». Құрбандыққа байланған қара лақ қанша тыпырласа да, пышаққа
ілінбей қоя ма?!
– Бəрінен де мына халдайлардың бағын айтсайшы: өздері ана жылы інге
кірген суырдай жоқ болып кетіп, кейін аяқ астынан қайтадан өріп шыға
келіп еді. Сөйтсек олар да өздеріне мықты пана тапқан екен ғой, — деп
Қызылбала да таң-тамаша болып отыр. — Қапылыста қолымызға жалғыз
Қара халдай ғана түспеді ме...
Қара халдайды айтқанда, бұл оқиғаға бұрыннан қанық жұрт ду етіп
күліп жіберді. Қан төгіс, қырғын соғыс арасында кейде күлкілі
жағдайлардың да болып тұратыны ғажап-ау. Қара халдай тағдыр тəлкегіне
ұшыраған сондай бір жан еді... Керімбай кенет Қызылбалаға қарап:
– Ақсақал, сол оқиғаның басы-қасында сіз болды дейді ғой. Қара
халдайды сүндетке жығып, сауабын алған өзіңіз емессіз бе? — деді
рахаттана күліп отырып.
– Жоға, оны істеп жүрген Салахидден қожа ғой, — деп Қызылбала
қызарақтап қалды.
Көтеріліс алғаш бүрк ете қалғанда, халдай біткен бас сауғалап, Шəуешек
пен Дөрбілжіндегі бекініске барып тығылды да, желігіп алған қазақтар
олардың иесіз қалған мал-мүлкін пышақ үстінен талапайға салып əкетіп
жатты. Матқапыда қолға түсіп, не қарсылық көрсетем деп шығынға
ұшырап кеткендері де болды. Дүние деген ыстық қой, арттағы онымұнысын жинап-терем деп жүріп, қапыда қалғандардың бірі — жаңағы
Қара халдай еді. Өзі басқалардай шіріген бай емес, орташа ғана дəулеті бар,
момын адам болатын. Көтерілісшілер қоршап келіп қалғанда, басына шын
зауал төнгенін бір-ақ түсінген Қара халдай өзін байлап алып, енді атқа
сүйретіп өлтірмек боп тұрған қазақтар мен дүнгендерге жалына бастайды.
– Бар байлығым — бір жанымның садағасы. Сендерге сұраусыз-ақ
үлестіріп берейін. Тек қасықтай қанымызды қия көріңдер! — деп осы
Қызылбаланың аяғын құшып, зар еңіреп жалбарынады.
Көп жылдан бері жақсы араласып, тамыр-таныс боп, керек кезінде
астық, шөп алып жүрген Қызылбала жеме-жемге келгенде Қара халдайды
өлімге қия алмайды. Ал былайша босатып қоя берудің қисыны тағы жоқ.
Енді не істеу керек? Сол сəт Қызылбаланың басына бір ой сап ете түседі
ғой.
– Бұл иттің баласын тірі қалдырудың бір ғана жолы бар. Бұл лағынет
бүгіннен бастап мəжуси дінінен безіп, бұтқа табынуды қойсын. Мұсылман
дініне кірсін, — дейді көпшілік атынан билік айтып. Қара халдай бұған да
көнеді.
– Дінге де кірейін. Сол үшін тіпті құран ұстап, ант ішейін. Тек
шыбындай жанымызды қалдырсаңдар болғаны...
Бұрын мұндайды көрмеген көпшілік ойланып қалады.
– Жоқ — дейді көтерілісшілердің бірі Қара халдайға қарап. — Сенің жай
құран ұстай салуын аздық етеді. Кім біледі, кəпір неме, ертең тағы айнып
кетіп жүресің бе. Мұсылман болу үшін сен қазір сүндетке отыруын керек.
Қара халдай мына үкімді естігенде, өң-түстен айрылып, қу шүберектей
ағарып кетеді. Бірақ келіспеске амалы жоқ еді.
– Жарайды, болсын, — дейді көпшілікке қарап. — Қайтейін, бастан
құлақ садаға... Тек қолы жеңіл, білетін біреулерің отырғызыңдар.
Сол-ақ мұң екен, желігіп алған жұрт сол кезде қырықтың ішін аралап
кеткен Қара халдай мен оның ер жетіп қалған екі ұлын сүйреп ала
жөнеледі. Сол арада ер адамды қолма-қол мұсылман қып жіберетін
пішпеші қожа да табыла кетеді. Содан, не керек, Қара халдайды
балаларымен бірлікте өз үйінің төріне қаз қатар жатқызып қояды да, ел
аралап жүретін Салахидден қожа өтпейтін ұстарамен қидалап отырып,
үшеуін зорға мұсылман етеді...
