Тағдыр - 20

болып жатыр екен? Біздің Күдежанды балдыздары мен жеңгелері түйебас
қып, байғұс баланың есін шығарып жіберген жоқ па, оның да жайын біле
кел... Сонан соң ана қыз жеңгелерімен тілдес: бүгін менің көңілімді
тындырсын, келінімді көрсетіп, көрімдіктерін алсын, — деді.
Бибі де манадан бері отау үйлер жақтан шыққан əр дыбысқа құлақ түріп,
елеңдеп отырған-ды. Айтолқын бəйбішенің бұйрығын ести салысымен,
лып етіп орнынан көтерілді де, қасына күтуші келіншектердің бірін ертіп,
үйден шығып кетті.
Отау үйлер жаққа барысымен, күйеу жағынан шыққан бас жеңге ретінде,
той басқарып жүрген жұлымыр қатындармен тез тіл табысып, бірден үйіріп
əкеткен. Ендігі көп кəделер осы жеңгелер арқылы бітетіні белгілі. Олар
бүгін күн кешкіріп қалған соң, қалыңдықты үлкендерге көрсетуді ертеңге
қалдырып отыр екен. Айтолқынның тілегін естігенде, көрімдік алатын
сəттің тездегеніне қуанбаса, қарсы сөз айтқан ешкім болмады. Қайта үлкен
бəйбіше қатындар:
– Қайтсін-ай, ана байғұс шыдамаған ғой!
– Келінін бүгін көріп, құдағиымыз көңілін біржола тындырайын деген
екен ғой, — десіп, қостау сөздер айтып жатты.
Қыз жеңгелері қалыңдықты енесіне көрсетуге дайындағанша, Бибі
күйеулер отырған отауға кіріп шықты. Осы ауылдың қыз-қырқын, жігітжелеңі түгел осында екен. Күйеу жолдастары домбыраға, гармоньға
қосылып, кезек-кезек əн шырқап, жастар сауығын қыздыра түсіпті.
Əсіресе, Зəки, Рифхаттар шырқаған татар жыры бұл елге де қатты таңсық
болса керек, ішке сыймағандары үйдің босағасынан, жабығынан сығалап,
өліп-өшіп тыңдап қалыпты... Бибі жұрттың арасынан сығылысып, зорға
дегенде ішке кірді де, бір сəт күйеудің қасына тізе бүкті. Күдері салт
бойынша басындағы үкілі тымағын көзіне түсіре киіп, қалың қыздың
ортасында пысынап зорға отырған секілді. Бибіні көріп қуанып қалды.
– Ал хал қалай, мырза жігіт? Қайныңа аман-есен жетіп, көңілін орнықты
ма? — деді Бибі сыбыр етіп.
– Əйтеуір, шет-шегі жоқ бір əуре-сарсаң басталды ғой. Бұл азаптың
қашан бітерін бір құдайдың өзі білсін,—деп күлді Күдері.
– Қалыңдығыңды көргенше сабырын қалмай, жанын шығып отыр-ау, қу
бала. Сол шыдасаң оған да қолын жетер...
– Ақыры бұлай қаңтарып қоятыны бар, тым құрыса сол екеумізді бірге
қамаса нетті. Мұндай да зорлық болама екен, жеңеше?
– Сендерден келінді барып көрген ешкім бар ма?
– Тіпті сол жаққа бастырмай отырған жоқ па. Біздің жігіттер баспалап
барған екен, бүгін рұқсат жоқ деп, жеңгелері маңайына да жолатпапты.
– Ендеше, сендерден бұрын қалыңдықты біз көретін болдық. Жеңгелері
Айжанды апама көрсеткелі жатыр, — дегенді ақырын айтты да, Бибі
жылыстап шығып кетті.
Бұл кезде Рақыштың əйелі Нұрбүбі бастатқан осы ауылдың басты
əйелдері Бибіні сыртта күтіп тұр еді. Барлығы дуылдаса шұбырып барып,
қонақ үйден Айтолқын бəйбішені ертіп шықты. Сол беттерінде қонақ
құдағилар сылқым жеңгелер қоршауында қалыңдық отырған ақ отауға
қарай бет алған. Бұлар келердің алдында бала-шаға, қыз-қырқынды
уақытша далаға шығарып, отауды оңашалап қойған екен. Айтолқын,
Бибілер ішке кіргенде, төр алдында бірнеше сыйлы бəйбішелер ғана
қалыпты. Оң жақта шаршауына үкі таққан қызыл күрең патсайы
шымылдық керулі тұр. Дидарын бір көруге зар еткен қалыңдық сол
шымылдықтың ар жағында... Құдағилар түгел кіріп болды-ау деген
мезгілде манадан бері шымылдықтың екі жақтауын ұстап тұрған жеңгелер:
– Ал көрімдік, құдағи! Көрімдік бермесеңіз келініңізді көрсетпейміз, —
десті.
– Алыңдар, шырақтарым. Сендерден бүгін аяп қаларым жоқ. Тек
алдымен баламды көрсете көріңдер! — деді Айтолқын.
Дəл осы сəтте патсайы шымылдық қақ жарылып, баяу толқып ашыла
берген. Ар жағынан біркелкі киініп, қатар тізіліп тұрған топ қыздың
дидары жарқ ете қалды. Қалыңдық дəл ортасында тұр. Үстіне қос етекті
көк торғын көйлек, кестелі қызыл қатипа қамзол, басына асыл тыстары
шам нұрына шағылған, ақ жібек кіреукелі, биік сəукеле киген Айжан мен
мұндалап, көзге оқшау шалынады. Ат жақты, пісте мұрынды, ақ сарының
əдемісі екен. Енесі қасына жақындағанда танадай көзін жалт еткізіп бір
қарады да, ақ жүзіне қызыл арай теуіп, кірпігін төмен түсіре қойды. Сүйегі
нəзік, бойы ортадан гөрі аласалау ма, қалай? Бірақ онысын дəл қазір биік
өкшелі көксауыр етік пен сəнді сəукеле білдіре қоймайды.
«Ештеңе етпес. Біздің қайнымыз да тым бойшаң жігіт емес қой. Екеуі
жақсы жарасады екен» деген ой келді Бибіге. Айтолқын шын аналық
мейірмен Айжанды құшақтап, екі бетінен алма-кезек сүйді.
– Бақытты бол, балам... Өркенің өссін! Қосағыңмен қоса ағар! — деп
батасын берді.
Осыдан кейін құдағилар төрден орын алып, өрекпіген жүректерін басып,
аз-кем аял жасады. Шымылдық қайта жабылған жоқ. Айжанды ортаға ала
қыздар тобы да тізе бүкті. «Ал енді не айтасыз?» дегендей, екі босағада
самсап жеңгелер тұр. Айтолқын бəйбіше асығар емес. Қасыңдағы күтуші
əйелге көтертіп келген қоржынның аузын сөктіріп, əлден уақытта
жеңгелерге көрімдік үлестіре бастады. Бас жеңге Нұрбүбіге тайтұяқ
жамбы, қалған əйелдерге түгел бір-бір көйлектік қытай жібегін ұсынды.
Жеңгелер ғана емес, төрде отырған бəйбішелердің алдына да бір-бір
киімдік мəуті, лəмбүк, қатипа тəрізді асыл бұлдар тастады... Мұндайда бірбір шаршы мата, бірер күміс сақина да жоралғыға жүре беретін. Ал
мынадай кесек жомарттықты бұл жұрт көптен көрмесе керек, əйелдер
таңданғаннан естері шығып, ауыздарын ашып қалды...
Үй толы əйелдер дуылдасып жатқанда, Бибінің оларда ісі болған жоқ.
Ол манадан бері қалыңдықтың оң жағында отырған ақ құба қыздан
жанарын тайдыра алмай, қарап қалып еді. Мана патсайы шымылдық
үлбірей толқып ашылған сəтте-ақ, оның көзі қалыңдықтан кейін бірден осы
қызға түскен-ді. Сол сəтте жүрегі əлденеден солқ етіп, төмен тартып
кеткендей болған. Міне, қазір де əлдебір сиқырлы күш байлап қойғандай
сол жаққа қарай бергісі келеді. Тəңірім-ау, мұндай да адам баласы
жаратылады екен! Тал бойында бір міні жоқ. Қыздың уыз жастығы өз
алдына, түр-əлпетінде сұлулықтың қазақы ұғымынан басқа, тіл жетпейтін
өзгеше бірдеңе бар. Аққудай иілген мойны, жаңа туған айдай иіле біткен
жіңішке қасы, жазық маңдайынан тура түскен əсем мұрны, ителгінің
тамағындай аппақ, жұмыр иегі мен қымсынғанда қызыл арай теуіп тұратын
нұрлы жүзі, бəрі-бəрі қолдан ойып жасалғандай. Бойы Айжаннан гөрі
сұңғақтау. Денесі тым ашаң, нəзік те емес, қамзолының кеуде тұсы қаз
омырауланып, көрер көзге тап салып, айқын білініп тұр... Əрі-беріден соң,
ол да ештеңе емес, бұл қыздың кереметі екі көзінде екен: сəл нілденіп
тұратын ұялы, нəркес көзінің жауын шайған қарақаттай қаралығы сонша,
қою кірпігінің айналасына көгілдір көлеңке түсіп тұр.
«Ойпыр-ай, мұндай да ару болады екен! — дей берді Бибі ішінен. —
Аты-жөні, ата-анасы кім болды екен? Шіркін-ай, мынадай перизат та
біреуге пенде болып кетер ме екен? Мынау осында отырған қыздардың
бəрінен де сұлу ғой. Тіпті менің өзімнен де...»
Айтолқын отауда көп бөгелген жоқ. Осындағы бəйбішелермен, білікті
жас əйелдермен танысып, əңгімелесіп аз отырды да, қайтатын ыңғай
білдірді. Бұлар орнынан көтерілгенде, ізетпен ұшып тұрған болашақ
келініне тағы да тəңір жарылқасын айтып, барлығы қонақ үйге қарай бет
алды. Бибі есіктен шығар кезде жаңағы қызға жалт етіп тағы бір қарап өтті.
Жолда келе жатып та, қонақ үйге келіп жайғасқаннан кейін де, сол қыз көз
алдынан кетпей қойды. «Апыр-ау, маған не болды? — дей берді өзіне-өзі.
— Еркек болсам бір сəрі, əйел басыммен əлгі қызға ғашық, боп қалғаннан
саумын ба?»