Сібе жұрты айтқан сөзінен қайтпайтын бір беткей, жəйіл болады деуші
еді, сол рас екен. Сол күннен бастап Қара халдай уəдесінде тұрып,
мұсылмандық жолына түсті. Тіпті, Маншың өкіметі қайтып келгеннен
кейін де сол жолдан тайған жоқ. Қазір жəдеген сопының өзі. Ораза
ұстайды, намаз оқиды. Жұма күні мешіттен қалмайды... Тек бір ұтылған
жері — халдайлык дəрежемен қош айтысуға тура келді. Қазіргі аты —
Қарабек. Əйелі, бала-шағасына дейін өздеріне қазақша ат қойып алған.
Жалпы, алпысыншы жылдардағы көтерілістен қалған бір белгі болса, ол
осы Қарабек шаңырағында қалып еді...
Қонақтар осындай кеу-кеу əңгімемен ет жеп, қымыз ішіп, далаға
шыққанда, түн ортасы ауып кеткен еді. Ертең ұзақ жол күтіп тұр. Асқа
аттанатын жолаушылар суытқан көліктерін отқа қойып, ертерек жатудың
қамына кірісті.
Өз отауына беттеген Демежанды Керімбай қасына шақырып, үлкен үйге
қарай ертіп жүрді. Екеуі оңаша қалған сəтте Демежан Ши-амбының айтқан
сəлемін əкесіне түгел жеткізген. Алдағы шекара бөлісі туралы өз ойларын
да ірікпей ортаға салған. Керімбай ойланып қалды. Tөp алдындағы қара ала
сырмақты бүгін көргендей, соның оюларын сызғылап біраз отырды да,
түбегейлі жауап беруге асықпай:
– Ертеңгі Отыншының асына бізбен бірге сенің де барып қайтқаның
дұрыс шығар, — деді баласына барлай қарап. — Ел көресің, жер көресің.
Асқа əр ұлыстың игі жақсылары түгел жиналады, солармен танысасың. Бұл
астың тағы бір қажет жағы болып тұр. Ел мен ел бөлінгелі жатқанда, бізден
басқа жұрттың ауқымы қалай екен, соны білуіміз керек. «Жалғыз жүріп
жол тапқанша, көппен бірге адас» дейді ғой. Ши-амбыға қайтарар жауапты
сонан кейін ақылдасып көрерміз.
Əкесінің сөзі орынды еді. Демежан қарсы болған жоқ. Сонымен ертеңгі
асқа ол да жұртпен бірге жүретін болды.
V
Ертеңінде ұлы сəске кезінде Төртуылдың əр руынан құралған жиыны
елу-алпыс қаралы кісі атқа қонып, Мəмбетке қарай жол тартты. Ac —
аттынікі, той — тондынікі. Бұл топқа, əрине, былайғы көп малшы-қосшы,
шабан-шардақ, бейнетқор қауым ілесе алған жоқ. Əр ауылдың сүт бетінде
қаймағы, серісі мен серкесі саналатындар ғана сұрыпталып шығып еді.
Үстеріне бір киер тəуір киімдерін киісіп, астарына ер-тұрманы сайлы
сəйгүлік аттар мініскен. Бұлар бірін-бірі тосып алатын межелі жерге сəл
аялдап, бас-аяғымыз жиналып болды-ау деген мезгілде, Керімбай мен
Сымайылды алға сала, дүрмекті топ болып, дүрк қозғалып жүріп кетті.
Араларында ертеңгі аста ел намысын қорғайтын, үкілеген жүйріктері
мен осы елде жауырыны жерге тимей жүрген палуан жігіттері де бар.
Желіккен топ енді соларды ортаға ала шоғыр-шоғыр болып, ошарыла
жортып келеді. Дəмелі бəйге аттардың ішінде Сымайылдың атақты
Нарқызылы мен Керімбайдың сүліктей сұлу мүсінді қара қасқасы бар еді.
Ендігі бір алуан əңгіме сол екі аттың төңірегіне ойысып, əрқайсысының
қай жарыста қалай озғаны жайында ұзақ сонар сөз болды. Нарқызылдың
қазір шау тартып қартая бастағаны, бұл жолғы үміттің қара қасқада екендігі
жөнінде де айтылмай қалған жоқ.
Орта тұстағы бір қызу топтың арасында ертеңгі күреске сайланып
шыққан екі дəу — Бөке мен Байсерке келе жатыр. Бөке — бұл күнде
қырықтың ішін аралап кеткен, соңғы жылдары ептеп толыса бастаған,
бақан бойлы, атан жілік алыптың өзі еді. Түйедей жалдас торының үстінде
былайғы жұрттан иығы асып, төбедей болып тіпті оқшау көрінеді. Əзірге
көршілес отырған Төртуыл мен Жұмық ішінде Бөкенің жаурынын жерге
тигізген ешкім жоқ. Тек осыдан екі-үш жыл бұрын Керей ішіндегі бір аста
Мамырбек төренің бас палуанымен итжығыс түсіп, оның арты үлкен дауға
айналып кете жаздады. Дегенмен бұрынғы атағы бар, алыстан келген сый
қонақтығы бар, бас бəйге Бөкеге тиген. Содан бері ол: «менің бағым қайта
бастапты, күресті қойдым» деп жүретін. Осы сапарға шығар алдында да
Бөке: «Биыл денсаулығым болыңқырамай жүр» деп көп тартынып еді,
Керімбай онысын тыңдамай зорлап алып шыққан.
Ал Байсерке одан əлдеқайда кіші, ұзаса отыздарға енді ілінген, əлі беті
қайтпаған кейінгі жас перілердің бірі еді. Бұл да ұзын бойлы, жалпақ
жауырынды, жуан сіңір, сүйекті жігіт. Астындағы жіңішке жиреннің белін
қайыстырып, екі тізесі аттың мойынымен жағаласып, ер үстіне бүктетіліп
зорға сыйып отыр. Бұрын ат үсті шайқасында, көкпар мен аударыспақта
аты шығып жүргенімен, Байсерке күреске түсіп күш сынаса қоймаған-ды.
Өткен жылы құдай абырой беріп, Абдырадағы сібе-солаңның атақты
палуаны Байбатты алып ұрғаннан бері жас жігіттің даңқы аспанға ұшты да
кетті. Ілбат-Байбат аталатын ағайынды екі дəу көп жылдан бері ешкімді бет
қаратпай жүреді екен. Əсіресе Байбат туралы алып қашты əңгіме тіпті көп:
оның қырмандағы екі шаңтасты екі қолтығына қысып жүре беретіні, астық
толы алты пұттық ала қапты тісімен тістеп, көз көрім жерге апаратыны
жайында неше түрлі дақпырт тараған. Айтты-айтпады, Байбат — денесі
үйеңкінің түбіндей төртпақ, мықыр келген, ата салты бойынша, төбесіне
тоқпақтай айдар қойып жүретін, нағыз шойқараның өзі еді. Сол Байбат осы
төңірек түгел қатысқан сібе-солаңның «көк шыбық» аталатын мейрамында
төбедей болып, ортада тұрып алмасы бар ма. Оның мына түрін көрген
жұрттың қарадай зəресі ұшып, белдесетін адам шықпады. Қазақ жағы
жасыңқырап, онсыз да өздеріне жан теңгермей кеуде қағып жүретін
халдайлар тобы тіпті əспенсіп, бел алып бара жатты. Үлкен қара
арғымақтың үстінде шіреніп тұрған Бахалдай:
– Иə, шама-шарықтарыңа да қарағандарың жөн. Араларынан белдесуге
жарайтын жігіт шықпаса, құр намыстанғанда не бітіресіңдер? Одан да
уақыт оздырмай бəйгемізді беріңдер, — дегенді ашық айтты.
Осы сəтте Сымайыл зəңгі шыдай алмай кетіп, топ ішінде тұрған
Байсеркенің қасына тебініп жетіп келген.
– Бөденедей бүрісіп не қып тұрсыңдар, өңшең ез? Осы тойға еркек
болып келіп, қатын боп қайтпақсыңдар ма? Сен туғанда да шешен бір қой
қалжа жеген. Қиын қылса қабырғаңды сындырар; кəне, шық майданға! —
деген қатал бұйрықпен.
Байсерке де үлкендер жағынан осындай бір намысқа тиер өмірбұйрықты күтіп тұрды ма екен, дереу үстіндегі шекпенін жұлып тастап,
ортаға атылып шыға берген.