Бұлар жоқта Тасболат би қонақ үйге қайта оралған екен. Айтолқын өз
орнына келіп отырар-отырмаста, құдасы сұрақ қойды.
– Келіндеріңізді көріп, көзайым болдыңыз ба, құдағи? Балаңыз
көңіліңізге жақты ма?
– Тіфа-тіфа! Тіл-көзден аман болсын. Сіз өсірген баланың жаманы
болушы ма еді?! — деп Айтолқын да ризашылық білдірді.
– «Келіні қайың ененің пейіліне бітеді» деген сөз бар ғой. Иншалла,
сізден өнеге алса ол бала жаман болмас. «Сымайылдай жақсының
босағасына бара жатырсың. Сол киелі шаңыраққа лайық бол, балам» деп
мен де талай құлағына құйғанмын, — деді Тасболат. — Не дейін, екі жас
бақытты болсын! Айжанымның алды сіздерге, арты бізге қайырлы болғай!
Кешікпей құдаларға табақ тартыла бастаған. Ет артынан шай ішіп, одан
қалған жерді қымызға сіреп болғанша, күздің едəуір ұзақ түні ауып,
шығыстан құланиектеніп таң да білініп қалып еді. Осыдан кейін алыс
жерден ат соғып келген жолаушылар жатып тыным алудың қамына
кіріскен.
Ертеңінде қонақтар жайырақ тұрды. Той болатын ауылдың дабырдұбырынан оянбаса, жата беретін түрлері бар еді. Дегенмен, бəрі де ес
жиып, тыңайып қалыпты. Таңертеңгі шай үстінде Бибі отаулар жаққа
барғысы келіп, елеңдеумен болды. Есіне кешегі қыз түскен. Соны күндізгі
жарықта тағы бір рет көргісі келді. Шай дастарқаны жиналысымен ауыл
əйелдеріне ілесіп, қыз отауына қарай бет алды.
Айжан бүгін кешегідей емес, ұялғанын қойып, Бибіні ескі таныстарша,
өзімсіне қарсы алды. Түбі өзім баратын жердің адамы ғой, осы бастан
танысып-білісе берейін дейтін сияқты. Қыздар бірінің шашын бірі өріп,
бірін-бірі киіндіріп, жасанып жатыр екен. Бұлар бүгін тобымен атқа мініп,
ел аралауға шықпақ. Қазақ мұны «қыз таныстыру» дейді. Ұзатылатын қыз
өз нөкерімен ауыл-ауылды аралап, үлкен шаңырақтардан соңғы рет дəм
татып, ел-жұртымен қоштасады. Үлкендерді, өзінің құрбы-құрдастарын
тойға шақырады. Сондықтан оны «қыз таныстыру» емес, «қыз қоштасуы»
деп атаса да болғандай.
Бибі бүгін бір əредікте өзінің «ғашық» қызымен де тілдесіп қалды. Аты
— Ырысқан екен. Айжанның туған бөлесі. Жұмық ішінде Саты, Бұтабай
болыстың ауылынан. Осыдан бір жұма бұрын шешесімен бірге осы тойға
алыстан арнайы келіпті. Кеше ала көлеңке шам жарығында қыз сəулеті бар
бояуымен толық ашылмаған екен. Ырысқанның бүгінгі көркі тіпті ерекше.
Ақ жүзі күн нұрымен бірге балқып, таң шұғыласындай қызыл арайланып,
жымиып күлген кезінде, болар-болмас бет шұқырында əлдебір сиқырлы
сағым ойнағандай болады. Кешеден бері өзіне көз сүзіп, көп қараған
сылқым келіншекті қыз да жақсы аңғарып қалса керек, жатырқамай бірден
шүйіркелесіп кетті.
– Бибі тəте, сіз де атқа мініп, бізбен бірге жүріңіз, — деді Ырысқан
қиыла өтініп. — Біздің елді, жерді көресіз... Келініңіздің шашбауын
көтеріп, қызығын бірге тамашалаңыз.
Оның сөзін Айжан да қостап жатыр:
– Сөйтіңіз, Бибі тəте... Өзіңіз бөтен емес, маған əпке болады екенсіз.
Соны естігелі жат жерден туыс таптым-ау деп, кешеден бері мен де қуанып
жүрмін. Мені өзіңіз қыдыртыңыз, Бибі тəте!
– Үлкендер рұқсат етсе барайын, — деді Бибі де мына дүрмектен
қалғысы келмей. — Елдің ғұрпына қалай келеді екен? Мені түбі осы елдің
қызы дегеніңмен, қазір жат жұрттық болып кеттік қой, сіңлім-ау.
– Күдері жақсы ақын дейді ғой. Жанынан өлең шығарғанда бір таңға
таусылмайды дейді... Сол рас па? — деді ЬІрысқан Айжанның «айтпа» деп,
аузын жапқанына қарамай.
– О-о, менің ол қайнымда өлең де, өнер де жетеді. Біздің елде одан асқан
ақын жоқ, — деп Бибі Күдеріні көтермелеп қойды. — Қалай, қыздар,
күйеуді көрдіңдер ме өздерің? Ұнады ма сендерге?