Келсең-кел деп дайын тұрған Байбат сүзеген бұқадай жер көшіріп,
күректей қолымен құмдауыт топырақты көсіп алып, көкке қарай шашып
жіберді де, екеуі шаппа-шап ұстаса кетті. Байсеркенің бойы биіктеу
көрінгенімен, ананың қасында талдырмаш бала секілді. Дию неме жас
жігітті тықсырып əкетіп барады. Ыңғайы келсе оң жамбасқа таман əкелмек
тəрізді. Бірақ Байсерке ол əдісіне келтірмей, шаптан тіреп, ананы өзіне
жақындатпай жүр. Осылайша қарсыласының арының басып, титықтатып
алмақ секілді... Бір мезетте, Байбаттың қолы белбеуден сусып шығып
кеткен бір сəтте, «əуп» деп күш ала айғайлаған қатты дауыс естілді.
Байсерке көз ілеспес жылдамдықпен жүгіне беріп, Байбаттың ашасынан
шап беріп ұстады да, сол күйі ес жиғызбай, басынан асыра тік көтеріп
əкетті. Қара құстай қалбаң қақтырып, бір-екі рет айналдырды да, бар
салмағымен қара жерге қатты ұрып жіберді. Байсерке бақталасының
басынан аттап былай шыға бергенде, Байбат сол жерде əлі қозғалмай
жатыр еді. Есі ауып қалса керек, қазақтар өз палуанын көтермелеп ала
жөнелгенде ғана, бет-аузы шаң-шаң болып орнынан тұрып жатты...
Байсеркенің атын шығарған алғашқы белдесуі, міне, осылай өтіп еді.
Ертеңгі аста кəрі тарлан Бөке мен жас пері Байсеркенің қайсысының
маңдайы жарылып тұр екен? Көпшілік соған жеткенше асығып келеді...
Отыншының ауылы осыдан күншілік жерде, Барлықтың Алакөлге қарай
салбыраған тұмсығында, Көкадырда отырған-ды. Төртуыл тобы жол бойы
еш жерде аялдамастан суыт жүріп отырып, күн екіндіге таман еңкейе
бергенде, асқа тігілген қалың ауылдың үстінен шықты. Бұлақ бойындағы
көк жасанды жағалата, əр жерге шоғырландыра, қотандай қондырылған
киіз үйлердің саны, əй, жетпіс-сексеннен кем болмас. Өңкей бір жаңа үзік,
дөдегелі, жұмыртқадай ақ үйлер. Отыншыдай арыстың ең соңғы мерекесін
аз ауыл Туматай емес, исі Мəмбет болып көтеріп алғаны көрініп тұр. Бұл
астың ел жайлауға шықпай, ел мен елдің арасы қашықтамай тұрғанда,
мынадай кең, жайлы қоныста берілуі де алдын ала ойластырылған, берекелі
елдің берік байламы тəрізді.
Төртуыл кісілері қалың нөпір боп ауылға тақай бергенде, алдарынан
кілең жорға мінген кереші жігіттер шауып шықты. Алда келе жатқан
Сымайыл мен Керімбайға сəлем беріп, жөн сұрасқаннан кейін, қонақтарды
төбе басында оқшау тұрған шағын топқа қарай бастап жүрді. Бұл жерде
Мəмбеттің бүгінгі бетке ұстарлары, былайша айтқанда, осы астың иелері
тұр еді. Іштерінде Тоқыр би, Əділбек, Жалбағай, Түйеші, Отыншының өз
немересі Шəйі, Бапының Жамангөзі, тағы басқа білікті кісілер бар.
Сымайыл, Керімбайлар тобы алдымен сол ас иелеріне сəлем беріп, «дұға
қабыл болсын» айтты.
Екі жақ көріспегелі біраз жылдар өткен. Бұл күнде Тоқыр би де, Əділбек
батыр да қатты қартайып, сирек тісті, селеу сақалды қарттарға айналыпты.
Бұл екеуі де кешегі көтеріліс кезінде Отыншының үзенгі жолдасы, қанды
көйлек досы болған адамдар. Тоқыр өз тұрғыласы Сымайылды көргенде
сəл босаңсып, оның осыдан бірер жыл бұрын қайтыс болды деп естіген
баласына көңіл айтты.
Бұлар ас иелерінен бөлініп, өздеріне арнап тігілген үйлерге қарай
беттегенде, Шығыс жақтағы қырқадан тағы бір қалың шоғыр көрінген. Жол
бастаушы, кереші жігіттер арасынан: «мынау — Мамырбек төре ғой.
Керейлер де келіп қалған екен. Тез алдынан шығыңдар» дескен қарбалас
сөздер естіліп, біреулері солай қарай шоқырақтап шаба жөнелісті.