Бұл сұраққа Ырысқан жауап берді. Бір жағы Айжанды келекелеп, күле
сөйлеген:
– Мына байғұс отыр ғой, бір көруге зар болып... Ал мен кеше кеште
қасына барып, біраз отырып қайттым. Түр-тұлғасы маған ұнады. Екі көзі
шоқтай жайнаған, қызыл шырайлы, əдемі жігіт екен. Бірақ өзі тым паңдау
ма, қалай, кісімен шешіліп сөйлеспейді.
– Əзірше күйеусініп, қысылып отырғаны ғой. Əйтпесе біздің елде одан
ашық, одан шешен жігіт жоқ.
Ырысқан өзінің сұлулығына қарамай, керенау кербездігі жоқ, кісінің ішібауырына еніп тұратын, сөзуар, ашық қыз секілді. Бибімен үйірлесе келе
тағы бір сөздің шетін шығарды.
– Үлкендер отырған үйге батып кіре алмасақ та, босағадан сығалап,
сіздің үйдегі жездемізді де көріп алдық, — деді сыңғырай күліп. — Бұрын
алыстан Демежан деген атағын естігенде, сақалы сапсиған шал ма деп
ойлаушы ек, жап-жас кісі екен ғой өзі... Бірақ жездеміз күйеулігін ұмытқан
сияқты, төр алдында шіреніп отыр.
Бұл сөзге Бибі де қосыла күлді:
– Əй, қу қыздар-ай, бəрін де көріп-біліп қоясыңдар-ау! Жарайды,
сендердің сындарыңды айта барайын жезделеріңе. Ол қазір бас құда ғой,
шіренбеске амалы қайсы.
Осы сəт Бибінің басында бір қызық ой қылаң еткен. Бірақ ақырына дейін
ойлап үлгермеді, ішке кірген ауыл жігіттерінің бірі қыздарды асықтыра
бастады.
– Қыздар, дайынсыңдар ма? Аттарың ерттеулі əзір тұр. «Баратын ауыл
көп. Ерте күнді кеш қылмай тез аттанып кетіңдер» деп Би-атам ұрсып
жатыр, — деді аптыға тіл қатып.
– Бізбен бірге Бибі тəтем де баратын болды. Бұл кісінің де атын
ерттеңіздер, — деді Айжан əлгі жігітке бұйрық етіп.
Қыздар киінгенше, өз адамдарынан рұқсат алып шықпақ болып, Бибі
асығыс қонақ үйге қарай жөнелген. Бұл ел Бибінің төркін жұрты болған
соң, əрі Айжанның да тілегін ескеріп, үлкендер оның бұл талабына қарсы
болған жоқ, оңай көнді. Тек, Демежан ғана əйеліне əзілдеп:
– Сен өзін төркініне келіп, оң жақтағы кезіңдей қайтадан бұлғақтай
бастадың ғой. Байқа, сені бұл ел маған екінші рет тағы ұзатып жүрмесін, —
деп өзі де күліп, жұртты да ду күлдірген.
Бірақ мұндағылар Бибіні көп бөгеген жоқ. Дереу өзінің сыралғы атын
алдырып, сүліктей қара жорғаға күмістеген сəнді ер-тұрманын салдырып,
бұл кезде атқа қонып қалған аққу қыздар тобына оны да қосып жіберді. Ал,
шындығында, өңі алтайы түлкідей құлпырып, бал-бұл жанған Бибідей
арудың қазіргі салтанаты ешбір қыздан кем емес еді.
Көп ұзамай оқшауырақ тігілген қалыңдық отауының жанынан қызылдыжасыл киінген қыз-келіншектер шоғыры дүрк қозғалып кетті. Қастарында
тай-құнанға мінген жасөспірім балалар, жол бастайтын, ат ұстайтын біренсаран атқосшы жігіттер бар, жиын саны жиырмадан кем болмас. Бұл өзі
қарауға көз тоймайтын қызықта, сəнді топ еді. Күн нұрына шағылған күміс
ер-тұрманды, кілең сəйгүлік ат мінген үкілі қыздар — бейне көл бетінен
көтеріліп ұшқан аққулар секілді. Олар екі-екіден сап түзеп, шеру тарта
жөнелгенде, Тасболат би мен Айтолқын бастатқан үлкендер де тайлы-таяғы
қалмай сыртқа шығып, тамашасына қарап тұрды.
Бұл мезетте үлкен ақ үйдегі күйеулер тобы да далаға шыққан. Жас
жігіттер, əсіресе, мұндай салтанатты бұрын көрмеген Ыбырайдай татар
мырзалары аузын ашып қарап қалыпты. Осы топтың ішінде Күдерінің өзі
де тұр еді. Əлі күнге дейін беті-жүзін анықтап көре алмаған, қазір күміс ертұрманды
ақжал жиреннің үстінде тайпалтып бара жатқан қалыңдығы
Айжанды басқаларға ұқсамайтын өзгеше сəнінен, басындағы биік
сəукелесінен ғана шырамытқандай болды. Оған мына аққу қыздар ешкімді
шеніне келтірмес, тым тəкаппар, асқақ көрінді. «Бізді айдын көлден үркітіп
ұшырған сенсің. Сен айыптысың осының бəріне» деп, бұған əдейі қыр
көрсетіп, кінəлап бара жатқандай.
Қыздар тобы ауылдан шыға бере əн бастаған. Бұл қазақ дəстүрінде
«сыңсу» деп аталатын, өзінің əні, сөзі бар бір əсем саз еді. Кейде өнерпаз
жастар сөзін өз жандарынан шығарып, құбылтып та айта береді. Бұл — жат
жұртқа ұзатылып бара жатқан қыздың туған жер, өскен елмен, ата-ана,
құрбы-құрдаспен қоштасу жыры. Даусы ашық өнерпаз, əнші қыздар
қалыңдықты ортаға ала, қатар үн созып, сыңсып бір шырқағанда, сахарада
соны ести тұрып, «əттең дүние-ай!» деп күрсінбейтін, көңілі босап
егілмейтін бір пенде болмайды. Қазір де Айжан, Ырысқан бастатқан алты
қыз топ алдында сап түзеп, сондай ескілікті əндердің бірін бастап кетіп еді.
«Туған жер — алтын бесік, сен аман бол! Кеше ғана құшағында асыр
салып, сай-салаңнан бүлдірген терген бүлдіршінін бүгін өзіңнен қол үзіп,
жат жұртқа, тым алысқа кетіп барады. Май тоңғысыз мамырдағы қырмызы
қызғалдақтай оң жақта үкі тағып бұлғаңдаған аз күнгі қызық дəурен,
шалдуар шақтарым осымен аяқталды. Не жазығым бар еді? Өз құшағында
əлі де болса аялап, əлпештей тұрсаң нетті? Жылатып жатқа қиярын, шетке
шығарар шермендең мен бе едім? Құлын-тайдай тебісіп, тел қозыдай тең
өскен құрбы-құрдас, сен де қош аман бол. Шуақты-нұрлы жазым, еркежастық назым өздеріңмен бірге қалып барады... Келіңдер қасыма. Өз еліне,
от басына сыймаған мұңды бейбақты қолтығынан демеп, өз қолдарыңмен
аттандырып салыңдар. Бұл менің туған жердегі ақтық тойым, қысқа бір
қызығым ғой. Соған бəріңді шақырғаным... Ақ сүтін берген ата-ана, атабауыр, асыл жеңге, сендер де разы қош болыңдар! Қош бол, балалығымның
куəсі — кəрі қойтас, жасыл жайлау, қарлы шыңдар... Қош, қош, қош!»
Аққу қыздар осылайша əн салып, ауыл сыртындағы қоңыр белден асып
көрінбей кеткенше, ауылда қалғандар қалт етпей тыңдап тұрды. Үлкендер
жағы көңілдері босап, көздеріне жас алды. Мұндайда көбірек сыр беретін
қартаң əйелдер:
– Əттең, дүние-ай! Алысқа ұзатылған қыз байғұстың көрген күні осы да.
– Осы шер-шемен өмір бойы кетер деймісің қыз сорлының көкірегінен,
— десіп, жаулықтарының шетін көздеріне апарысты.
Қонақ үйдің алдында танысқан қыздарды тамашалаған көп адамның
арасында Айтолқын бəйбіше де жылап тұр екен. Соны көрген жақын
қайнысы Көксеген кəрі жеңгесіне бір қызық əзіл айтты:
– Айеке-ау, бұл ауылдың жылағаны жөн-ақ болсын. Бұлар Айжанды
кетеді деп жылап тұр ғой. Ал сіздікі не? Осы бала түбінде біздің ауылға
барады-ау деп жылап тұрған жоқсыз ба? Қайта қуанбайсыз ба?! — деп
көпшілікті ду күлдірген.
Бұл əзілге жұртпен бірге Айтолқынның өзі де күліп жіберді. Дереу бетін
Көксегенге бұрып:
– Е, тəйір деген... Жер үстіндегі ақ жаулықтының мұңы бір емес пе. Мені
бір қыз болып өспей, осы қалпымда қауқиып түсе қалды дейсің бе. Сорлы
қыздардың мұңын тыңдап, менің де қай-қайдағым қозғалып тұрған жоқ
па?! — деді көз жасын сүртіп жатып.
Бұл сəтте отау үйлер маңында жас жігіттер күйеуді қолға алып тұр еді.
Алдымен сөз бастаған Күдерінің татар досы Ыбырай болатын.
– Əй-й, Күдері, синдə тіпті иман жоқ екен. Осындай да бек қатты, тас
жүрек болармысың... Біреудің жап-жас қана туташ баласын аламын деп,
осыншама жамағатты жылатқаның не синің? Осының бəріне бір өзің
виноват бола тұра, көзіңе тағы бір тамшы жас алмайтының ғажап! — деп
Күдеріні қажай түсіп, құрбы жігіттерге біраз əңгіме тауып берген.
VIIІ
Танысқан қыздар тобының осылайша сəн-салтанатпен ел аралауының
өзі екі-үш күнге созылды. Ұзатылатын қыз мұндайда көңіл жетер алысжақын ауылдың бəріне баруы шарт. Кейбір ауылдарда жай аттан түсіп,
əйелдермен көрісіп, дəм ауыз тиіп аттанса, енді бір қимас туыстардан
түстік, қонақасы жейтін кездері де болады. Əдейілеп барған жақын-жегжат
ауылдар танысқан қызды құр қол қайтармай, көзімдей көріп жүр деп,
кілем-кілше, оюлы сырмақтан бастап, сақина, сырға, білезік, кемер белдік
секілді естелік заттар беретіні тағы бар.
Бұл жолы Айжан да өз нөкерлерімен талай ауылдарды аралады. Талай
жерде қоштасу жырын айтып, сахара қазағының сай-сүйегін сырқыратты.