Төртуыл кісілерін асқа тігілген ауылдардың орта тұсындағы бір өңкей ақ
үйлерге əкеліп түсірді. Бұлар аттан түсіп енді жайғаса бергенде, үстеріне
осы Барлықтың сырты мен Еміл бойын мекендейтін Төртуылдың екі тобы
Шоқан мен Кенжеғұлдар келіп жетті. Кенжеғұл тобын Ежебай, Шоқан
тобын отыздың ішінде ел ағасы атанған Мəжен бастап келіпті. Ойдағықырдағы Төртуыл осы арада ұшырасып, мəре-сəре боп, шұрқырасып
қалды.
Ac беретін ауылға ара қонып əрең жеткен алыс елдің адамдары бұдан
кейін де, қашан қас қарайып, ымырт үйрілгенше үзілмей келіп жатты. Ауыл
адамдарының айтуынша, бұл асқа шақырылған елдің ауқымы тіпті мол
көрінеді. Исі Байжігіт, көршілес отырған Керей мен Төртуылды былай
қойғанда, өрдегі Тума-тоқпақ, Сыбан, Мұрын ішінен де келіп жатқан топтоп адамдар бар. Күнгейдегі Жұмықты Еңсе бастап келсе, Тарбағатайдың
теріскейінен Саты, Сайболатты бастап, Құрман қажы мен аға сұлтан
Бұтабай келіпті. Соған қарағанда, Мəмбет осы жолы өзінің елдігін бір
көрсетіп қалуға бел байлағаны анық. Соның айғағындай, былтыр Отыншы
қайтыс болғанда, Əділбек айтты деген бір сөз де ауыздан-ауызға көшіп,
қонақтар түскен үйлерге тез тарап кеткен:
– Мəмбеттің бар қатыны ұл туса да, соның бəрі Отыншы бола бермес.
Ол кезінде алты арысқа аты жайылып, ел алдындағы борышын өтеп кеткен
адам. Ендігі қарыз — тірілер, біздің мойнымызда. Марқұмның бар
ауыртпалығын ел болып көтеріп, асын да ел жадында қалатындай етіп,
дұрыстап өткізейік, — деген екен.
Сол сөз бүкіл Мəмбет үшін əмір-бұйрықтай, шариғат заңындай
қабылданып, ағайын арасындағы кіші-гірім кикілжің, өкпе-араздықты да
кейін ысырып тастаған деседі.
Елдің сол берекесі бүгінгі көл-көсір дастарқан байлығынан да анық
танылғандай. Дастарқанға төгіліп, желініп жатқан шақпақ қанты аралас
қап-қап күрең бауырсақ пен сары май, жент секілді тағамдарда, саба-саба
қымыз бен табақ-табақ етте қисап жоқ. Бұл кеште Отыншының ерлігі,
тапқыр шешендігі туралы əңгімелер де көп айтылды. Баяғы Еженханға
қарсы көтеріліс, сонда бүкіл Байжігітке ұйтқы болып соныңа ерте білген
Отыншының көреген көсемдігі, Манас бойына барғанда қарадан хан
сайланғаны, бəрі-бəрі қайтадан сөз болып, жаңғырығып жатты. Төртуыл
кісілерінің арасында ескі əңгімелерді майын тамыза кезек өрбітіп
отырғандар — кезінде Отыншымен көп жолдас, дəмдес болған Сымайыл
мен жас та болса өткен-кеткенді жақсы білетін, сұңғыла Ежебай еді.
Бір жылы Тарбағатайдың батыс сілеміндегі Қараағаш деген жерде
Арғын — Найман арасындағы көп дау-шарды шешетін үлкен сияз
болыпты. Арғынның сөзін Тіленшінің Алшынбайы ұстағанда, Найманның
сөзін Құлдың Отыншысы ұстап, екі жүйрік тіл мен жаққа ерікті берген екен
деседі. Екеуі алғаш жолыққанда, Алшынбай əдейі Найман биін ықтырып
алғысы келіп:
– Мына басы бармақтай, құлағы жарғақтайың кім еді? — депті
Отыншыны жорта танымағансып. Сонда Отыншы жұлып алғандай:
– Басым бармақтай болса сұңқар шығармын, құлағым жарғақтай болса
тұлпар шығармын. Ал мына тұз түйген келсап бастанған жалпақ сары,
тазың кім болады? — деген екен.
Осыдан кейін екі би жақсы тіл табысып, Арғын мен Найман арасында
көптен ушығып бітпей жүрген талай дауды қапысыз шешкен екен деседі.