Арада үш күн өтіп, төртінші күні бұлар ауылға қайтқанда, жиналған жасаужабдыө, сый-сыяпаттың өзі бір-екі түйеге жүк болып еді.
Бұл күндері тұс-тұстан тойға əкеліп тіккен үйлердің қатары да біртебірте молайып, Тасболат аулының аумағы қанатын кеңге жая түскен. Оңаша
тігілген ас үйлер маңында жер-ошақтар қазылып, той малдары да сойыла
бастаған. Əлденеше ту бие, семіз тайлар жығылып, құйрығын тарта алмай
жүрген небір еркек қойлардың да терісі осы арада сыпырылды.
Сəрсенбінің сəтіне сол көптен күткен той да басталып кетті. Желініп
жатқан ет пен ішіліп жатқан қымызда есеп жоқ. Ас — аттынікі, той —
тондынікі болғанда, мұндайда ойын-тамаша көріп, бір тойып қайту
сыбағасы жарлы-жалшы, кедейлерге тиеді. Жұмық ішінде, əсіресе
Сайболат жағы өте сауықшыл, сері келеді. Жұрт ас ішіп болған кезде ат
бəйгесі, палуан күресі, көкпар, теңге ілу секілді ойындарға кезек берілген.
Демежан, Көксеген бастатқан Төртуыл кісілері де бүгін атқа қонып, ел
азаматтарымен бірге əртүрлі ойындарды тамашалады. Олар бұл жолы неше
күннен бері ешқайда шықпай, отауда қамалып отырған күйеулер тобын да
тегіс атқа мінгізіп, қастарына ертіп алған-ды. Бүгін бұлардың қасында той
сылтауымен Төртуыл кісілеріне əдейі амандаса келген осы төңіректегі
Жұмықтың ел билеген игі жақсылары да аз емес еді. Сонау Тарбағатайдың
теріскейінен Құрман қажының үлкен ұлы Қыдырмолла, Сатының қазіргі
болысы — Бұтабайдың Зейнолласы,тағы басқа Тəуке, Қараша, Қожанның
атқамінер дəмелі жігіттері де осында болатын. Əсіресе бұл күнде отыздың
ішіне енді ілінген, беделді жас болыс Зейнолла кешеден бері Демежанға
қатты іш тартып, ұзақ-ұзақ əңгіме-дүкен құрысқан-ды. Сол ықыласпейілдің белгісі ретінде, той өткен соң өз аулына қонаққа шақырып отыр.
Құдалар мен күйеулер тобы ат үстінде ойын-сауықтың қызып жатқан
жерлеріне барып, Жұмықтың той өткізу салтын тамашалап біраз жүрді де,
ақыры «жар-жар» айтылатын шамада ауылға қайтып оралды.
Бұлар келгенде қыз отауының маңында «жар-жар» айтысы қызып жатыр
еді. Алты қанат ақ отаудың іші-сырты адамга сыймайды. «Жар-жар»
айтатын жігіттер ат үстінде, əйелдер іште отыр. Екі топ бірін-бірі анық
көріп отыратындай етіп, отаудың оң жақтағы үзігін түріп, жабықты түгел
ашып тастапты.
Бүгін таңертеңнен бері: «Айжанды айттырғысы келіп, бірақ басы
байлаулы қызға қолы жетпей өкініште жүрген Сатының бір мырзасы бар
екен. Сол жігіт өз нөкерімен осы тойға əдейі келіпті. Айжанның «жаржарын» өзім айтам деп, ағаларынан рұқсат сұрапты» деген бір сыбыс
шыққан. Сірə, сол жігіттер болуы керек, өңкей сəйгүлік мініп, сəнді киінген
төрт бозбала ақ отаудың жалаңаш жабығына ат үстінен төне түсіп, «жаржарды» ерекше құлшыныспен екілене айтып тұр. Іште қалыңдықты ортаға
алған қыз-келіншектер əлгілерді тыңдап алады да, сөз ретіне қарай
кезекпен жауап қайырады.
Əзірше екі жақтың да айтып жатқаны — ұзатылатын қыздың елжұртына, құрбы-құрдасқа арнаған соңғы назы мен артындағы ер-азаматтың
қарындасқа айтар жұбанышы, ақ тілегі төңірегінде. Ауыл бозбаласы
əлдебір арманды қызғанышпен артық сөздер айтып қала ма деп, үлкендер
жағы басында қауіп ойлап еді. Жоқ, жігіттер əзірше əдептен озбай, біркелкі
төселген дауыспен, бұрыннан айтылып жүрген ескі сарынды ғана қайталап
тұр.
Бір толарсақ, бір тобық санда болар, жар-жар, Сан кісінің ақылы ханда
болар, жар-жар. Жат ауылға кеттім деп жылай көрме, жар-жар, Жақсы
болсаң қайын атаң онда да бар, жар-жар, —
деп жігіттер қалыңдықты жұбатып, тағдырдың басқа салғанына көнуге
кеңес берсе, іштегі қыздар тобы іле-шала əн созып:
Ауылымның қонғаны майдан болсын, Ақ жүзімді көргендей айнам
болсын, жар-жар-ау! Алақанда əлпештеп бақса дағы Айналайын əкемдей
қайдан болсын, жар-жар-ау! —
деп өксік ата шер төгіп, артта қалып бара жатқан ата-анасына қимас,
ыстық сезімдерін арнайды. Келесі бір сəтте əн ырғағы, сөз мəнері басқа
арнаға ауысқан. Жігіттер екілене түсіп, енді ата салтын, қатал тағдыр
бұйрығын еске салғандай еді.