Алшынбай мен Отыншы арасындағы сыйластық бертінге дейін үзілмей,
жақсы жалғасқан көрінеді. Кейін Отыншы біреулердін көрсетуімен
Семейге айдалып барғанда, Алшынбай бар беделін салып жүріп, өзінін
досын босатып алыпты...
Демежан əкелері түскен үйде, үлкендерден сəл төменірек, Көксеген мен
Байсеркенің қатарында отырған. Көксеген — Сымайылдың екі-үш атадан
қосылатын немере інісі, көп сөйлемейтін, мінезі ауыр, бұйығы жігіт. Баяғы
жаугершілік кезінде əкесі Олжабай батыр оққа ұшып, туыстарынан көз
жазып қалған бала бір бай дүнгенге жалшы боп жүрген жерінен Сымайыл
зəңгі іздеп тауып алыпты да, үйлендіріп, ел қатарына қосыпты. Қазір
Көксегеннің де кəрі зəңгінің тəрбиесінде ел танып, жер танып жүрген кезі
болса керек. Өзі аздап қытайша біледі. Түбі Қараменденің сөзін осы жігіт
ұстап қалуы да ғажап емес. Ал əке жолын ұстайтын Сымайылдың өз
баласы тым жас... Кішкентай Күдері бүгінгі ұзақ жүрісті көтере алмай
шаршаған болар, шай ішкеннен кейін маужырап біраз отырды да, мойны
бұралып ұйықтап кеткен. Көксеген оны ірге жаққа жайлап жатқызып,
басына жастық тастады.
Төрдегі əкелер сөзіне құлақ қоя отырып, Демежанның бір таңқалғаны,
кəрі құлақ үлкендердің өткен-кеткен тарихи оқиғаларды сұмдық көп
білетіндігі. Жəне нені айтса да, бұдан жүз жыл, екі жүз жыл бұрынғы ескі
шежірені қозғаса да, соның айы-жылына дейін жаңылмай, қатысқан
адамдардың аты-жөніне дейін шатастырмай, хатқа жазылғандай етіп,
төндіре əңгімелейтіні қызық. Əлдеқашан өшуге айналған қоламтаның
жылтыраған əлсіз шоғын үрлеп қайта тұтатқандай, есте жоқ ескі оқиғаның
өзін лезде маздатып жібереді. Соның бəрін есте ұстап, жіпке тізіп жүретін
зейін-зердеге қалай таң қалмассың. Қанша оқыдым, білдім дегенмен, мына
ақсақалдардың қазақы қисынға келгенде өзінен əлдеқайда жүйрік, білікті
екенін танып отыр. Қай жағынан қарасан да, əкелер өмірі күрес-тартысқа,
елдің елдігін сақтап қалу жолындағы шытырман шайқасқа толы болыпты.
Ал қатал тағдыр ендігі жас ұрпаққа, мына Көксеген мен Күдеріге, мұның өз
басына қандай сыбаға дайындап отыр екен? Бұлдыр тұман арасынан
болашақты болжау қиын еді.
Демежанның сонан кейінгі бір ұққаны — адам баласына, ел-жұртқа
жасаған жақсылық өлмейді екен. Өз еңбегіңнің қарымтасы кейде тірі
кезінде қайтпаса да, өлгеннен кейін болса да ағайын жұртың алғыспен еске
ала жүреді екен. Бүгінгі Отыншының мына асы — соның бір айғағындай...
Бірақ сонда Отыншыға орнатқан ел ескерткіші — осы ас қана болғаны ма?
Бүгін жүздеген қой сойылды, ондаған жылқы жығылды. Ішті, жеді, тарады
— не бітті? Соның бəрі осы қоныста қала бермей ме? Рас, қалың ел көпке
дейін еске ала жүрер. Биыл туған баланың жасын, түсірген келіннің жылын
осы Отыншы асымен орайластыра есептер. Бірақ одан не шықты? Қолмен
ұстап, көзбен көрерлік тұлдыры жоқ құр сөз ғой бəрі де... Əлде бұл халық
ең асыл қоймасын, кейінге қалдырар қазынасын да өзінің сұлу сөзіне,
жанылмас жадына сеніп тапсыратын болғаны ма? Бүгінгі асқа сойылған
малдың өзімен-ақ Отыншының басына алыстан көз тартатын, алтындаған
алып күмбез орнатуға болар еді ғой...