Келін боп түстін бұйырса, бикем, Сөз тыңда жасын тыйылса, бикем.
Мал берген жерің қоймады-ау бірақ, Тұрсын да деп ек биылша, бикем.
Үлкенді сыйла үйге енсе, бикем, Жастыққа басың тигенше, бикем. Өксіп
бір өксіп жыларсың талай, Əлдилеп бала сүйгенше, бикем...
Осылайша табиғаттың бұлжымас заңын, ата-ананың жоралғысын айта
келіп, егер атаң күйеу, анаң келін болмаса, езің қайдан өніп-өсер едің деген
мəңгілік сауалды көлденең тартады. Мұндайда осы төңіректен етегінен
ұстар ешкім таппағандай, алысқа шығандап бара жатқан қызға осындағы
бозбаланың айтар өкпесі, қағытпа қалжыңы да болмай тұрмайды. Енді
болары болды, бояуы сіңді, ештеңені түзету, орнына келтіру мүмкін емес
дегенді əдейі сездіріп:
Құдалар жағы тым қатты, бикем, Күйеуде сабыр қылмапты, бикем...
Атасы басқа жау-женге өңшең, Отауға салып тыңдапты, бикем, —
десіп, жігіттер: «сенде де, бізде де кінə жоқ. Бар пəле осы құдалар
жағынан келді» дегендей, сөз арасында екі жақты жалғастырушы
жеңгелерді де аямай түйреп кетеді.
Тілде тиек, ерінде сүйек жоқ. Бүгін де осындай өкпе-наздың біразы
айтылды. «Бас кеспек болса дағы, тіл кеспек жоқ» деп түсінетін қазекең
мұндайда орнымен айтылған сөзді кек көрмейді. Тек əдептен озып, арадан
өрт шығарып алмаса болғаны. Ақыры үй ішінде отырған жеңгелер өз
«кінəларын» мойындағандай далаға шығып, жігіттерге өз қолдарымен сыйсыяпат ұсынды.
Сонымен «жар-жар» да айтылып бітті. Бұл, негізінен, үлкен тойдың
тарқағанының белгісі еді. Сол күні кешке таман тойға тігілген үйлердің
көбі жығылып, қалың жиын жан-жаққа тарай бастаған. Тойға келген көп
қыз-бозбала қалыңдыққа соңғы рет қош-қош айтып, топ-тобымен ауылдан
шыға əн шырқап, бел асып бара жатты. Олар да өтіп бара жатқан жас
дəуренді, қайта оралмас қызық күндерді жырға қосады. Біреулері «жиырма
бес қайта айналып келмес саған» — деп үзілдірсе, екінші бір тобы «қыз
кеткен соң ауылдан қызық кетер», — деп өкінішпен өртенген жігіт көңілін
паш етеді. Осыған орай жауап ретінде айтылатын опалы қыздың назы
қандай:
Тез ұшар қызғалдақтай қыраңдағы, Беліміз аз ғана күн бұраңдады.
Арасы екі ауылдың шалғай тартса, Қайтейін, айтқан сертте тұрам-дағы...
Осылайша, тойдан тараған жастар кеш бойы ұзақ-ұзақ əн шырқады.
Кешкі ымыртта айнала-төңірек жас дауысқа толып, оған тілсіз тау, қожыр
қойтас үн қосып, бүкіл жайлау үсті күй сандықтай күмбірлеп тұрды... Бұл
тойда көптен көрісе алмай ішқұса боп жүрген талай асық жар сағыныш
сарығын басып, өртенген жүректерге дəру тапты. Олар енді осындай
думан-кештерден тапқан рахат-қызықтарын ұзақ күндер, айлар бойы талған
көңілге талғажау етері хақ.
Негізгі қалың жиын тарағанымен, алда неке қияр, қол ұстатар, шаш
сипатар секілді тойдың ырым-кəдесі əлі көп еді. Бірақ бұлардың бəрі де
құдалардың шағын тобы мен жұлымыр жеңгелердің араласуы арқылы
жеңіл бітетін жұмыстар... Оның есесіне, соңғы күндері Бибі — ЬІрысқан
арасында шешуі қиын төтенше түйіндер пайда болып еді.
Бибі əнеугүні қыз таныстырып, ел аралаған күндері Ырысқан сұлумен
жұп жазбай үнемі бірге болған. Екеуі шүйіркелесіп сөйлесе келе, шын
сырлас достарға айналып еді. Сөйтсе, сыртқа сыр алдырмай, көркімен көз
тартып жүргені болмаса, Ырысқанның да мұны бір басына жетерлік екен.