Бір мезетте Демежан өзінің сыншыл ойынан сергіп, селт етіп басын
көтеріп алды. Үлкендердің əңгімесі бірден-бірге ауысып, ақыры бүгінгі
күннің ең негізгі тақырыбы — екі ел арасындағы шекара мəселесіне
ойысыпты. Жеке бұл үйде емес, бүгін асқа тігілген барлық үйлерде осы
туралы сөз болып жатқаны анық. «Шекара сызығы тартылады» деген
қауесет дəл қазір көшпелілер үшін «бəлен жерде əлдебір құбыжық не
айдаһар шығыпты» деген сұмдық хабардан кем соғып тұрған жоқ. Бұрын
қазақ ортасында біреу орысқа, біреу қытайға қарады деген жай ауызда
айтылатын сөз болмаса, бір елді екіге айырып тұрған ондай айқын меже
жоқ болатын. Тек алман-салықты əрқайсысы əр патшаға төлейтіні бар-ды.
Əйтпесе осындай ас пен тойды бірге өткізіп, жер дауы мен жесір дауы
сарапқа түскенде, екі жақ бір төбе бидің аузына қарап отырмайтын ба еді...
Шекара сызығы деген не пəле тағыда? Қазақтың малының тұяғы жеткен
жер – өрісі түйесінің қомы шешілген жер — қонысы. Осыдан артық қандай
шекара керек? Құдайдың жалпақ жатқан кең даласы мен құз-қиясын ұшқан
құстан өзге əрі-бері ешкім өте алмайтындай етіп, сызық тартып, қоршап
алу дегенді кім ойлап тапты екен? Осында отырған үлкендер қанша
ырғасса да, жанағы сұрақтарға жауап таппай, тұйыққа тіреле береді.
Мұндайда Қызылбаланың өзінше бал ашып, болжам айтып отыратыны
бар еді. Сол əдетімен:
– Өткенде Ши-амбы мен Шəуешектегі орыс консəлі əлденеге таласып
ұрсып қалды деп еді. Сол екеуі ақыры келісе алмай, өзара енші бөліспек
болғаны ғой, шамасы? — деген алға таман итіне түсіп.
Бірақ оның сөзіне үйдегілер қанағаттана қоймады. «Кəне, сен не
білесің» дегендей əрқайсысы бірінің бетіне бірі қарайды. Үлкендер жағы
Керімбайға жалтақтай береді. Бірақ, ол алдымен басқалардың аңысын
аңдығысы келе ме, əзірге ішін аша қоймай, тұйық отыр. Осы
отырғандардың көбінен алғыр, зерделісі Кенжеғұлдың биі Ежебай болатын.
Сол дəл қазір Керімбайдың қозғала қоймасын іштей сезді де, өзінен
төменірек жастардың қатарында отырған Демежанға назар аударды.
Қияқтай қара мұртын ширатып, сұлу, дөңгелек жүзін осылай бұрып,
жантартып күле қарады да:
– «Ақыл — жастан, асыл — тастан» дейді, Демежан шырақ. Қазір өкімет
қызметінде, Ши-амбының он қолы боп жүрген, көзі ашық жігітіміз —
өзіңсің. Ендігісін сен айтшы. Шекараның жайын түсіндірші мына қамалған
халқыңа,—деп көптің атынан бір сауал тастады. Сол-ақ мұң екен, оны
басқалар да қостап:
– Иə, Демежан айтсын.
– Біз текке қара тер болып жүргенде, ұлықтың өзі отыр екен ғой
қасымызда.
– «Балықтың тілін бақа білер» деген. Ши-амбының тыққан қоймасын бір
білсе, осы Демежан біледі, — дескен қолпаш сөздер естілді.
Демежан аяқ астынан мұндай сұрақ қойылады, жұрт назары бірден өзіме
ауады деп ойламаған. Алғашқы сəтте кəдімгідей қысылып қалды.
– Шекара сызығының тартылатыны рас, ағайындар. Жақында
Шəуешекке сол межені белгілейтін екі жақтан да арнайы комиссия
келмекші, — деп сөзін кібіртіктеп бастап, сəл кідірді де, ар жағын түзеп
əкетті. — Мұны, əсілі, бергі Ши-амбы мен консул Балкашин ойлап тапқан
орта жолдағы бірдеңе емес, Ақ патша мен Еженханның арасындағы жер
бөлісі деп ұғыңыздар. Өздеріңізге мəлім, қазір іргелес отырған екі ұлы
мемлекет өздеріне тиесілі аймақтарды түгел қаратып болды. Біреуі
батысқа, екіншісі шығысқа қол созып, жылжи-жылжи келді де, ақыры
ілгері басатын жер қалмай, тақасып қалды. Енді бұл мемлекеттер өзімдікі
деген өлкеге меже белгілемей, сызық жүргізіп, қазық қақпай отыра
алмайды ғой... Ал Ши-амбы мен Балкашин сол бұйрықты орындаушылар
ғана.
– Сонда шекара сызығы қай жерлерді басып өтпекші? Шəуешек қай
жағында қалады?—деді Ежебай алға таман ұмсына түсіп.
– Шəуешек, əрине, Қытай жағында қалады ғой. Сонша жылдан бері жау
балшық — жамбыл салып жатқан қаланы Еженхан қолдан шығара қоя ма?
– Ал Құлжа ше? Құлжаңыз қазір орысқа қарап кеткен жоқ па?
– Құлжаның он жылдай орысқа бағынғаны рас. Бірақ өткен жылы
орыстар ол қаланы да Қытайға қайтып берді. Сірə, оның есесін Алтай
жағынан қайтарды-ау деймін... Ал шекараның өтетін жолына келсек, қазіргі
мөлшер бойынша, ол Алтай мен Тарбағатай тауларының қыр жотасымен
жүріп отырып, Ақшоқының тұсынан түстікке қарай бұрылады да, Бақты
қырқасын, Арқарлы жазығын кенерелеп, Барлық тауының батыс тұмсығын
кесіп өтіп, Жоңғар Алатауын жоталап, ары қарай созыла бермек... Бұл,
əрине, əзірше қағаз бетіне түскені. Ал іс жүзінде талай-талай ауыс-түйіс
болатыны сөзсіз.
Мына сөзді естігенде, үйдегілер тіпті дүрлігісіп, араның ұясындай
гуілдеп кетті. Əншейінде үлкеннің аузын бағып, ізет сақтап отыратын
жастар жағы да өздерін ұстай алмай қалды.
– Мəссаған, мынау қызық болды ғой!
– Сонда осы екі ортаны жайлаған қазақ ауылдары қайда барып күн
көреді? Жайлауы бір жақта, қыстауы екінші жақта қалатын болғаны ма?
– Халық керек болса, Ақ патшасы ма, Еженханы ма, қазақты бөліпжармай-ақ тұтас неге қаратып алмайды?
– Əй, осылар адам таппай отыр дейсің бе? Екі патшаға да адамнан гөрі
алдымен жер керек болғаны той, — дескен ызалы, күйінішті сөздер əр
тұстан шақпақтай шағылып, зорға дегенде саябыр тапты. Əрқайсысы өз
тағдырына қатысты үлкен бір сын-сағаттың тақау тұрғанын сезініп,
тығырыққа тірелгендей үнсіз отырып қалған.
Шекара сызығы осы өлкені мекендеген қазақ руларының ортасын қақ
жарып өтетіні сөзсіз. Олар енді қай елге қараса да, екі жақтың бірін
таңдауға тура келеді. Бірақ сол таңдауы құрғыр оңайға түсіп тұр ма? Сонда
екі елдің қайсысына қараған жөн? Ақ патшаға ма, əлде Еженханға ма? Бұл
сұраққа кезінде «бір басында қырық кісінің ақылы бар» небір хандар мен
билер де жауап таппай, шақшадай басы шарадай болғаны тағы белгілі.
Иə, не істемек керек, шынында? Асқа жиналған Төртуылдың игі
жақсылары біраз дуылдасып келіп, ең соңында «не айтасыңдар?» дегендей
Керімбай мен Сымайылдың аузына қарады. Ши-амбыдай ұлықтың арнайы
сəлемін естіп, іштей бір қорытындыға келіп қойған Керімбай бұл жолы да
көмей көрсетіп, бірден шешіле қоймады. Не де болса, Төртуылдың ендігі
ақсақалы Сымайылды алға салып, соның аужайын түймек.
Сымайыл — көп бұлтарыс-қалтарысы жоқ, ескінің адамы ғой. Кəрі зəңгі
басын көтеріп, бурыл қасты қалың қабақтың астынан əлдебір нүктеге
тұнжырай қарап отырды да:
– Е-е, «Кеден кеден болды, кедергі неден болды» дейтін емес. О баста
тағдырдың жазуы солай болса, одан асып біз қайда барамыз? Қазақтың
қонысын малының өрісі билейтін қашан да. Сол малдың соңынан ілесіп