Көрші ел Қожан ішінде жастан құда түскен жері бар. Əлі күнге дейін
ұзатылмай отырған себебі, алғаш атастырған күйеуі осыдан екі жыл бұрын
көкпар тартып жүргенде аттан жығылып, оқыста мерт болыпты да, «аға
өлсе іні мұра» деген қазақтың салты бойынша, мұны он екі-он үштер
шамасындағы кішкентай қайнысына қаратыпты. Құдаларының көңілін алу
үшін, қайын жұрты үстемелеп тағы да қалыңмал айдатып, қыз басына
киілген ноқтаны бұрынғыдан ары қос-қабаттап бекіте түсіпті. Қазір
құдалар жағы əлгі жас баланың бəлиғыға толып, есеюін күтіп жүрген
көрінеді... Ырысқан бір оңашада осының бəрін Бибіге баяндай келіп:
– Маған енді бұл тірлікте ол бұғауды үзіп шығу жоқ қой. Сол
жұдырықтай жас балаға қосақталып, өмірім өксумен өтетін шығар. Бұл
маңайдағы көп бозбаланың құр көркіңе қызығып, сырттай тамашалап
тамсанғаны болмаса, жеме-жемге келгенде əкемді райынан қайтарып,
Қожанның құрығынан құтқарып алуға шамасы келетін біреуі жоқ...
Мұндайда адамның басына қай-қайдағы келеді ғой. Кейде қайғыдан
қапаланып, ішқұса болған кезімде: «шіркін-ай, ертегідегі Ер Төстіктей
ғайыптан біреу пайда болып, мені жеті қат жер түбіне неге алып кетпейді
екен» деп те армандаймын, — деп ұзақ-ұзақ мұң шаққан-ды.
Бұған Бибінің де қабырғасы қайысып, тілектес көңілмен қатты
қамыққан.
– Қайтесің, құдай төмен етекті қып жаратқан соң, қыз байғұстың көрген
күні осы да. Жастай басына бұғау түсіп, қол-аяғы байланбаған қазақтың
қай қызы бар? — деп өзінше жұбату айтқан.
– Бірақ сол құдалықтың да бəрі бірдей емес қой, — деген Ырысқан
күрсініп. — Мəселен, қыздың бəрі — Айжандай, атастырған күйеуі —
Күдерідей болса арманың не? Енесі қандай келіскен кісі... Ал құдалар ше?
Бейне өзге бір дүниеден келген адамдар секілді, бірінен-бірі өтеді...
Бибі осы əңгімеден кейін, əнеугүннен бері «сүйтсе қайтер еді» деп, жай
қиял түрінде ойлап жүрген бір іске біржола бекігендей болып еді. Кез
келген əйел затының қолынан келе бермейтін бір оқшау тəуекелге бел
буған. Ондағысы — «осы Ырысқанды өз күйеуім Демежанға əперсем
қайтеді» деген ой еді. Демежан тұяқсыз өтем демесе, түбінде бір үйленуі
керек қой. Бұл — Бибінің көптен ойластырып, шешіп қойған мəселесі. Ал
күйеуі екінші рет үйленетін болса, оған мына Ырысқаннан артық адамды
іздеп табу қиын. Бибі де түбінде басқа бір əйелмен жар төсегін бөліссе,
Ырысқандай арумен ғана бөлісе алады. Анау-мынау ақ жаулыққа
Демежанның да құты түсе қоймайтыны анық. Бұрын елде жүргенде Бибі
күйеуіне тəуір деген бірнеше қызды сырттай нұсқап көрсеткені барды.
Солардың ешқайсысына Демежан мойын бұрмады. Шыны ма, əлде оңай
құтылғысы келіп қашыртқаны ма: «Егер мен екінші рет үйленетін болсам,
тым құрыса сенен пышақ сырты артық біреуді алар едім. Бірақ ондай
перизат бұл дүниеде жоқ қой»,—деп артын əзілге айналдырып жіберген.
Ал мына Ырысқанды көрсе, олай деп айта алмаса керек.
Бибі өз ойын Демежанға айтпас бұрын, алдымен қыздың аужайын түйіп,
арадағы сөзді пысырып алғысы келді. Екеуі тағы бір оңаша қалған сəтте,
Ырысқаннан ештеңесін жасырмай, бұл да өз мұңын майдалап отырып
жеткізген-ді. Өздерінің бір перзентке зар екенін, сондықтан отбасына
үшінші бір серік іздеп жүргенін де бүкпелемей ашық сездірген. Қыз
бастабында таң қалды. Өз құлағына өзі сенбегендей, көз шарасы үлкейіп,
сілейіп отырып қалыпты. Əзіл шығар дейін десе, оның қисыны жоқ.
Бибінің имандай сыры екені бүкіл болмысынан көрініп тұр.
– Əпке-ау, мен не естіп отырмын? Шыныңыз ба бұл?— деген аузына
басқа сөз түспей.
– Шыным да, сырым да осы, айналайын сіңлім. Бір Демежан үшін мен
өзімді құрбандыққа шалуға əзірмін. «Жан қимақ болсадағы, жар қимақ
жоқ», — депті ғой бұрынғылар. Бірақ өмірде жар төсегінен де қымбат
нəрселер болады екен... Егер осы тілекті қабылдасаң, сенің күндесің емес,
дос-туысың болып өтуге менің ерлігім жетеді, — деді Бибі нық сеніммен.
Ырысқан, сірə, мұндай ұсынысты күтпесе керек, біразға дейін үнсіз
қалды. Жөпелдемеде нендей жауап қайтарарын білмей, басы қатып
отырғаны белгілі. Тек көп бөгелістен кейін, жанары жасқа толып, басын
көтеріп алды да: